Azərbaycançılıq ruhunun aşılanmasında sazın rolu

Azərbaycançılıq ideyası milli musiqi alətlərilə, onların milli hissləri cuşa gətirən saz alətilə sıx bağlıdır. Simli musiqi aləti olan saz azərbaycanlılar arasında geniş yayılmışdır. Mənbələr göstərir ki, qədimdə olduğu kimi, orta əsrlərdə Tiflisdən tutmuş Gəncənin şimalında yerləşən Alabaşlı stansiyasınadək sazdan, şəhərin cənubi Kürək (Kür) çayından tutmuş Ovlaxa (Yevlaxa) qədər olan sahələrdə isə tardan istifadə olunmuşdur.

Akademik T.Ə.Bünyadov “Əsrlərdən gələn səslər” əsərində yazır ki, Şərq aləmində sazın tarixi çox qədimdir. Bu cəhətdən şumerlərə məxsus Nipurdakı Belu məbədində gil parçası üzərində rəsm xüsusilə qiymətlidir. Həmin rəsmdə başı çalmalı bir çoban sinəsində simli musiqi aləti tutub oturmuşdur.Onun qarşısında isə it təsvir edilmişdir. Bu musiqi aləti körkəmcə kiçik sazı xatırladır. Abidənin tarixi təxminən eramızdan əvvəl II minilliyə aiddir. Deməli, Şərqdə hələ 4 min il bundan əvvəl saz aləti qoyunçuluqla məşğul olan əhali arasında inkişaf tapmışdır. Təxminən 3 min illik tarixi olan və xetlərə aid edilən başqa bir abidənin üzərində saza oxşar rəsm verilmişdir. Ulu əcdadlarımız olan mannalılara məxsus bir gümüş piyalə tapılmışdır. Bizim eradan əvvəl VIII əsrə aid olan həmin piyalənin üzərində babil geyimində, ayaq üstə duran şəxsin əlində saza oxşar bir simli musiqi aləti təsvir edilir. Təxminən 2800 il yaşı olan bu simli musiqi aləti şumer və xet musiqi alətilə yaxınlıq təşkil edir. Haqqında danışılan musiqi alətləri müasir sazın əcdadı sayıla bilər.

Əsəd Əliyevin fikrincə, sazın adına bir sıra klassik şairlərin, o cümlədən, Nizami Gəncəvinin əsərlərində də rast gəlirik. Şair “İsgəndərnamə” əsərində yazır.

Müğənni, sazını sən cuşa gətir,

Çünki bülbül bağda sakit oturmamalıdır,

Bəlkə mənim də ürəyimi cuşa gətirəsən,

Bəlkə mən lalı xuruşa gətirəsən.

Deməli, Nizaminin dövründə (XII əsr) qədim bir musiqi aləti kimi sazdan istifadə edirdilər. Hətta şair o dövrdə sazın yeddi pərdəsi, beş simi olduğunu da göstərmişdir. Sazın beş simli olduğunu XX əsrin əvvəllərində P.Vostrikov da “Azərbaycanlılarda musiqi və mahnı” əsərində qeyd etmişdir. Haqqında danışdığımız sazın hazırlanma texnologiyası çox maraqlıdır. Sazı xüsusi sazbəndlər, bəzən də aşığın özü düzəldirdi. Bir sıra Borçalı aşıqlarının - Aşıq Sadığın, göyçəli Aşıq Əsədin, qazaxlı Aşıq Məhəmmədin, tovuzlu Aşıq Mirzənin və başqalarının sazlarını milli mənsubiyyətinə görə hasoru olan məşhur qarayazılı sazbənd bağlamışdır.

Xatırladaq ki, sazın əsas hissələri tut, qolu isə qoz ağacından olurdu. Saz haqqında yaxşı məlumatı olan adamların dediyinə görə, sazı xurma ağacından da düzəldirdilər. Aşıq Qurbaninin (XVI əsr) şeirinə istinadən demək olar ki, onun sazı da xurma ağacından hazırlanmışdır. O, bir şerində yazır:

Sazım, gəl mənimlə danış,

Sənin əslin ağacdandır,

Ağac dedim, bikef oldun,

Xurmadakı ağacdandır.

Sazbənd saz üçün, lazım olan ağac materialını qabaqcadan kəsib gətirir və qurudurdu. Ağac lazımınca quruduqdan sonra sazın hissələrinə uyğun şəkildə ölçülüb kəsilirdi. Demək lazımdır ki, sazın çanağı əsas olduğuna görə, ilk növbədə, onu hazırlayırdılar.

Saz sənətinin bilicilərinin məlumatına və mənbələrə əsaslanaraq, deyə bilərik ki, sazbəndlər də sazı bağlamaq üçün onun qabırğasını yonub hamarlayırdılar. Sonra isə həmin qabırğanı suda qaynadırdılar ki, əyib-düzəltmək çətin olmasın. Onu da qeyd edək ki, qabırğanın ölçüsünə uyğun dəmirdən qəlib düzəldirdilər və həmin qabırğanı qəlibə salırdılar. Qabırğa bir müddət qəlibdə quruyurdu. Bundan sonra qabırğa qəlibdən götürülür və bir-birinə quraşdırılırdı. Onları bərkitmək üçün ağac çüydən və simlərdən istifadə edirdilər. Əvvəlcədən hazırlanmış qolu çanağa birləşdirir, müəyyən temperaturda qurutduqları üzü isə çanağa yapışdırırdılar. Sonra sazın sinəsinə simlər düzülür, simlərin bir ucunu sinə xərəyinə bənd edir, digər ucunu isə qol xərəyindən keçirərək, aşıxlara dolayardılar. Bütün bu prosesdən sonra saz qayışdan asılırdı. Bununla da saz tam hazır olurdu.

Bu, bir həqiqətdir ki, sazın dil-dil ötməyində onun pərdələrinin özünəməxsus yeri vardır. Borçalının adıbəlli azman aşığı Hüseyn Saraclı sazın pərdələrinə Azərbaycanın bu və ya digər bölgələrinin aşıqlarından fərqli olaraq başqa cür adlar vermişdir: 1. Sim pərdəsi-sim bağı, sim sarığı; 2. Divani pərdə; 3. Lal-yetim pərdə; 4. Vəzir pərdə; 5. Vəkil pərdə; 6. Şah pərdə; 7. Xacə pərdə; 8.Çuxur pərdə; 9. Məsləhət pərdə; 10. Cəllad pərdə; 11. Beçə pərdə; 12. Birinci tifil pərdə; 13. İkinci tifil pərdə; 14. Dördüncü tifil pərdə.

Saz sənətinin biliciləri və aşıqlar üçün üç cür saz olduğunu söyləyirlər. Birincisi, “cürə saz”dır ki, onun 5 simi olur. İkincisi, “tavar saz”dır. Tavar saz 9 simlidir. Üçüncüsü isə “ana saz” adlanır ki, onun da simlərinin say 11-dən artıq olur. Sazı çalmaq üçün təzanədən istifadə edirlər. Əsrləri, nəsilləri yola verərək, XIX-XX əsrə gəlib çıxan saz, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, azərbaycanlı əhalisi arasında ən çox sevilən musiqi alətidir. Xalqımız sevincli anlarında saz çaldırıb oxutduqları kimi, dərdli-ələmli dəqiqələrində də saz səsinə diqqət kəsilir, ona üz söykəyirdi.

“Saz dar gündə el-obanın arxası-dayağı, gen gündə könül xoşluğu, göz aydınlığı olmuşdur.” Biz bu adəti XVII əsrin yadigarı olan “Koroğlu” dastanında da görürük. Koroğlu şad-xürrəm günlərində saz çaldığı kimi, fikirli olanda və ya savaşa girdiyi zaman da əvvəlcə saza baş endirirdi. Onun qoluna qüvvə, dizinə təpər, səsinə nərə verən saz idi. Saza, sözə, səsə vurğunlıq Çənlibelin həyatından ayrılmazdır. Çənlibel dəlisi olmaq üçün fiziki, əxlaqi sınaqlardan başqa, saz-söz sınağından keçmək də əsas şərtlərdən biridir. Deməli, musiqi dünyasına malik olmaq qəhrəmanlığın meyarlarından biri hesab edilir. Aşıq musiqisinin təsir etmədiyi adım qəhrəman ola bilməz. Professor Camal Mustafayev “Sənətin milli kökləri” məqaləsində sazı milli azərbaycançılıq ruhunun qaynaqlarından bir hesab edir: “Estetik zənginlik baxımından “Koroğlu” dastanı tarixdə ən yaxşı epik əsərlərlə yarışa bilər. Burada epik, dramatik, lirik başlanğıcların birliyindən geniş üfüqlü, əzəmətli bədii gerçəklik yaradılmışdır. Bu gerçəkliyin cazibə qüvvəsi daşıdığı qüdrətli el ruhundadır. Üç yüz ildən bəri “Koroğlu” dastanının dillər əzbəri olması, ellərə yayılması təbiidir. Nəsillər ondan qəhrəmanlıq, əzəmət, mərdlik, gözəllik dərsi öyrənmişdir. Bu dastan poeziyamızın, musiqimizin milli xüsusiyyətlərini, demokratik ənənələrini qidalandıran, yaşadan güclü qaynaqlardandır. Azərbaycan musiqisinin şah əsərlərindən sayılan “Koroğlu” milli-epik operası onun əsasında yazılmışdır. Üzeyir Hacıbəyov Koroğlunu elsevər bir azadlıq mübarizəsi qəhrəmanı, el aşığı kimi canlandırmışdır. Aşıq mahnılarından, saz havalarından operada yaradıcılıqla istifadə etmişdir. “Mənim opera üzərində işləməyim” başlıqlı qeydlərində özü bu cəhəti ayrıca nəzərə çatdırmışdı: “...Operanı el musiqisinin nəfəsiylə aşılamaq çox gərəkli idi. Koroğlu aşıqdır, onu aşıqlar vəsf etmişlər, ona görə operada üstün üslub aşıqların üslubudur... Mən muğamlardan, başlıca olaraq, xanın, onun saray adamlarının obrazlarını səciyyələndirmək üçün istifadə etmişəm.”

Üzeyir Hacıbəyovun “Koroğlu” operasının şöhrəti Türkiyədə eyniadlı operanın yaradılmasına təsir göstərir. Adnan Sayqunun “Koroğlu” operası 1973-cü ildə İstanbulda tamaşaya qoyuldu. İlk tamaşanın direktoru Azərbaycandan çağırılmış maestro Niyazi idi. Beləcə, “Koroğlu” dastanı milli-bədii inkişafımıza, mədəni əlaqələrimizə xidmət edən amil oldu. Bu dastanda başqa yüksək keyfiyyətlərlə yanaşı, musiqiyə ehtiram aşılanması ayrıca maraq doğurur. Koroğlunun Çənlibelində igidlər, xanımlar saz-söz vurğunudurlar, çalıb-oxumağı, mahnı qoşmağı bacarırlar. Aşıq burada yüksək nüfuz sahibidir, ağıllı, etibarlı məsləhətçidir, şənlik yığnaqlarının yaraşığıdır. Çənlibeldə musiqi duyuğusu insan təbiətinin, xasiyyətinin ölçüsü sayılır. Yeri gələndə, insanın xasiyyətinin irəlicədən bilmək üçün Koroğlu onu sazla-sözlə sınayır. Təsirli saz havasından, mahnıdan, səs ahəngindən həyəcanlanmayan adam onun gözündə namərd adamdır. Bu deyiləni “Koroğlunun Bayazid səfəri” qolunda söylənilən bir əhvalat daha aydın göstərir. O əhvalatı vaxtilə bu qeydlərin müəllifi “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin müxbiri ilə söhbətdə mənalandırmışdır. Onu yenidən oxuculara xatırlatmaq, heç şübhəsiz, xeyirli olar.

... Toqatlı Hasan paşanın buyruğu ilə Əhməd tacirbaşı Koroğluya tələ qurmaq niyyətinə düşür. “Ərəbistandan alıb gətirdiyi” İmirzə adlı qara qulu bu işə qoşmaq qərarına gəlir. Qulun psixologiyası bəllidir: yaltaqlığı, yaranmağı, xəyanəti yaxşı bacarır. Əhməd tacirbaşı qulunu öyrədib, casus kimi Çənlibelə göndərir. Çənlibelə çatanda keşikçilər onu tuturlar. Koroğlunun yanına gətirirlər. Koroğlu onun necə adam olmasını sınamağa başlayır. İlk öncə, ondan kimliyini, nəçi olduğunu, haradan gəldiyini soruşur. Qul isə hiylə işlədir:

- Qoç Koroğlu, Ərəbistandan gəlirəm. Qulam. Adım da İmirzədi. Sənin adını eşidib gəlmişəm, sənə dəli olam.

Koroğlu qulu təpədən - dırnağa süzür, onun xarakterini hələ xarici görnüşündən sezmək istəyir: “Koroğlu bir onun bazburutuna baxdı. Gördü qollu-bacaqlı yekəpər bir adamdı. Bir boynu var ki, elə bil kəl boynudu. Özü də qapqaradır. Elə ikicə gözləri ağarır, bir də dişləri.” Qulun biçimsiz, eybəcər görkəmi Koroğluda ona etibar oyatmır. Sonra qulda igidlikdən bir əlamət olub-olmadığını soruşur:

- Oğul, heç qılınc-zad oynatmağı, at minməyi, şeşpər atmağı bacarırsanmı?

Qul dedi:

- Yox... Mən sizə həmişə qul olmuşam. Onun-bunun qapısında işləyib, dolaşmışam. Öyrədərsiniz, öayrənərəm.

Nəhayət, qulun ürəyini sazla-sözlə yoxlamaq üsulunu seçir. Dörd bir yandan ona baxan yoldaşlarına üzünü tutur:

-Ayə, verin mənim sazımı!

Koroğlunun sazını gətirib verirlər. O, yaxınlığında dayanmış Dəmirçioğluna deyir:

- Sən onun (qulun) qollarını al əlinə, gözlərini də dik gözlərinə. Mən çalıb-oxuyacağam. Baxarsan, əgər mənim sazım, səsim, sözüm - ona əsər elədi, bil ki, mərd adamdı. Halal süd əmib. Yox, əgər əsər eləmədi, bil ki, namərd adamdı.

Dəmirçioğlu qulun qollarının qarısını (qara damarını-venasını) alır əlinə, gözlərini dikir gözlərinə. Koroğlu sazı dilləndirir, coşur, igidliyə xas olan sifətlərdən xəbər verən sözlər oxuyur. Ancaq Dəmirçioğlu qulun nəbzində heç bir dəyişiklik hiss eləmir, müşahidəsini Koroğluya bildirir:

- Koroğlu, sözlərinin misli-bərabəri yoxdu. Əvəzsiz sözdü. Amma sən deyən sifətdən bu adamda əsər yoxdu.

İndi Koroğlu qulun namərd adam olduğunu başa düşür. Ancaq Koroğlu comərddir, geniş qəlblidir. Qula Çənlibeldə dəlilərlə qalmağa icazə verir:

- Oğul, mənim nə sazım, nə səsim, nə sözüm sənə əsər eləmədi, səndən Koroğlu dəlisi olmaz. Amma mən namərd deyiləm. Ətəyimdən tutan əli kəsmərəm. Qal, ye-iç, dolan! Özü də dəlilərlə gəz, otur-dur, məşq elə! Öyrənərsən, öyrənərsən, öyrənə bilməsən də ki heç.

Qul bu qalmaqala qaldı Çənlibeldə. Sonra Koroğlu Əhməd tacirbaşını tutub Çənlibelə gətirəndə qul casusluq vəzifəsini yerinə yetirir. Koroğlunun Ərəb atını oğurlayıb, Hasan paşaya xəbər aparmağa qaçır. Nəticədə isə, Koroğludan yaxa qurtara bilmir, cəzasına çatır.

VAHİD ÖMƏROV

Azad Azərbaycan.- 2013.- 20 mart.- S.5.