Sədərəklilər həmişə mübariz olub

Sədərəklilər hər zaman Vətənimizin düşmənlərdən təmizlənməsində gücünü, əməyini əsirgəməyən fədakar insanlar olmuşlar. Hələ ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən İrəvanda, Vedibasarda, Zəngəzurda, Şərur-Dərələyəzdə yerli əhaliyə qarşı olmazın vəhşiliklər həyata keçirmiş ermənilər Sədərəyə də hücumlar təşkil etmiş, dağıntılar törətmişlər. Lakin yerli əhali boş durmamış, silaha sarılıb düşmənə layiqli müqavimət göstərmiş, öz elini-obasını qorumağa çalışmışdır. Onlar Vedibasar mahalında böyük nüfuz sahibi Abbasqulu bəy Şadlinskinin daşnaklara qarşı mübarizəsinə qoşulmuş, mərdliklə vuruşmuşlar.

Abbasqulu bəyin dəstəsində 70 nəfər sədərəkli döyüşçü var idi. Onlardan birinin— Cəlil Məşədi Qədim oğlu Bayramovun söylədiklərindən. Abbasqulu bəy deyirdi: “Mənim əziz əsgərlərim, mehriban döyüşçülər. Durun ayağa, əgər kim torpaq üçün, ailə üçün vuruşursa, qorxmayın, o əsgərə güllə dəyməz. Biz öz torpağımızı ermənidən təmizləyəcəyik. Bizim işimiz haqq işidir”.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra sədərəklilər Abbasqulu bəyin “Qırmızı Tabor”unda çox cəsarətlə mübarizə aparmışlar (460 döyüşçü - o cümlədən, Sədərək kəndində öz mərdliyi ilə tanınan Qasım kişi, Tatoğlu Həbib, Dayı Süleyman və onlarca başqaları). Onu da qeyd edim ki, Sədərək döyüşçüləri Ucubiz dağını aşıb, erməni daşnaklarının topunu əlindən alıb Vediyə, Abasqulu bəyin köməyinə çatmışlar. Andranikin Naxçıvana hücumu zamanı əhalinin - uşaqların, qadınların Arazdan təhlükəsiz İrana köçməsini təmin etmək məqsədilə Abbasqulu bəy axıracan döyüşmüşdü. Axırda onun özü də İrana getmişdir. İrandan qayıdandan sonra türk batalyonu və Abbasqulu bəyin döyüşçüləri müxtəlif istiqamətlərdə hücum edib daşnakları məhv etmişlər.

Abbasqulu bəy Şadlinski sədərəklilərə daha yaxın olmuş və onların qüvvəsinə, gücünə, mərdliyinə bel bağlamışdır. O, məktublarının birində yazırdı: “Mən daha çox sədərəklilərə arxalanıram, onlar hər cür tərifə layiqdirlər. Onlar həm qoçaq, həm dost yolunda mallarından keçən, həm də xüsusən qonaqpərvər, mübariz döyüşçülərdir”.

Naxçıvan Muxtar Respublikasından Böyük Vətən Müharibəsinə 29 min 24 əsgər göndərilib. Onlardan 500-dən çoxu keçmiş SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif olunub. Əgər Azərbaycan üzrə müharibədə 43 döyüşçü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülübsə, onlardan üç nəfəri — Nəcəfqulu Rəfiyev, Abbas Quliyev və Qəzənfər Əkbərov naxçıvanlıdır.

1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsinə Sədərək kəndindən 441 nəfər əsgər göndərilib. Onlardan cəmi 199 nəfəri geri qayıdıb. Bunun da 67 nəfəri müxtəlif dərəcəli əlil olub.

Cəbhədən qayıtmayan sədərəklilərin 91 nəfəri Rusiya və xarici ölkə torpaqlarında gedən döyüşlərdə həlak olub, 131 nəfəri isə itkin düşüb. Bunlardan 31 nəfəri nişanlı oğlan idi.

Böyük Vətən müharibəsindəki döyüşlərdə 184 sədərəkli SSRİ-nin müxtəlif orden və medallarına layiq görülmüşlər ki, onlardan 97 nəfər BVM-nin 1-ci, 2-ci və 3-cü dərəcəli ordenləri ilə, 87 nəfər isə medallarla təltif olunmuşlar. Bundan başqa, Sədərəkdə 173 nəfər arxa cəbhədə göstərdiyi hünərə görə orden və medallarla ilə təltif olunub.

Qədim Oğuz yurdu Sədərək çox qədim və məşəqqətli bir tarixə malikdir. Ancaq daim mübariz olub, öz igidləri ilə həmişə döyüşlərdən üzü ağ çıxıb. Sədərəkdəki 24 kənddən biri Kərki olub. Bu kəndlərin tarixi, mənbələrdə 1728-ci il göstərilir. O zaman Sədərəkdə 878 ailə olub ki, ondan 29-u Kərki sakinləri olub. Kərki kəndi Cəfərli, Yelpin, Çanaqçı, Qədili, Asnı, Genişlik, Kalafaağıl, Palantökən, Əmioğlu, Günnüt, Çivə, Daş Xırman, Qozulca kəndləri ilə yanaşıdır. Lakin zaman-zaman bu kəndlərin çoxu yer üzündən silinib. Kərki isə inkişaf etdirilərək böyük kəndə çevrilib. 1990-cı ilədək Sədərəyin ayrılmaz hissəsi olan Kərkidə 1000 hektara yaxın torpaq sahəsi olub. 1990-cı ilin 22 avqust tarixində Sədərək kəndi rayona çevriləndə Kərki bu inzibati ərazinin tərkibinə verilib. 1990-cı ilə qədər Kərki və Sədərək Şərur rayonunun tərkibində olmuşdur.

Kərki 1988-ci ildən erməni təcavüzünə məruz qalanda Sədərəyin igid oğulları doğma Kərkini qəhrəmanlıqla qorudular. Ermənilər 1990-cı ilin 17 yanvarında Kərki kəndinə güclü hücuma keçdilər. Sədərəyin könüllü dəstə üzvləri Kərki kəndini 3 gün müdafiə edərək qorudular, nəhayət sovet hərbçilərinin əli ilə alınıb ermənilərə verildi. Yəni, rus komandir hiylə işlədib: “Kərkini biz qoruyacağıq”,—deyərək döyüşçülərimizi aldadıb, kəndin boşaldılmasına nail oldu.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vaqif Məmmədov kənd haqqında məlumat verərək bildirir ki, Kərki kəndi Naxçıvandan 90 kilometr, Sədərəkdən isə 12 kilometr şimal-qərbdə yerləşir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, bu yaşayış məskəninin yaşı aşkar edilmiş nekropol, müdafiə istehkamları, daş qutu qəbirləri, maddi mədəniyyət abidələrinə əsasən eramızdan əvvəl VI-III minilliyə təsadüf edir. Bu barədə məlumatlı şəxslər bilirlər ki, 1963-cü ildə Moskvada SSRİ Dövlət Xəritəçəkmə və Geodeziya Baş İdarəsi tərəfindən çap olunmuş “Azərbaycan SSR Atlası”nda verilən 70-dən artıq xəritədə, hətta 1917-ci ilə qədər olan xəritədə (səh.210), 1917-1918-ci illəri (səh.211) 1918-1920-ci illəri (səh.212) əhatə edən xəritədə və 5 dekabr 1936-cı il sərhədləri təsdiq edən xəritədə də (səh.213) Kərki kəndi aydın şəkildə əks olunub. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasındakı (1983-cü il) xəritədə də (VII cild, səh.304) Kərki kəndi Azərbaycanın tərkibində verilib. Kəndin 5 min ildən artıq yaşı, 1000 hektar ərazisi olduğu göstərilib. Bu tarixi heç kəs inkar edə bilməz. Ancaq bu gün bizi ən çox narahat edən bir məsələ var ki, bəzi mətbuat orqanlarında və televiziya kanallarında işğal olunmuş torpaqlarımız haqqında informasiya verilən zaman nümayiş etdirilən xəritələrdə hazırda erməni “əsirliyində” olan Kərki kəndinin adı nədənsə nəzərə çarpdırılmır.

Ümummilli lider Heydər Əliyev Sədərək və sədərəklilər barədə danışarkən demişdir: Muxtar respublikanın sərhəd kəndləri dəfələrlə silahlı təcavüzə məruz qalmışdır. Lakin biz hamımız yaxşı bilirik ki, əsas ağırlıq Sədərəyin üzərinə düşmüşdür. Sədərək Naxçıvanın qeyrət qalasıdır. Sədərəklilər həm döyüşkən, həm torpaq sevən, həm də zəhmətə qatlaşan insanlardır”.

1990-1993-cü illərdə ermənilərin 14 hücumu zamanı Sədərək 109 şəhid vermişdir:

Ermənilərin 1-ci hücumu 18-25 yanvar 1990-cı il; 2-ci hücumu 28 mart 1990-cı il; 3-cü hücumu 28 aprel 1991-ci il; 4-cü hücumu 2 may 1992-ci il; 5-ci hücumu 6 may 1992-ci il; 6-cı hücumu 18 may 1992-ci il; 7-ci hücumu 18 sentyabr 1992-ci il; 8-ci hücumu 20 oktyabr 1992-ci il; 9-cu hücumu 26 noyabr 1992-ci il; 10-cu hücumu 25 mart 1993-cü il; 11-ci hücumu 25 aprel 1993-cü il; 12-ci hücumu 4 may 1993-cü il; 13-cü hücumu 10-15 iyul 1993-cü il; Ermənilərin 14-cü hücumu 13 avqust 1993-cü il.

Xatırladım ki, 1992-ci ilin 18 mayı Sədərəyin tarixində ən ağır, faciəli günlərdən biri kimi həmişə yaşayacaqdır: Həmin gün döyüşlərdə sədərəklilər son güllələrinə qədər vuruşmuş, Sədərək kənd məktəbinin 10 məzunu şəhid olmuşdur. Həmin gün Şərur, Babək, Culfa və Naxçıvan şəhəri üçün 23 şəhid itkisi ilə tarixdə “yaşayır”.

Sədərəkdə əzəmətli Ucubiz dağı ermənilər tərəfindən alınanda sədərəklilər kənddə mitinq keçirdilər, hamını bir olmağa, torpaq uğrunda mübarizəyə çağırışlar oldu. Bu çağırışın nəticəsi o oldu ki, Ucubiz dağı ertəsi günü düşməndən geri alındı.

1992-ci ilin 18 mayında Sədərəyin Mil yüksəkliyi uğrunda gedən döyüşlərdə 50 nəfər şəhid olub, 80 igidimiz ağır yaralanıb, 500-dən çox ev dağıdılıb, 1400 adam müvəqqəti olaraq yurdlarını tərk edib, müvəqqəti olaraq yaxınlıqdakı meşədə qurduqları çadırlara sığınmışdır.

Şəhid olmuş döyüşçülərin nəşləri ümummilli lider Heydər Əliyevin səyi və Beynəlxalq Qırmızı Aypara Cəmiyyətinin və müxtəlif təşkilatların köməyi ilə geri alınmış, doğma Sədərək torpağında dəfn edilmişdir.

Biz azərbaycanlılar, bütün müsəlman dünyası xalqımıza Xocalı müsibəti, Şuşa, Ağdam, Qubadlı... itkiləri kimi ağır dərdlər verən, tarix boyu torpağımıza göz dikmiş məkirli namərd düşmənin vəhşiliklərini, qəddarlığını unutmamalıyıq. Daxilimizdəki “sapı özümüzdən olan baltalar” xəyanətini bağışlamamalıyıq. Əgər bunları unutsaq, tarix bizi bağışlamaz. Əgər bunları unutsaq, müqəddəs şəhid ruhları bizi bağışlamaz.

Hacı Tofiq SEYİDZADƏ

Azad Azərbaycan.- 2013.- 22 may.- S.7.