Azərbaycançılığın qaynaqları: “Koroğlu” dastanı və azərbaycançılıq ideyası

Azərbaycançılıq ideyası öz əksini “Koroğlu” dastanında daha parlaq şəkildə tapmışdır. Bu dastan özündə epik, lirik və dramatik mənbələrin başlanğıclarını birləşdirir. Azadlıq ruhu, geniş demokratizm, şəxsiyyətin əzilməsinin və zülmün hər cür formalarının inkarı başdan-başa əsərin canına hopmuşdur. “Koroğlu” dastanının humanist məzmununun cazibə qüvvəsi əsrlər boyu daha da güclənmişdir. XX əsrdə böyük Üzeyir Hacıbəyovun eyniadlı operasının meydana gəlməsi ilə dastana dünya şöhrəti bəxş etmişdir.

Dastanın nüvəsini vətənpərvərlik motivləri təşkil edir. Qəhrəman Koroğlunu əhatə edən adamlar bütün məsləkdaşların mənafeyinə sadiq olan bərabərhüquqlu birlik təşkil edir. Bərabərhüquqluluq müdriklikdə və şücaətdə kişilərdən heç də geri qalmayan qadınlara da aiddir.

Koroğlunun başçılığı altında xalqın müdafiəçiləri-qəhrəman dəlilər öz cəmiyyətini yaratmışlar. Burada onlar mərdlik və kişilik qanunları şəraitində yaşayırlar. Bu cəmiyyətdə düzlük, həqiqət hökm sürür, yalana, ikiüzlülüyə, qorxaqlığa yer yoxdur. Burada yalnız fiziki deyil, mənəvi qüdrətin artırılmasına da qayğı göstərilir. Onların qəhrəmanlığı təbii istedadlarından ayrılmazdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 2012-ci il fevralın 22-də xalq qəhrəmanı Koroğlunun abidəsinin açılışındakı nitqində demişdir: “Koroğlu bizim xalq qəhrəmanımızdır. Koroğlu vətənpərvərlik, igidlik rəmzidir. Azərbaycan xalqının qəlbində Koroğlu daim yaşamışdır. Bütün dövrlərdə Koroğlunun xalq qarşısında etdiyi xidmətlər Azərbaycan xalqının xatirəsində yaşamışdır və bu gün də yaşayır. Koroğlu obrazı vətənpərvərlik, igidlik, mərdlik, şücaət obrazıdır. Koroğlu Azərbaycan xalqına xas olan bütün gözəl xüsusiyyətləri özündə əks etdirir. Vətənpərvərlik kimi bu gün də çox vacib olan amil Koroğlu obrazında bariz şəkildə özünü göstərir.”

Azərbaycan tədqiqatçısı Sona xanım Vəliyeva “Koroğlu” dastanındakı milli Azərbaycan ideyasından bəhs edərək yazır: “Şifahi ədəbiyyatımızda vətənçilik, ideala və torpağa tapınma, mərdlik baxışları XVII-XVIII əsrlərin möhtəşəm abidəsi olan “Koroğlu”nun 4 dastanında daha aydın və açıq mətnlə öz əksini tapmışdır. Dastanda nisbətən sonrakı dövrlərin hadisələri təsvir olunsa da, Azərbaycan xalqının ən qədim və ən yaşarı milli-mənəvi dəyərləri təcəssüm etdirilir. Xalq öz milli varlığının, yabançı və mahiyyətcə istilaçı xarici ətraf qüvvələrə qarşı mütəşəkkil birlik və bütövlüyünün rəmzi kimi Çənlibel sosiumunu, bu cəmiyyətin mənəvi prinsiplərə əsaslanan institusional konstruksiyalarını sevə-sevə tərənnüm edir.

“Koroğlu” dastanındakı Çənlibel, Koroğlu və onun ətrafında bir yumruq kimi birləşmiş xalq kütlələri milli Azərbaycan ideyasının azad Vətən, tarixi şəxsiyyət və xalq demokratiyasından ibarət iki mühüm tərkib hissəsinin simvolik arxitipi kimi dərk oluna bilər.” Qəhrəmanlıq idealı, Vətənə bağlılıq öz təcəssümünü “Koroğlu” dastanında bariz şəkildə tapmışdır. Dastan Zaqafqaziya regionunda güclü feodal dövlət hakimiyyəti dövründə yaranmışdır. Əsərdə təsvir edilən hadisələr, əsas etibarilə Azərbaycanda qardaş Türkiyədə (İstambul, Qars, Ərzurum) və Şərqdə (Bağdad və s.) cərəyan edir. X.Q.Koroğlunun “Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqlarının dastanlarının qarşılıqlı əlaqəsi”, (M. 1983) “Koroğlu türkmən eposu və onun tarixi xüsusiyyətləri” (M. 1971), eləcə də, B. A. Karrıyevin “Türkdilli xalqlarda Koroğlu haqqında epik dastanlar” (M.1968) əsərlərində göstərilir ki, dastan XV-XVI əsrlərdə bu regionda qüdrətli Osmanlı imperiyasının hökmranlığının ən əzəmətli dövrlərində meydana gəlmişdir. Müəlliflər “Koroğlu” eposunun bir çox türk xalqlarının şərikli mənəvi sərvəti olduğuna baxmayaraq, düzgün olaraq, bu dastanın Azərbaycan varlığından yarandığını göstərirlər. Dastanın bədii nüvəsini XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və Kiçik Asiyada baş vermiş real tarixi hadisələr təşkil edir. Bu dövrdə Azərbaycanın cənubunda və cənub-qərb rayonlarında tarixdə cəlalillər adı ilə məşhur olan güclü xalq hərəkatı başlandı. Dastanın ana xəttində də məhz bu hadisələr durur. Bu mənada, dastanda xalqın milli ideal haqqında təsəvvürləri əks olunmuşdur. Digər dastanlardan fərqli olaraq bu dastanda tarixilik ünsürləri daha güclüdür.” “Koroğlu” dastanında Azərbaycan xalqının ən yaxşı xüsusiyyətləri mənəvi və fiziki cəhətdən gücü və məğlubedilməzliyi xalqın sosial və əxlaqi idealları öz ifadəsini tapmışdır. Bu dastanda epik qəhrəmanın prototipi və tarixi şəxsiyyəti arasında oxşarlıq aydın nəzərə çarpır. Koroğlu xalqın mənafeyini və şərəfini silah gücünə qoruyan bir tarixi şəxsiyyət olduğundan, xalq bu tipli qəhrəmanların adları ətrafında şöhrət oreolu yaratmışdır. Xalq qəhrəmanlarının simasında həm folklor yaradıcısının arzu və istəkləri, həm də böyük bəşəri idealları əks olunmuşdur. Dastanın ana xəttini xalq kütlələrinin ictimai əxlaqı təşkil edir. Burada təsvir edilən ideal cəmiyyət - Çənlibel qəhrəmanlığın təntənəsinə xidmət edir. Bu cəmiyyətdə mərdliklə qəhrəmanlıq qovuşmuşdur. Koroğlu yalnız xalq səadəti uğrunda mübariz-qəhrəman deyil, həm də saf, ülvi məhəbbəti tərənnüm edən aşiqdir. Dəlilərin hərbi yürüşlərinin əsas məqsədlərindən biri məhəbbətdir. Dəlilər əxlaqının əsasını xalq əxlaqının norma və tələbləri təşkil edir. Bu əxlaq zorakılıq əxlaqının inkarı kimi meydana gəlmişdir. Dəlilik əxlaqındakı qabarıq şəkildə aşkara çıxan qüvvət və müqavimət ünsürləri məhz buna xidmət edir. Koroğlunun poetik aşıq yaradıcılığı xalqla sıx bağlı olub öz tərəfdarlarına güclü estetik və mənəvi təsir göstərir. Bu poeziya insanları sosial ədalətsizliyə nifrət, xalq işinə sədaqət, onun azadlığı uğrunda mübarizə ruhunda tərbiyələndirir. “Dəlilər əxlaqı” ictimai tərəqqiyə mane olan nə varsa, hər şeyə qarşı mübarizəyə çağıran yüksək əxlaq olub hər cür alçaqlığı inkar edir. Bu inkar xalqa məhəbbətlə, onun azadlığına cəhdlə dolu olub xalq kütlələrinin azadlıq hərəkatının yüksəlişilə səsləşir (Dastandakı “dəlilik” anlayışı qoçaqlığın, güc və əzəmətin, mərdlik və qəhrəmanlığın sinonimi kimi başa düşülməlidir). Koroğlu öz vəzifəsinin mənəvi əhəmiyyətini onda görürdü ki, o öz xalqının azadlıqsevər arzularını ifadə edirdi. “Çənlibel cəmiyyəti” və onun əxlaqi sosial ədalətsizliyə xalq etirazlarının ən yüksək formasıdır. Xalq hərəkatının doğurduğu yeni inqilabi təsir gücünə malik olan bu əxlaqi ideal keçmişin kor-koranə idealizə edilməsi demək deyildir, bu ideal o dövr üçün xalqı öz qüvvələrinə inanmağa çağıran yeni qabaqcıl humanist idealların təzahürünə səbəb olur.

“Koroğlu” qəhrəmanlıq dastanının əxlaqi idealı xalq kütlələrini sosial ədalətsizlikı doğuran qaydalara qarşı etiraz etməyə ruhlandırır. Bu idealda insanların mənafeyinə uyğun olaraq cəmiyyətin daha da inkişafına olan ümid və cəhdlər ifadə olunmuşdur. Bu ideal keçmişdə mövcud olan gələcəyə istiqamətləndirmişdir.

Əxlaqi ideal özündə ən yaxşı əxlaqi sərvətləri cəmləşdirib ümumiləşdirərək yalnız əxlaqi cəhətdən mükəmməl keyfiyyətləri əks etdirmir, eyni zamanda, onları o şəkildə inikas etdirir ki, bu nümunə ən ümumi kimi qəbul edilə bilsin, ideal şəxsiyyətin ləyaqəti və məziyyətləri daha çox adamın malına çevrilsin.

Hər bir ictimai sistem öz ideal şəxsiyyətini formalaşdırır. İnsan nəsilləri tərəfindən yaradılan mənəvi-etik sərvətlər cəmiyyətdəki sosial-iqtisadi dəyişiklər baş verdikcə, keçmişin irsi adı altında gərəksiz bir şey kimi kənara atılmamış, əksinə, hər bir yeni nəsil bu irsin mütərəqqi ünsürlərindən istifadə edərək, onu zənginləşdirir və daha da inkişaf etdirir.

Çənlibel burada vətən anlayışı ilə eyniləşdirilmiş və onu göz bəbəyi kimi qorumaq hər bir igidin borcuna çevrilmişdir. Namərdlik (“müxənnətlik”), alçaqlıq və xəyanət, qorxaqlığa nifrət bəsləmək bu ideal cəmiyyətin sosial-mənəvi həyatının ayrılmaz cəhətləri hesab edilir, Çənlibeldə sənətə və sənətkara hörmət qəhrəmanlıq qanunlarından irəli gəlir. Çənlibeldə aşıqlıq sənəti özü də qəhrəmanlıqla sıx əlaqədardır. Məlumdur ki, xalqın ağıl və zəkasını özündə birləşdirən Koroğlu Vətənin istiqlaliyyəti uğrunda qılınc çalan qəhrəman bir sərkərdə olmaqla yanaşı, həm də xalqını yadelli işğalçılara qarşı üsyana səsləyən saz-söz sənətkarı kimi də məşhur olmuşdur. Koroğlunun aşıqlığı, şairliyi onun qəhrəmanlığı ilə vəhdət təşkil edir. Koroğlunun aşıqlığı bəzən onun qəhrəmanlığının davamı olub bu qəhrəmanlığı tamamlayır: aşıqlıq sayəsində Koroğlunun qəhrəmanlığı reallaşır, yüksək nöqtəsinə çata bilir. Aşıq şair Koroğlunun hünəri qəhrəman Koroğludan geri qalmır.

Çənlibel sosiumunda azadlıq anarxiya, hərc-mərclik doğurmur, əksinə, burada müəyyən nizam-intizam, qayda-qanun hökm sürür: “Çənlibelin öz qayda-qanunları vardı. İş zamanı hamı işdə, məşq zamanı hamı məşqdə, keyf zamanı hamı keyfdə olardı”.

Burada dəli həm əsgər, həm də azad vətəndaşdır. Dəli azad əsgərdir. Koroğlunun başçılıq etdiyi ordu, 7777 azad dəli, keyfiyyətcə ətraf aləmdən fərqlənir. Koroğlunun ordusunda bacarıqlı sərkərdələr yalnız savaş zamanı sərkərdəlik edirlər, dinc vaxtlarında isə sıravi dəlilərdən çox da fərqlənmirlər. Başçılarla dəlilər arasındakı (vuruşma vaxtı) münasibətlər rəis və tabe münasibətləri deyil, mərdlər arasındakı qardaşlıq münasibətləridir. Hərəkətlər (hücum, yaxud müdafiə tədbirləri) əmrlə yox, məsləhətlə, ümumi rəyə əsasən icra olunur. Dastanda ümumən itaət ruhunun inkar edilməsi burada da özünü göstərir. Qarşılıqlı münasibətlərdə bütün prinsiplər demokratik ruhla əvəz olunmuşdur. Demokratik əhval-ruhiyyənin həm dinclik, həm də hərb zamanı hökmran olması dəlilərə daha da qol-qanad verir, Çənlibelin varlığı üçün əsas şərt olan azadlıq əxlaqi azadlığın, davranış azadlığının təzahürüdür - çünki burada cəmiyyətin hökmü ziddinə heç bir hərəkətə yol verilmir. Xüsusilə, azadlıq qəhrəmanlıqla vəhdətdə ideal cəmiyyətin daha sıx birləşməsinə və vahid mübarizə istiqamətini təmin edir və daha geniş məna daşıyır. Çənlibel icmasının rəhbəri Koroğlu obrazı sosial həyatın obyektiv xüsusiyətlərini, eləcə də, insan təbiətinin fərdliyini özündə əks etdirən obrazdır. Çənlibellilərin qəhrəmanlığı onların nail olduqları, əldə etdikləri azad həyatın mühafizəsini qüvvətləndirir. Çənlibeldəki azad həyat inkar etdiyi əsarətə əsaslanan mövcud feodal mütləqiyyət quruluşunu lərzəyə saldığına görə, onun sosial əhəmiyyəti daha da artır, itaətə boyun əymək istəməyən bütün güclü, ləyaqətli, seçmə oğlanlar bu azad məkana axışıb gəlirlər. Çənlibel azad və qəhrəman insanların birliyinə çevrilir. Burada Çənlibelin bütün daxili qayda-qanunları hər bir dəlinin qəhrəman kimi fəaliyyətini təmin edir, bu birliyin bərabərhüquqlu üzvü kimi bütün bacarıq və qabiliyyətlərini aşkara çıxmasına imkan yaradır, eyni zamanda, onlardan yüksək qəhrəmanlıq qanunlarına ciddi riayət etməyi tələb edir. “Koroğlu” dastanında qəhrəmanlığın sosial məzmunu geniş məna daşıyır. Dastandakı müxtəlif qollar və epizodlar bu fikrin təsdiqinə xidmət edən, onu qoruyan bir vasitə olduğu kimi, Koroğlunun azadlığa ehtiyacı, meyili də qəhrəmanlığın formalaşmasına imkan yaradaraq, onu gerçəkləşdirmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Bakıda Koroğlu abidəsinin açılışındakı nitqində “Koroğlu” dastanının milli Azərbaycan idealının azərbaycançılığın təcəssümü olduğunu xüsusi vurğulamışdır: “Gənc nəslin tərbiyə edilməsində “Koroğlu” dastanı çox mühüm bir vasitədir. Çünki gənc nəslimiz vətənpərvərlik ruhunda böyüməli, tərbiyə almalıdır. Müstəqil Azərbaycanın vətəndaşları öz Vətənini, xalqını sevməlidirlər. Koroğlu xalq içərisindən çıxmış, xalq üçün yaşamış gözəl insan, böyük sərkərdə idi. Koroğlu, eyni zamanda, istedadlı insan idi - həm şair, həm aşıq idi. Bir daha demək istəyirəm ki, Azərbaycan xalqının ən gözəl xüsusiyyətləri onda var idi və bizim gənclərimiz keçmişimizdə olan müsbət obrazları da bilməlidirlər, yaxından, dərindən tanımalıdırlar. Biz keçən il müstəqilliyimizin 20 illiyini qeyd etmişik. Ancaq bizim çox böyük, zəngin tariximiz, mədəniyyətimiz vardır. Şifahi xalq yaradıcılığımız vardır. Gözəl əsərlərimiz, dahi şəxsiyyətlərimiz vardır. Bizim vətəndaşlar, xüsusilə, gənclər o dahi şəxsiyyətləri tanımalıdırlar. Koroğlu da haqq-ədalətin tərəfində idi. Koroğlu kasıbların tərəfində idi. Koroğlu ədalətsizliyə dözməyən və ədalətsizliyə qarşı vuruşan görkəmli şəxsiyyət, sərkərdə, gözəl vətəndaş idi. Biz, bir daha demək istəyirəm ki, gənc nəsli bu müsbət nümunələr əsasında tərbiyə etməliyik. Mən çox şadam ki, Azərbaycan gəncləri vətənpərvərdirlər, Vətənə bağlıdırlar, Vətəni sevirlər. Bizim vətəndaşlar haqlı olaraq, qürur hissi keçirirlər ki, biz hamımız Azərbaycan vətəndaşıyıq. İyirmi il ərzində ölkəmiz böyük və şərəfli yol keçmişdir, bütün sahələrdə böyük uğurlara imza atmışdır. Uğurlarımızın təməlində məhz milli-mənəvi dəyərlər dayanır. Güclü iqtisadiyyat yaratmaq olar, bölgədə güclü mövqelərə malik olmaq olar, - halbuki bunun üçün də çox çalışmaq lazımdır, - ancaq milli-mənəvi dəyərlər olmadan heç bir ölkə, heç bir xalq inkişaf edə bilməz. Bizim üstünlüyümüz ondan ibarətdir ki, gənc və güclü dövlətimiz möhkəm təməl üzərində qurulubdur. Çoxəsrlik tarix, mədəniyyət üzərində qurulubdur. Milli-mənəvi dəyərlər bizim üçün ən vacib məsələdir. Biz, təbii ki, ümumbəşəri dəyərləri bölüşürük. Ancaq bizim üçün başlıca dəyərlər öz milli Azərbaycan dəyərlərimizdir.”

VAHİD ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Azad Azərbaycan.-2014.- 25 aprel.- S.5.