Milli muğamlarımızın zənginliyi
Qədim dövrlərdən meydana gələn muğam musiqisi haqda bizə ilk məlumatı orta əsrlər verir. Məlumdur ki, o dövrdə Azərbaycan poeziyası yüksək çiçəklənmə mərhələsinə çatmış və onun ən yaxşı nümayəndələri olan Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli və başqaları bütün dünyada şöhrət qazanmışlar.
Poeziya - orta əsr Azərbaycan incəsənətinin ən parlaq və yüksək nailiyyətlərindən biridir. Təəccüblü deyil ki, öz təbiəti etibarilə ahəngdar incəsənət olan musiqi poetik yaradıcılığın nailiyyətlərindən geniş istifadə edirdi. Buna klassiklərin poeziyası ilə üzvi surətdə bağlı olan bir çox muğamları misal gətirmək olar.
N.Məmmədovun fikrincə, muğamın meydana gəlməsi haqqında rəvayətlərdən biri də bu janrın poetik yaradıcılıqla birgə yaranmasından ibarətdir. Orta əsr Azərbaycanında şeirlərin deklamasiya şəklində oxunması geniş surətdə tətbiq edilirdi. Onun özünəməxsus forması var idi. Şeirləri sözü uzadaraq oxuyurdular. Poetik qafiyəsinin gözəlliyi və quruluşu baxımından öz-özlüyündə ahəngdar olan şeir musiqi deklamasiyalarının yaranmasına imkan verirdi. Güman etmək olar ki, sözü uzadaraq deyilən deklamasiya üslubca reçitativ quruluşda olan muğam melodiyalarının meydana gəlməsinin qaynaqlarından biri olmuşdur. Muğamın hələ qədimdən klassik şairlərin şeirlərində ifa olunmasını nəzərə alsaq, bu fikir həqiqətə uyğun olar. Bundan əlavə, reçitativə poeziya ilə musiqi arasında keçid forması kimi baxmaq lazımdır.
Muğamların meydana gəlməsi haqqında məşhur rus folklorçu alimi V.M.Belyayev göstərir ki, kənd folkloru ilə əlaqədə olan aşıq yaradıcılığının inkişafı ilə paralel olaraq “Azərbaycan şəhərlərində yazılı poeziya və ədəbiyyatın inkişafı ilə əlaqədar xalq professional incəsənətinin başqa növü - xanəndə yaradıcılığı inkişaf etmişdir”.
Reçitativ muğam melodiyalarının meydana gəlməsini Quran mətnlərinin uzadılaraq oxunması ilə əlaqələndirən başqa bir mülahizə də mövcuddur. Bu fikri, məsələn, Yəmən musiqişünası Samxa El Xoli təsdiq edir: “İmprovizasiyanın ən qədim və əsil ifadəsi Quran şeirlərinin oxunmasından irəli gəlir, bu oxumanın ritmi prosodiyası ilə əlaqələndirilsə də, melodiyası müğənniyə sözlərin əhəmiyyətindən və mövcud melodik üslubun şərtiliyindən asılı olaraq improvizasiya ixtiyarı verir”.
N.Məmmədov isə yazır: “Yuxarıda dediklərimizlə əlaqədar, öz növbəsində, ehtimal etmək olar ki, muğam melodikası ilk əvvəl vokal formasında meydana gəlmiş, sonralar görünür, ona instrumental ansambl (tar, kamança, dəf) birləşmişdir. Vokal-instrumental muğam daha sonralar inkişaf etməyə başlamışdır. Xalis vokal muğamı yalnız dini ayinlərdə qorunub saxlanmışdır”.
Muğam əsasən estetik funksiya
daşıyır. O öz yüksək bədii təzahürü
ilə insan fəaliyyətinin bilavasitə bədii olmayan
növləri ilə bağlı deyildir. Məhz buna görə də
muğamı professional incəsənətə aid etmək
olar. Müəyyən ictimai-tarixi şəraitdə
muğam özünəməxsus ifadə vasitələrinin
köməyi ilə müəyyən dərəcədə
emosional məzmun, hətta dövrün fəlsəfəsini
özünə birləşdirərək, Avropa bəstəkarlıq
yaradıcılığının janrına məxsus bədii
rol və funksiya daşımışdır. Başqa
cür ola da bilməzdi, çünki
yuxarıda qeyd edildiyi kimi, muğamların mətnləri
keçmiş klassik şairlərin - Xaqani, Nizami, Nəsimi və
Füzulinin şeirlərindən ibarət olmuşdur. Bu sənətkarlar, məlum olduğu kimi, eyni
zamanda, alim-filosof olmuş və bütün bədii mədəniyyətin
inkişafına böyük təsir göstərmişlər.
Muğamın fikri məzmunu poetik mətni fikri
məzmununa uyğun gəlirdi.
Poetik mətnlər isə çox vaxt sevgi
mövzularına həsr edilir, şairlər tərəfindən
böyük həyati ümumiləşdirmələr aspektində
verilir və xoşbəxtlik haqqında insanın hüdudsuz
arzularını simvolik şəkildə açıb göstərirdi. Muğam sənəti
ilə poeziyanın əlaqəsi bədii istiqamətin
ümumiliyində, stilistikasında, kompozisiya-quruluş
xüsusiyyətlərində təzahür edirdi. Məlum olduğu kimi, poema orta əsr
poeziyasının geniş yayılmış janrlarından
biridir. Varlığın canlı hadisələri
burada yüksək həyəcanlı planda təsvir olunurdu.
Məşhur sovet alimi şərqşünas
N.İ.Konradın təsdiq etdiyi kimi, Qərbdə və Şərqdə
orta əsr bədii mədəniyyətinin parlaq
inkişafı dövründə, yəni renessans
dövründə yaradılmış poemaların qəhrəmanı
əhvali-ruhiyyə, obrazlı təfəkkürü
baxımından romantik səpkidə təsvir edilmişdir. Sonra
N.İ.Konrad yazır ki, “renessans şairlərinə, həqiqətən,
təsvirlərdə və xarakteristikalarda hədsiz-hüdudsuz
mübaliğə, fantastika genişliyi xasdır”.
Hisslərin ekspressivliyi, müəyyən bir emosional vəziyyətdə
dərinləşmə, emosiyaların dönə-dönə,
çevik surətdə dəyişməsi, geniş
kulminasiyalar gərginliyi ilə səciyyələnən
muğam sənəti də romantik istiqamətdə inkişaf
edirdi. Tədqiqatçı Mina Hacıyeva “Musiqi folklorumuzun
mükəmməl abidəsi muğamdır” məqaləsində
göstərir ki, hər bir milli mədəniyyətin fərqli,
səciyyəli cəhəti onun folklorunun, xalq
yaradıcılığı qaynaqlarının
orijinallığında, özünəməxsusluğundadır.
Folklora qayıdış, maraq heç bir zaman
azalmayıb, əksinə, işıqlı fikir sahibləri, zəka
mücəssimələri ondan bəhrələnərək
zaman-zaman ölməz sənət əsərləri
yaradıblar. Lakin burası da həqiqətdir
ki, hər bir tarixi dövr öz təkamül, yeniyetmə, mədəniyyət
dəyərlərini təkmilləşdirmək
inteqrasiyasını irəli sürüb nə zamanın
estetik yönümündən, insanların fəlsəfi təfəkkür
tərəfindən asılı olaraq folklordan istifadə, ona
yanaşma təcrübəsi də dəyişib.
VIII əsrin
ən görkəmli musiqişünası, Yaxın və Orta
Şərq xalqlarının musiqi nəzəriyyəsinin əsasını
qoyan Bəsərli Əbu Əbdürrəhman Xədil,
İbn Əhməd Fərahidi, Əbunəsir Məhəmməd
Fərabi, Hümam Təbrizi, daha sonra Səfiəddin Urməvi,
Əbdülqadir Qeybi oldu. Maraqlı və digər
alimlərin musiqiyə dair əsərləri sübut edir ki,
peşəkar, klassik musiqi sənətinin ibtidai-memorial
formaları hələ quldarlıq quruluşu bərqərar
olunduğu dövrlərə təsadüf edir. Çox-çox qədimlərdə, zərdüştlük
dövründə çoxsəsli dini nəğmələr
oxumağın izləri olduğu da sübuta yetirilmişdir.
Şübhəsiz, ki, bu nəğmələrin
müəllifi zərdüştün özü olmuşdur.
B.Bertels “Oçerki istorii persidskoy literaturı”
kitabında bunu etiraf edir. İslamın meydana gəlməsindən
iki əsr sonra müsəlman ruhanilərinin musiqini,
mahnını, təsviri sənəti yasaq etdikləri
zamanlarda belə xüsusilə Fufizs Hərəkatı ilə
əlaqədar çox səciyyəli nəğmələr
oxunardı. Hətta müqəddəs
kitab Quranı, sadəcə olaraq, mütaliə etməyə
icazə verildiyi dövrlərdə də, artıq Quranın
surələrini minbərlərdən rozəxanlar muğam
üstündə oxumağa başlamışdılar. Bunu danmaq olmaz ki, ən qədim musiqi ənənələrimizin
inkişafına dinin güclü təsiri olmuşdur.
Din incəsənətin, eləcə də, musiqi mədəniyyətinin
təşəkkül tapmasına, sərbəst “əl-qol
açması”na həmişə mane olsa da, bu iki məfhum
tarix boyu qoşa yaşamış, bir-birilə açıq və
gizli ədavət aparmış, hətta musiqi dini təbliğ
etmək məcburiyyətində qalanda belə yenə də
öz mahiyyətini, varlığını, sosial borcunu
xürafatın dar məngənəsindən
çıxarmış, Ulu Tanrının xəlq etdiyi
insanların ruhu, duyğusunu təlatümə gətirmiş,
sevinc və kədərinin tərcümanı olmuşdur.
Belə
ki, müəyyən dövr islam dini incəsənətin atsa
da istər ədəbiyyat, istər təsviri sənət, istərsə
də musiqi sənəti sahəsində Yaxın Şərq,
o cümlədən, Azərbaycan xalqı özlərinin
ölməz sənət nümunələrini yaratmağa nail
olmuşlar. Əlbəttə, sənətdə
olan intibah xalqın tarixi ilə, taleyi ilə
bağlıdır. Bunları cəmiyyətin
inkişaf qanunauyğunluqlarında, ictimai şüurun tədricən
formalaşmasında axtarmaq lazımdır. Olduqca keşməkeşli
inkişaf yolu keçmiş, tarixin gözlənilməz,
amansız zərbələrinə cəsarətlə
dözüb ərəb xəlifələri,
monqol-köçəri feodal başkəsənləri,
İran şahları, Osmanlı paşaları və s. tərəfindən
zaman-zaman talan edilən, mənəviyyatı tapdanan Azərbaycan
xalqı yenə də öz qədim mədəniyyətini və
bu mədəniyyətə daxil olan dəyərlərini
qoruyub saxlaya bilmişdir. Əcdadlarımızın bu nailiyyətləri
el sənətkarlarının əl işlərində,
memarlıq dühasının bəhrəsi olan məbəd və
ehramlarda, daş kitabələrdə, qəsidələrdə,
rübai və məsnəvilərdə, musiqidə, nəğmədə
ulu fikirlər qaynağı olan xalq təfəkkürünün
bütün möhtəşəmliyini, əzəmətini
özündə cəmləşdirən muğamlarda
ölümsüz örnəklərimizlə yaşayır.
X əsrdən
başlayaraq tarixə intibah -mədəniyyətinin
qızıl dövrü tək həkk olunan orta əsrlərdə
Şərq ölkələrində muğam sənəti
geniş yayılmağa başlamışdı. Bunların arasında Azərbaycan muğamları
öz lad və koloritinin zənginliyi, fəlsəfi tutumu, əzəməti
ilə seçilirdi. Şərq
xalqlarının musiqi sənətinə, poeziyasına xas olan
dünyəvilik, bəşəri hiss, humanizm bütün
möhtəşəmliyi ilə muğamlarımızda ehtiva
edilib. Muğam Azərbaycan xalqının
ruhu, əbədiliyi, idrakı, varlığının
parlaqlığının pasportudur.
Maraqlıdır ki, hələ orta əsrlərdən də
əvvəl İshaq İbn-İbrahim və əl-Xəlil
adında musiqişünaslar öz risalələrində
muğamat barədə kifayət qədər təsəvvür
yaradıbdır. Memorial janra, yəni musiqinin,
mahnının zənginliyinə, muğamlara
qayıdış Səfəvilər hakimiyyəti zamanında
daha geniş inikas tapmışdır. Məhərrəmlik
mərasimlərində, təziyə günlərində Məhəmməd
Peyğəmbərin nəslindən olan İmam Əlinin Kərbəla
müsibətinin xalqa çatdırmaq müsəlman ölkələrinin
bir çoxunda bu ənənə indi də davam edir.
İmam Əli və Onun övladları üçün
göz yaxı axıtmaq, eləcə də, şiəliyi
gücləndirmək naminə “Rast”, “Şur”, “Segah”
muğamları üstündə meydanlarda, təziyə məclislərində
mərsiyələr deyilər, qəsidələr oxunardı.
Şah İsmayıl Səfəvi dövründə
1501-1524 bu ənənə özünün ən yüksək
pilləsinə çatmışdır. 1587-1629
illərdə İranın hökmdarı olmuş Şah Abbas
da öz sələfinin yolunu davam etdirmişdir. Onun dövründə şiə məzhəbinin
banisi İmam Əlinin şəninə şəbeh
tamaşaları göstərilir, müxtəlif dini mərasimlər
çox təntənəli keçirilərmiş. Bizcə, mükəmməl, kamil muğam
ifaçıları məhz həmin dövrlərdən
yetişməyə başlamışdır.
Bu gün cəsarətlə və fəxrlə deyə bilərik ki, çağdaş Azərbaycan musiqisinin uğurlarında həmin dövrlərdən qalmış musiqi, mahnı folklorunun, onun memorial qaynaqlarının nailiyyətləri əvəzedilməzdir. Ü.Hacıbəyov yazır: “İndiyədək zamanın və hadisələrin sarsıdıcı təsirinə qarşı möhkəm duran yekanə muğam “Rast”dır. Bu muğam kökünün möhkəm və məntiqli olması onun adının mənasına tamamilə uyğun gəlir: “Rast”-düz, doğru deməkdir”.
XVII əsr Orta Asiya musiqisi-alimi Dərviş Əli özünün musiqi traktatında sələfləri olan görkəmli musiqiçi-alimlər Səfiəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağayi, Sultan Üveys Cəlairin nüfuzuna istinad edərək muğamın əmələ gəlməsi haqqında əfsanəvi məlumatlar verir: “Rast muğamı Adəmdən qalmışdır o, ilk insanın əldən çıxmış cənnət və itirilmiş xoşbəxtlik haqqında ağlamasından ibarətdir”.
Zənnimizcə, burada “ağlamağı” həyat və səadət haqqında düşüncələr mənasında başa düşmək lazımdır. Musiqişünas F.Əmmar məlumat verir ki, “Rast” ladı haqqında bizə gəlib çatan nəzəri mülahizələr XIII əsrə aiddir”. Lakin ərəb musiqisi tarixinə aid məxəzlər görkəmli ərəb filosofu və musiqiçisi əl-Kindinin (IX əsr) dövründə yayılmış elə bir lad haqqında xəbər verir ki, bizim ona bir növ “Rast” ladının kökü kimi baxmağa haqqımız vardır. Bu lad “Xinsar fil binsar” adı altında əl-Ükeylinin (XX əsr) əvvəlindəki səkkiz lad içərisinə daxildir. Müasir ərəb musiqişünası bunu əl-İsfahaninin (IX əsr) “Böyük mahnı kitabı”ndan götürmüşdür.
Böyük Azərbaycan bəstəkarı Fikrət Əmirov muğamlara və muğamların milli varlığımızla bağlılığına işarə edərək yazır: “Muğamlar bütünlükdə və ayrı-ayrılıqda hər biri poetik obraz, təsəvvür və fəlsəfi ideyalar aləmini əks etdirir. Bu aləmə sahib olan və onu kütləyə yetirə bilənlər, hər şeydən əvvəl, xanəndə-müğənnilər və onları müşayiət edən virtuoz ifaçılar olmuşlar. Xanəndələr təkcə gözəl səsə, həm də kişilər üçüm qeyri-adi dərəcədə yüksək olan tessituraya malik olmur, eyni zamanda, xalq musiqiçilərinin bir çox nəsilləri tərəfindən toplanmış muğam ifaçılığı təcrübəsinin gözəl biliciləri olurdular. Muğam üslubunda improvizasiya böyük rol oynayır. Muğam melodiyasının intonasiya zənginliyi hər bir ifaçı-xanəndənin fərdi fantaziya və sənətkarlığından asılı olur. Lap qədim zamanlardan başlayaraq muğamlar Şərqin böyük söz ustalarının poeziyası ilə möhkəm şəkildə bağlı olmuşdur: muğamlarda oxunan mətnlərdə Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xaqani və başqa görkəmli Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən istifadə edilmişdnr. Odur ki, muğam ifaçıları, eyni zamanda, bu böyük şairlərin yaradıcılığının təbliğatçısı kimi də çıxış edir, onların ölməz poetik incilərinin geniş kütlə içərisində yayılmasına kömək göstərmiş olurdular”.
CAVANŞİR
Azad Azərbaycan.-
2014.- 26 avqust.- S.5.