Azərbaycançılıq və milli musiqi mədəniyyətimiz: simfonik və proqram musiqisi

Dünya peşəkar musiqisinin güclü inkişafı XVI-XVII və XVIII əsrlərdə Avropada başlamışdır. Musiqinin opera, simfonik musiqi, kamera musiqisi kimi əsas janrları bu dövrlərdə təşəkkül tapır.

Sənətşünaslar musiqinin əsas janrlarından birinin simfonik musiqi olduğunu qeyd edirlər. “Qısa musiqi lüğəti”də musiqinin janrları haqqında məlumat verilmişdir. Simfonik musiqi janrı tam şəkildə XVII əsrdə formalaşmışdır. Simfonik musiqi instrumental musiqisinin daha mühüm və zəngin sahələrindəndir. O, həm çox hissəli kompozisiyaları, həm də kiçik formalı yüngül, populyar musiqini əhatə edir. Simfonik musiqi orkestrlə ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulur. Müxtəlif musiqi alətlərinin uzlaşdırılmasına əsaslanan simfonik orkestr bəstəkara bədii qayəsini təcəssüm etdirmək üçün böyük imkanlar verir. Klassik simfonizmin Haydi, Mosart, Bethoven və Çaykovski tərəfindən qərarlaşdırılmış prinsipləri bədii cəhətdən yüksək sənət nümunələrində özünün geniş təcəssüsünü tapmışdır.

Daha son dövrlərdə klassik simfonizm janrına- simfoniyalara, üvertüralara, süitalara və s. opera, balet, dramatik əsərlərdən, kinofilmlərdən orkestr pyesləri kimi spesifik janrlar əlavə olunmağa başlamışdır.

Başlıca musiqi janrlarından biri kamera musiqisidir. Noktyurn, romans, sonata, fuqa kimi musiqi formaları məhz kamera musiqisinə mənsubdurlar. Kamera musiqisinin xarakterik cəhəti onun az ifaçılar qrupu (iki nəfərdən-duet, səkkiz nəfərə qədər-oktet ) tərəfindən musiqi alətləri və oxuma (vokal) vasitəsilə, yaxud hər ikisinin birgə iştirakı ilə ifa olunmasındadır. Kamera musiqisi ilk dövrlərdə ev şəraitində ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş, elə onun latın adı da (kamara-otaq, palata) buradan götürülmüşdür. XIX əsrdən etibarən kamera musiqiləri konsert salonlarında ifa olunmağa başlayır.

XX əsrdə müasir musiqinin onun məzmununun mürəkkəb olmamasında, melodiyasının anlaşıqlığında, formasının sadəliyindədir. Yüngül musiqinin klassik nümunələri hələ özünü XIX əsrdən göstərməyə başlamalı (Ştraus, ata və oğul, Lanker, Offenbax).

Yüngül musiqi janrına, adətən, caz musiqisini daxil edirlər. Lakin onu tam mənada yüngül musiqi adlandırmaq düzgün olmazdı. XX əsrdə caz musiqisi müstəqil əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Onun inkişafı daxilən ziddiyyətlidir. Bir sıra burjua ölkələrində Afro-Avropa musiqisinin mexaniki sintezi əsasında inkişaf etdirilmiş caz musiqisində qeyri-simmetrik atonal, asketik-quru, səda və dissonaslar mütləqləşdirilir, musiqi növünün spesifikasından kənara çıxılır. Bununla bərabər xarici caz musiqisində, həmçinin, müəyyən sağlam meyillər də özünü göstərir. Mütərəqqi musiqiçilər və ifaçılar xalq musiqi ənənələrinə, həyati mənbələrə, klassik musiqinin nailiyyətlərinə və s. əsaslanaraq, caz sənətini yeni mərhələyə qaldırmağa çalışırlar.

Proqram musiqidə də bədii obrazların söz vasitəsilə konkretləşməsi həmin oxşar rolu oynayır. Əyani təsəvvürlərin bədii zərurət və vaciblik təşkil etmədiyi proqramsız musiqidən fərqli olaraq proqramlı musiqinin müəyyən sərlövhəsi, izahedici mətni vardır və belə əsərlər bəstəkar tərəfindən əvvəlcədən qəsdən müəyyən edilən, inkişaf etmiş təsviri metodlar sisteminə malik olur. Musiqi əsərinin bu təsviri assosiasiyalardan kənar qavranılması estetik cəhətdən mükəmməl sayıla bilməz və belə qavrayış sənətkarın ifadə etmək istədiyi qayəyə uyğun gəlməz. Mövcud musiqi əsərinin proqramlılığı onun konkret məzmununu izah edir, əsas obrazları, bu obrazların qarşılıqlı münasibətlərini və s. xarakterizə edir.

Proqramlı musiqiyə P.İ.Çaykovskinin Aligyeri Dantenin “İlahi komediya”sı motivləri əsasında yazdığı “Françeska da Rimini” simfonik fantaziyasını, Qara Qarayevin “Don Kixot” və “Leyli və Məcnun” simfonik poemalarını misal göstərmək olar.

Sənətşünas alim Elmira Abasovanın fikrincə, 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan musiqisi simfonizmin geniş yoluna qədəm qoyur. Səciyyəvi cəhətdir ki, bu dövrdə yaranmış 400 əsərin 25-dən çoxu simfonik əsər idi. Bunların xeyli hissəsi bilavasitə Böyük Vətən müharibəsi hadisələri ilə əlaqədardır. Bəstəkarların yeni nəslinin- Q.Qarayevin, C.Hacıyevin, S.Hacıbəyovun ilk simfoniyaları, həmçinin, F.Əmirovun simfonik poeması (həlak olmuş bəstəkar İ.İsrafilzadənin xatirəsinə həsr edilmişdir), Niyazinin “Xatirə” və “Döyüşdə” simfonik şəkilləri ictimaiyyətin diqqətini xüsusilə cəlb etmişdir. Bu əsərlərin hamısında müəlliflərin yeni təsir vasitələri axtardıqları aydın görünür. Gənc bəstəkarlar müasir musiqi dilinin nailiyyətlərinə yiyələnməyə can atır, lakin xalq mahnı yaradıcılığı ehtiyatlarından heç də həmişə yararlı istifadə edə bilmirdilər. Lakin hər halda cəsarətli təcrübə öz bəhrəsini verirdi. Gənc bəstəkarlar yaxın illərdə milli simfonik musiqi sahəsində bədii cəhətdən yüksək keyfiyyətli əsərlər yaranmasının təməlini qoymuşlar.

Musiqi yazmağa erkən başlamış Azərbaycan bəstəkarları 1945-1952-ci illərdə öz yaradıcılıqlarının yetkin çağına daxil olurlar. Onlar fərdi bədii keyfiyyəti və yüksək ustalıqla yazılması ilə fərqlənən əsərlər yaradırlar. Bu dövrdə yazılan əsərlərin bir çoxu sovet bəstəkarlarının ən yaxşı əsərləri ilə bir sırada durur.

Simfonik musiqi və balet sahəsində qazanılan müvəffəqiyyətlər xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu illərdə Azərbaycanda simfonizmin təkcə, demək olar, bütün ənənəvi janrları deyil, həm də xalq musiqisinin milli formaları əsasında yaranmış yeni formaları meydana çıxır.

Azərbaycan simfonik musiqisinin inkişafında Q.Qarayev mühüm rol oynayır. Onun “Leyli və Məcnui” poeması (Nizaminin eyniadlı poemasıiın mativləri əsasında bəstələnmişdir), “Alban rapsodiyası”, “Yeddi közəl” baletindən suita öz forması və musiqi məzmunu etibarilə böyük novatorluq kücünə malik əsərlərdir. Bəstəkarın bu illərdə yaratdığı başqa əsərlər kimi, həmin əsərlər də Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin yaradıcılığında yeni cığırlar açır. Qarayev müasir musiqi sənətinin nailiyyətlərindən, sözün geniş mənasında, yaradıcılıqla istifadə edərək musiqidə millilik məfhumunun dairəsini genişləndirir.

Milli simfonizm sahəsində F.Əmirov görkəmli yenilikçi kimi özünü göstərir. Bir neçə il ərzində də o, çoxlu əsər yaratmışdır (Orkestrlə skripka və fortepiano üçün çalınai ikiqat konsert, simli orkestr üçün “Nizaminin xatirəsi” simfoniyası, “Şur” və “Kürd ovşarı” simfonik muğamları və s.). Bu əsərlərin hər biri bəstəkarın yaradıcılığında müəyyən mərhələ təşkil edir. Lakin xüsusilə simfonik muğamlar Əmirovun parlaq nailiyyəti hesab edilməlidir. Bəstəkar orkestrlə çalınan musiqinin bu yeni və maraqlı janrının təşəbbüsçüsüdür. Əmirov folklor materialının yalnız melodik əsaslarından istifada edərək xalq muğamlarını simfonik musiqinin klassik formaları səviyyəsinə qaldırmışdır.

Azərbaycanın simfonik yaradıcılığında C.Hacıyev də böyük rol oynayır. Bəstəkarın diqqətini, hər şeydən əvvəl, müasir mövzu cəlb edir. Həmin illərdə Hacıyev ikinci və üçüncü simfoniya, habelə, “Sülh uğrunda” poema yazmışdı.

S.Hacıbəyovun “Karvan” simfonik şəkli, Niyazinin “Rast” muğamı, C.Cahangirovun “Arazın o tayında” poeması, C.Cahangirovun və R.Hacıyevin orkestrlə skripka üçün konsertləri Azərbaycan musiqisinii gözəl nailiyyətləri olmuşdur.

Ə.Abbasovun (“Gələcək gün”, orkestr üçün konserti, orkestrlə violençel üçün “Ü.Hacıbəyovun xatirəsi” poeması), S.Ələsgərovun (“Bayatı-Şiraz” muğamı, “Kənclik simfoniyası”) yaradıcılığında simfonik əsərlər görkəmli yer tutmuşdur.

Bəstəkarlar balet sahəsində də qiymətli işlər görmüşlər. S.Hacıbəyov müasir mövzuda ilk Azərbaycan baleti olan “Gülşən”i yaradır. O, bu baletdə sovet kolxozçularının həyatını tərənnüm edir. Q.Qarayev özünün ən yaxşı əsərlərindən biri olan “Yeddi gözəl” baletini (Nizaminin eyniadlı əsəri əsasında) yazır. Sovet İttifaqının bir çox şəhərlərində, habelə, Praqada tamaşaya qoyulmuş bu balet sovet adamlarının və xarici ölkə dinləyicilərinin böyük məhəbbətini qazanmışdır.

Bəstəkar Fikrət Əmirov “Simfonik musiqimizə bir nəzər” məqaləsində milli simfonik musiqimizin inkişafını, tərənnüm etdiyi milli ideyaları təhlil etmişdir.

Azərbaycan simfonik musiqisinin şöhrəti, başqa cür desək, Azərbaycan simfonizminin dünya səyahəti, şübhəsiz, xalqımızın əldə etdiyi mədəni nailiyyətin on mühüm nümunələrindən sayılır. Dünya musiqisinin tarixi təsdiq edir ki, əsil mənada simfonik musiqisi olan xalq, daha doğrusu, simfonizmin dərin sirlərinə yiyələnən xalq böyük mədəniyyətə yiyələnmiş hesab olunur.

Azərbaycan xalqı müasir simfonik musiqisi ilə haqlı olaraq fəxr edir və gözəl sənət əsərləri sayılan bu mədəniyyət xəzinəsinin yeni-yeni incilərlə daha da zənginləşməsini dərin maraqla izləyir.

Azərbaycanda simfonik musiqi janrının yaranması və onun inkişafı tarixinə müxtəsər də olsa nəzər salarkən, ilk növbədə, musiqimizin banisi, ustadımız ölməz Üzeyir hacıbəyov yadımıza düşür. Məlumdur ki, Azərbaycan professional musiqisi çox mürəkkəb bir janrla - opera janrı ilə başlanır. Opera janrı isə, bildiyimiz kimi, sintetik janrdır, bir çox musiqi janrlarını özündə birləşdirir. Üzeyir Hacıbəyov “Leyli və Məcnun” operasını yazmaqla, musiqimizə bir çox yeni janr, o cümlədən, simfonik janr gətirmişdir. Bu isə musiqi mədəniyyətimizdə, necə deyərlər, inqilaba bərabər hadisə idi. Əlbəttə, “Leyli və Məcnun” operasındakı simfonik epizodlar hələ müstəqil simfonik musiqi sayıla bilməz. Lakin bu, Azərbaycan simfonizminin ilk rüşeymi idi. Vaxtilə böyük rus bəstəkarı Pyotr İliç Çaykovski Qlinkanın “Kamarinskaya” əsəri haqqında demişdir: “Bütün rus simfonik musiqisinin özəyi bu əsərdədir”. Biz də bu gün cəsarətlə deyə bilərik ki, Azərbaycan snmfonik musiqisinin özəyi Üzeyir Hacıbəyovun ilk əsərlərindədir.

Mənim zənnimcə, əsil mənada, simfonik musiqimiz “Arşın mal alan” operettasından başlanır. Burada Əsgərin oxuduğu “Arşın mal alan” motivini yadınıza salın. Əgər bu motivi bütün əsər boyu diqqətlə izləsəniz, onun necə inkişaf etdiyini, neçə ahəngə düşdüyünü aydın görərsiniz. Əsərin süjet xəttindən, dramaturji inkişafdan asılı olaraq bu motiv gah lirik, gah romantik, gah oynaq, gah da məhzun variantlarda səslənir. Bu isə simfonizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri olan musiqi dramaturgiyasını təşkil edir.

Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan musiqisində açdığı bu yolu Müslüm Maqomayev və Zülfüqar Hacıbəyov davam etdirmişlər. “Şah İsmayıl” operasındakı simfonik inkişaf epik simfonizmə çox parlaq bir nümunə ola bilər. Zülfüqar Hacıbəyovun səhnə əsərlərində simfonik musiqi romantik-əfsanəvi səciyyə daşıyır.

Azərbaycan simfonik musiqisinii əsil inkişafı sovet dövründə başlanmışdır. İyirminci illərdə Üzeyir Hacıbəyovun yazdığı “Arazbarı” rapsodiyası, marşlar, Müslüm Maqomayevin “Ceyranı”, “Şüştər”, “Turacı” rəqsləri simfonik orkestr üçün müstəqil şəkildə yazılmış ilk nümunələrdir. Sovet dövründə yetişmiş ilk professional bəstəkarımız Asəf Zeynallı çox qısa, lakin mənalı və zəngin yaradıcılığı ilə Azərbaycan simfonizmində yeni səhifə açmışdır. Onun simfonik fraqmentləri Azərbaycanda ilk proqramlı simfonik əsərlərdən sayıla bilər.

Otuzuncu illərin əvvəllərində sevimli bəstəkar və dirijorumuz Niyazinin yazdığı “Zaqatala süitası” Azərbaycan simfonizmində yeni mərhələni təşkil edir. Məlum olduğu kimi, böyük ustadımız Üzeyir Hacıbəyovun bu dövrdə xalq çalğı alətləri orkestri üçün “Şur” və “Çahargah” muğamları əsasında bəstələdiyi fantaziyası və trio üçün məşhur “Aşıqsayağı” əsəri bilavasitə simfonik orkestr üçün yazılması da, Azərbaycan simfonizminin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Sonet musiqisinin görkəmli xadimləri Azərbaycan bəstəkarlarının simfonik yaradıcılığına yüksək qiymət verdilər. Məsələn, R.M.Qliyer yazırdı: “Azərbaycan bəstəkarları geniş simfonizm yoluna çıxmış və “sovet bəstəkarlarının profsssional musiqi sənəti ustaları ilə bir sırada durmuşlar”.

Hələ 1964-cü ildə yazdığı yuxarıda adı çəkilən məqaləsində Fikrət Əmirov deyirdi: “Həmin vaxtdan 20 il keçmişdir. Bu müddət ərzində o qədər gözəl, o qədər müxtəlif formalı əsərlər yaratmışdır ki, onların hamısını sadalamaq çətindir. Bu dövr bir cəhətlə əlamətdardır ki, Azərbaycanın öz simfonizm məktəbi yaranmışdır. Bu məktəbin yetişdirmələrinin əsərləri sovet musiqisi xəzinəsini xeyli zənginləşdirmişdir. Misal olaraq, balet sənətini götürək. Çox qısa tarixə malik Azərbaycan baletinin beynəlxalq miqyasa çıxması, Azərbaycan bəstəkarlarının baletlərinin dünyanın bir çox ölkələrində tamaşaya qoyulması bunu aydın göstərir. Görkəmli bəstəkarımız Qara Qarayevin “Yeddi gözəl”, Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baletinin böyük müvəffəqiyyət qazanması hamımızı sevindirir. Azərbaycan bəstəkarlarından Cövdət Hacıyevin, Soltan Hacıbəyovun,Cahangir Cahangirovun, Niyazinin, Səid Rüstəmovun, Tofiq Quliyevin, Əşrəf Abbasovun, Süleyman Ələsgərovun, Rauf Hacıyevin, Elmira Nəzirovanın, Ramiz Mustafayevin, Vasif Adıgözəlovun, Xəyyam Mirzəzadənin, Musa Mirzəyevin, Həsən və Azər Rzayevlərin, Hacı Xanməmmədovun və bir çox başqalarının əsərləri respublikamızın hüdudlarını çoxdan aşmış, ölkə və dünya miqyasına çıxmışdır. Adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim qələm yoldaşlarımın bu yaradıcılıq qələbəsi bütün xalqımızı sevindirir.

Azərbaycan simfonizminin xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, o, dünya simfonik ədəbiyyatına yeni janrlar gətirmişdir. Bu fikri deyərkən mən simfonik muğamları iəzərdə tuturam. Niyazinin “Rast”, Süleyman Ələsgərovun “Bayatı-Şiraz” simfonik muğamları və başqaları buna yaxşı misal ola bilər. SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının birinci katibi, görkəmli sovet bəstəkarı Tixon Xrennikov haqlı olaraq göstərir ki, Azərbaycan simfonik muğamları “Şərq xalqlarını, onlara yaxın olan musiqi təfəkkürü formaları vasitəsilə simfonik musiqi mədəniyyətinə alışdırmaqda böyük rol oynayır və daha böyük rol oynamalıdır”.

Azərbaycan simfonik musiqisinin gözəl, təqdirəlayiq xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, o, milli çərçivədə qalmayaraq, başqa xalqların da musiqi folkloruna müraciət edib əsərlər yaradır, bununla da, o, xalqlara olan hörmət və rəğbətini bildirir, onların professional musiqisinin inkişafına, şübhəsiz, kömək edir.”

Göründüyü kimi, milli simfonik musiqi əsərlərində milli ideyalar ümumbəşəri dəyərlərlə vəhdət təşkil edir.

Məhəmmədhəsən

Azad Azərbaycan.- 2014.- 27 avqust.- S.5.