Hər bir fərdin informasiya almaq hüququ var

Ombudsman: «İnformasiya azadlığı insan hüquqlarının təminatçısı olan cəmiyyətin mühüm xüsusiyyətidir»

Hazırda bütün dünyada, o cümlədən ölkəmizdə ictimai həyatda məlumatlandırmanın xüsusi çəkisinin yüksəlməsi, informasiya cəmiyyəti qurulması prioritet istiqamətlərdən biridir. Son illər respublikamızda bu sahədə həyata keçirilən ardıcıl tədbirlər informasiya texnologiyalarının cəmiyyət həyatındakı rolunu xeyli artırmışdır.

Bu gün kütləvi informasiya vasitələri (KİV) cəmiyyətdə demokratik mühitin, aşkarlığın, sərbəst və fərqli düşüncənin etibarlı tribunası kimi özünü təsdiq etmişdir. Ölkəmizin dövlət müstəqilliyi qazanması KİV-i azad və demokratik məkana çıxarmış, onun cəmiyyətin aynası, obyektiv ictimai rəy vasitəsi olmaq rolunu getdikcə gücləndirmişdir. Azərbaycan Respublikası KonStİtUsİyAnın 50-ci maDdƏsİnə gÖrə, “Hər kƏsin iStƏdİyi mƏlUmAtı qAnUni yoLla axtarmaq, əLdə eTmək, ötüRmək, hAzıRlAmaq və yaYmaq azaDlIğı var”. MƏlUmat mÜbAdİlƏsi oLmAdan iNsaNlar əTraFda baş vErəNlər, baŞqAlArInın göRdÜyü iŞlər, onların düşüncə və mƏraMlArı, cƏmiYyƏtİn yAşAmAsı üçün önəMli olan digər mƏsƏlƏlər bArƏdə biLgi ala biLməZlər.

Qeyd olunmalıdır ki, “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2-ci maDdƏsİnə gÖrə, “Hər kəs özü birbaşa və ya nümayəndəsi vasitəsilə informasiya sahibinə müraciət etmək, informasiyanın növünü və əldə etmə formasını seçmək hüququna malikdir”.

Əlbəttə, çoxmənalı anlayış olsa da, burada informasiya dedikdə toPlum və döVləTlə, tƏbİətlə, iNsaNlArın mAraq dAİrƏsiNdə olan baŞqa mƏsƏlƏləRlə baĞlı olaYlar, prOseSlər, fakTlar və şəxSlər haQqıNda fərQli qaYnaQlaRdan alıNmış və fərQli foRmAlaRda çaTdIrIlan məlumatlaR nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman), professor Elmira Süleymanova hesab edib ki, məlumat əldə etmək hüququ informasiya azadlığını təmin edir.

Onun sözlərinə görə, informasiya azadlığı insan hüquqlarının təminatçısı olan cəmiyyətin mühüm xüsusiyyətidir: «Cəmiyyətdə baş verən proseslərdən xəbər tutmaq vətəndaşların ilkin ehtiyacıdır. İctimai mühitə təsir göstərən, insanlar üçün maraqlı və əhəmiyyətli olan bütün hadisələr, faktlar barədə hər bir fərdin informasiya almaq hüququ vardır və bu hüquq vətəndaşların fikir azadlığının tərkib hissəsidir.

Vətəndaşlara, o cümlədən jurnalistlərə onları maraqlandıran məlumatları sərbəst şəkildə əldə etmək, toplamaq və yaymaq üçün normal şərait yaradılarkən, adı çəkilən hüquq gerçəkləşmiş olur. Bu hüquq imkan verir ki, vətəndaş özünün digər hüquqları barədə də məlumatlı olsun, onlardan istifadə etməyi və onları qorumağı bacarsın.

Dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyəti, bu qurumların ölkənin prioritet, taleyüklü məsələləri üzrə gördüyü işləri izləsin və bütün bunlar barədə məlumat almaq imkanlarına malik olsun. Başqa sözlə, hər bir kəs hüquqları ilə yanaşı, azadlığının hüdudlarını da təsəvvür etməli, hər hansı davranışının nə ilə nəticələnəcəyi barədə məlumatlı olmalıdır».

E.Süleymanova qeyd edib ki, vətəndaş birbaşa ona aidiyyəti olan hər hansı məsələ ilə də əlaqədar məlumat almaq, ictimai olaylardan xəbər tutmaq hüququna malikdir. Onun sözlərinə görə, məhz bu ictimai nüanslara görə vətəndaşın informasiya almaq azadlığı məhdudlaşdırıla bilməz: «Hətta informasiyanın açıqlanmasının (dövlət sirri sayılan məlumatlar istisna olmaqla) qanuni məqsədlərə ziyan vuracağı aşkarlansa belə, onun ictimai maraqları təmin etmək baxımından gətirəcəyi xeyir bu ziyanı üstələyərsə, həmin informasiya açıqlanmalıdır.

Vətəndaş hüquqlarının pozulmasına yol verməmək üçün bütün bunları bilməlidir. Burada məsuliyyət hissi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bəs informasiya sahibləri hansı məsuliyyəti daşıyırlar? Necə etmək lazımdır ki, informasiyaya çatım ən qısa zamanda və ən münasib üsulla təmin edilsin.

İnformasiya sahiblərinin əsas vəzifəsi qanunla müəyyən edilmiş qaydalara uyğun olaraq, vətəndaşların sorğularına çevik cavab verməkdir. Onlar informasiya xidmətləri göstərmək işinin təşkili ilə bağlı adı çəkilən qanuna və bu qanun üzrə qəbul edilmiş digər normativ-hüquqi aktlara müvafiq surətdə daxili icraat qaydaları hazırlayıb gerçəkləşdirmək üçün məsuliyyət daşıyırlar. İnformasiya sahibləri məlumat açıqlığının qanunun 6-cı maddəsində göstərilən prinsiplərini əsas tutaraq, məlumat almağa çatımın açıq olmasına, informasiya sorğularına çevik və ədalətli baxılmasına, müraciətlərin maksimum təminatına imkan verə biləcək yollarla icra edilməsinə çalışmalıdırlar. Ən başlıcası, informasiya almaq üçün müraciət etmiş vətəndaşlar və media qurumları arasında fərq qoyulmamalıdır. Bu zaman yalnız bilgi verilməlidir, ideoloji təbliğatla məşğul olmaq yolverilməzdir. Həm də məlumat açıqlanarkən, ilk növbədə, vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyi qorunmalıdır. İctimai maraq kəsb edən digər məsələlər barədə məlumat və ideyaları yaymaq funksiyası, həmişə olduğu kimi, medianın üzərinə düşür.

Başqa sözlə, informasiya sahibinin vəzifəsi bu məlumatları vətəndaşlara çatdırmaq, ictimaiyyətin hüququ bu məlumat və ideyaları almaq, medianın işi isə bunları yaymaqdır».

E.Süleymanova bildirib ki, “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununa əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun 1.3-cü maddəsində göstərilir ki, “Müvəkkil informasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanlarının və ya vəzifəli şəxslərin “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərindən irəli gələn vəzifələri yerinə yetirməsinə nəzarəti həyata keçirir”. Habelə həmin Qanunun digər maddələrində aşağıdakı müddəalar öz əksini tapmışdır: informasiya əldə etmək hüququnun pozulmasına dair şikayətə baxılmasının xüsusiyyətlərinin ehtiva edildiyi 13-1 maddəsində göstərilir ki, Müvəkkil informasiya əldə etmək hüququnun pozulmasına dair şikayətdə əks olunmuş halları 10 iş günü ərzində araşdırır. Əgər şikayət dəqiqləşdirmə tələb edirsə və ya şikayəti araşdırmaq üçün əlavə izahat və sənədlər toplamaq lazımdırsa, Müvəkkil bu barədə şikayətçiyə yazılı məlumat verməklə, şikayətə baxılması müddətini əlavə olaraq 10 iş gününə qədər uzada bilər.

Ombudsman qeyd edib ki, əgər şikayət anonimdirsə, konkret informasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanının və ya vəzifəli şəxsin fəaliyyəti barəsində olmadıqda, təkrar, əsassız və ya qərəzli olduqda, həmin iş üzrə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı varsa, ərizəçi informasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanının və ya vəzifəli şəxsin informasiya əldə etmək üçün yaratdığı imkanlardan kifayət qədər səmərəli istifadə etmədikdə Müvəkkil şikayətə baxmır: «İnformasiya əldə etmək hüququnun pozulmasına dair şikayətdə əks olunmuş halların araşdırılması zamanı Müvəkkil informasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanı və ya vəzifəli şəxs tərəfindən “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun aşağıdakı tələblərinə riayət edilib-edilmədiyini aydınlaşdırır: informasiya əldə etmək üçün müraciətin qeydiyyata alınması, bu sorğunun qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada, müddətdə və üsulla təmin edilməsi, informasiya sorğusunun icrasından imtinanın qanunun tələblərinə uyğun olması, ictimai informasiyanın açıqlanması vəzifəsinin dəqiq və tam həcmdə yerinə yetirilməsi, internet informasiya ehtiyatının yaradılması vəzifəsinin yerinə yetirilməsi. Müvəkkil məlumat əldə etmək hüququnun pozulmasına dair şikayətlə bağlı informasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanından və ya vəzifəli şəxsdən pozuntuların aradan qaldırılmasını tələb edə bilər. İnformasiya sahibi olan dövlət, yerli özünüidarə orqanı və ya vəzifəli şəxs görülən tədbirlər barəsində Müvəkkilə 10 gün müddətində yazılı məlumat verməlidir. Məlumat verilmədiyi və ya Müvəkkilin tələbləri yerinə yetirilmədiyi hallarda Müvəkkil müvafiq yuxarı orqana müraciət edə bilər».

E.Süleymanova bildirib ki, Ombudsmanın mandatının genişləndirilməsi, ona verilmiş yeni səlahiyyətlərlə əlaqədar olaraq, təsisatda kütləvi informasiya vasitələrinin təmsilçiləri, media hüquqları üzrə tanınmış ekspertlər, informasiya sahibləri olan dövlət qurumlarının nümayəndələri, mətbuat xidmətlərinin rəhbərləri ilə silsilə məsləhətləşmələr keçirilmişdir: «2011-ci il mayın 31-də təşkil olunmuş, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası İctimai-siyasi məsələlər şöbəsinin təmsilçisinin, Milli Məclisin deputatlarının və KİV nümayəndələrinin iştirak etdiyi ilk məsləhətləşmədə qarşıya qoyulmuş məqsəd və məram açıqlanmış, Müvəkkilə adı çəkilən qanunda nəzərdə tutulmuş tələblərə nəzarətin həyata keçirilməsi üzrə verilən səlahiyyətlər, “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Konstitusiya Qanununun xüsusiyyətləri, KİV-lər, dövlət qurumları və QHT-lərlə əməkdaşlıq məsələləri müzakirə olunmuş, tədbir iştirakçıları fəal müzakirələrə, təklif və mülahizələrini söyləməyə dəvət edilmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, bütün dünyada olduğu kimi, respublikamızda da informasiya cəmiyyətinin qurulması istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirilir. Ölkə Konstitusiyasında təsbit olunmuş hər kəsin istədiyi məlumatı qAnUni yoLla aXtaRmaq, əLdə eTmək, ötüRmək, hAzıRlAmaq və yaYmaq azaDlIğı olduğu vurğulanmış, “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun təkcə jurnalistlərə, KİV nümayəndələrinə deyil, eyni zamanda hər bir vətəndaşa şamil olunduğu diqqətə çatdırılmışdır. Vətəndaşların aidiyyəti olan məsələlərlə əlaqədar məlumat almaq, ictimai hadisələrdən xəbər tutmaq hüququna malik olduqları qeyd edilmişdir».

E.Süleymanova əlavə edib ki, informasiya sahibləri olan dövlət qurumlarının müvafiq struktur bölmələri əməkdaşları tərəfindən adı çəkilən qanunun müddəalarının dərindən öyrənilməsi və tətbiqi, informasiya sorğularının təmin edilməsi üçün icra mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, dövlət qurumlarında elektron məlumat toplusunun (reyestrin) yaradılması, vəzifəli şəxslər, mətbuat xidmətlərinin əməkdaşları, KİV nümayəndələri və ümumən əhali üçün paytaxt və regionlarda geniş hüquqi maarifləndirmə, təbliğat işi aparılması, davamlı əməkdaşlığın qurulması, canlı şəbəkə şəklində fəaliyyət göstərilməsi, informasiya üzrə İşçi qrupunun yaradılması və müntəzəm olaraq görüşlərin keçirilməsi, jurnalist kadrları yetişdirilməsinə, KİV nümayəndələrinin peşəkarlığının yüksəldilməsinə, ixtisaslaşmasına diqqətin artırılması və s. təkliflər bu qəbildəndir.

Onun fikrincə, əlaqəli çalışmaq, habelə hər bir dövlət qurumunun adı çəkilən qanuna uyğun olaraq verilmiş hər hansı bir sorğunu mahiyyəti üzrə, vaxtında və tam cavablandırması olduqca zəruridir və bu məqamlar məsləhətləşmələr zamanı diqqətə çatdırılmışdır: «Hər bir dövlət qurumunun informasiya təminatı ilə məşğul olan müvafiq struktur bölmələri, quruluşu, icraçıları haqqında məlumatların Ombudsman Aparatına göndərilməsinin zəruriliyi qeyd olunmuşdur. Belə məsləhətləşmələr vətəndaş cəmiyyəti və QHT nümayəndələri ilə də keçiriləcəkdir. Təsisatımızın informasiya sahibi kimi fəaliyyəti də səmərəlidir. Kütləvi informasiya vasitələri ilə əlaqələrə mühüm yer veririk, Müvəkkilin fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan bu əlaqələr çoxşaxəli və rəngarəngdir».

E.Süleymanova qeyd edib ki, Ombudsmanın fəaliyyətinin aşkarlıq prizmasından görünməsində media nümayəndələrinin böyük əməyi vardır: «Ombudsman insan hüquqlarının müdafiəsi və həyata keçirilməsinə yönəlmiş tədbirlər təşkil edərkən ictimaiyyətin nümayəndələri, vətəndaş cəmiyyəti və KİV-lə qarşılıqlı, sıx əməkdaşlığa əsaslanır, media nümayəndələrinin üzləşdikləri çətinliklərin həllində yardımçı olur, tövsiyələr verir. Müvəkkil, bu mənada, ictimaiyyətin və KİV-in diqqətində olan şəxsdir, mətbuata, ictimaiyyətə açıq olduğuna görə onun fəaliyyəti həmin qurumlar tərəfindən dəfələrlə yüksək dəyərləndirilib, müxtəlif nominasiyalar üzrə mükafatlarla, Fəxri diplomlarla təltif edilib. Müvəkkil və onun mətbuat xidməti monitorinqlərin qalibi olmuşdur. Azərbaycan Jurnalist Qadınlar Assosiasiyası bir qrup ictimai xadimi, dövlət rəsmilərini, ölkəmizdə fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatların, diplomatik korpusun nümayəndələrini, o cümlədən jurnalistləri müxtəlif nominasiyalar üzrə Fəxri diplomla təltif etmişdir. Mükafatlandırılanlar sırasında olan Müvəkkil bu mükafata “Mətbuata açıq dövlət məmuru” nominasiyası üzrə layiq görülmüşdür».

Ombudsman vurğulayıb ki, ötən dövr ərzində qurumun Mətbuat xidməti fəaliyyətini xeyli təkmilləşdirmişdir: «Müxtəlif qəzetlərin keçirdiyi rəy sorğusuna əsasən, Ombudsman təsisatının Mətbuat xidmətinin KİV-lə səmərəli əlaqələr qurduğu, media nümayəndələri ilə əməkdaşlıqda maraqlı olduğu göstərilmişdir. Respondentlər təsisatın mətbuat xidmətinin KİV-lə yaxından işlədiyini, Ombudsman təsisatının mətbuata ən açıq dövlət qurumlarından biri olduğunu vurğulamışlar. “Gənc Liderlər” Uşaq Təşkilatının uşaq hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı apardığı monitorinqin nəticələri üzrə Müvəkkil və dövlət strukturlarının mətbuat xidmətləri arasında Ombudsman Aparatının mətbuat xidməti fərqlənmiş, “Uşaq hüquqlarının müdafiəsi və təmin olunması sahəsində fəaliyyətin KİV-ə çatdırılmasında və uşaq qurumlarına ən açıq mətbuat xidməti” nominasiyasının qalibi elan edilmişdir».

Ombudsman bildirib ki, hüquq mövzusunda yazan jurnalistlərin peşə hazırlığının yüksəldilməsində yardımçı olmaq və onların hüquqi biliklərini artırmaq, maarifləndirmə işi aparmaq, KİV nümayəndələri ilə əməkdaşlığı daha da möhkəmləndirmək məqsədilə müxtəlif tədbirlər, təlimlər və seminarlar keçirilib: «Bu tədbirlərin məqsədi həm də media nümayəndələri ilə qarşılıqlı əməkdaşlığı möhkəmləndirmək, səmərəli əlaqələrin yeni formalarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. KİV-lə iş apararkən jurnalistlərin peşə standartlarına verilən tələbləri - həqiqətə xidmət, obyektivlik, vicdanlılıq, şəxsi həyatın, şərəf və ləyaqətin toxunulmazlığı və işgüzar nüfuza hörmət məsələlərini önə çəkir, jurnalistlərin hüquqi və sosial müdafiəsini diqqətdə saxlayırıq.

Mətbuatda, kütləvi informasiya vasitələrində ölkəmizdə demokratiyanın inkişafına, vətəndaş cəmiyyətinin təşəkkülünə və bərqərar olmasına xidmət edən yazılara, real gerçəkliyimizi əks etdirən həqiqi sözə, qərəzsiz, obyektiv, balanslaşdırılmış informasiyaya böyük ehtiyac vardır. Bu missiyanın həyata keçirilməsində media nümayəndələrinin, o cümlədən insan hüquqları mövzusunda yazan, araşdırmalar aparan jurnalistlərin fəal iştirakı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmin tədbirlərdə insan hüquqlarının həyata keçirilməsi işində Müvəkkilə jurnalistlərin daim dəstək verməsinin, yardımçı olmasının zəruriliyi vurğulanmış, milli mətbuatımızın problemlərini aradan qaldırmaq üçün bir sıra təkliflər irəli sürülmüşdür. Medianın hakimiyyətlə cəmiyyət arasında körpü rolunu oynaması, KİV haqqında mövcud qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, reketçiliyə qarşı mübarizə, milli mətbuatın qütbləşməsinin aradan qaldırılması, qarşılıqlı iradlardan həmrəylik və əməkdaşlıq mühitinə keçmək, media hüquqlarına hörmətlə yanaşılması, bölgələrdəki mətbuat orqanlarının fəaliyyətinə yardım göstərilməsi ilə bağlı təkliflər və s. bu qəbildən olmuşdur».

Ombudsman əlavə edib ki, maarifləndirici tədbirlərdə jurnalistlərin informasiya almaq hüququ və cəmiyyət qarşısında məsuliyyəti, mətbuatda reketçiliyin yolverilməzliyi barədə də müzakirələr aparılır: «Ölkəmizin müstəqillik qazandığı, suveren, demokratik dövlət quruculuğu prosesini yaşadığı müasir dövrdə KİV-in, o cümlədən mətbuatın qarşısında yeni vəzifələr durduğu, respublikamızda həyata keçirilən dinamik proseslərin cəmiyyətə çatdırılmasında, dolğun işıqlandırılmasında jurnalistlərin əməyi hər zaman qeyd olunur. İnformasiya cəmiyyətində həqiqəti əks etdirən obyektiv xəbərin bu gün ən qiymətli resursa çevrildiyi, ölkə vətəndaşlarının informasiyaya olan tələbatında köklü dəyişikliklərin baş verdiyi diqqətə çatdırılır. Uşaqların KİV-ə marağını nəzərə alaraq, Müvəkkilin təşəbbüsü ilə Liderlik məktəbi nəzdində gənc jurnalist qrupu təşkil olunmuş, məktəblilərin uşaq mətbuat nümunələrini müntəzəm mütaliə etməsi üçün imkanlar yaradılmışdır.

Dövlət orqanlarının informasiya və ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə fəaliyyət göstərən bölmələri ilə kütləvi informasiya vasitələri arasında münasibətlərin daha sivil formada qurulması mətbuat xidməti institutları və KİV-lərin qarşılıqlı əməkdaşlığının təkmilləşdirilməsinə xidmət etməklə yanaşı, həm də ölkəmizdə informasiya cəmiyyətinin formalaşmasına, hüquqi dövlətin inkişafı prosesinə təkan verir. Qeyd olunmalıdır ki, təsisatımızın Mətbuat xidməti Ombudsmanın daim ünsiyyətdə olduğu auditoriyalar, dövlət qurumları, QHT-lər, vətəndaş cəmiyyəti, icmalar və geniş ictimaiyyətlə sıx əlaqələri davam etdirir».

E.Süleymanovanın sözlərinə görə, bu gün demokratik, hüquqi dövlət və cəmiyyətin idarə olunmasında ictimaiyyətlə əlaqələrin rolu olduqca mühümdür: «Bu əlaqələri qurmadan hər hansı bir fəaliyyətdə uğur əldə etmək mümkün deyildir. İnformasiya mübadiləsi aparılmasında mətbuat xidmətləri və media nümayəndələrinin qarşılıqlı əlaqələri önəm kəsb edir, ictimai fikri öyrənməyə yönəlmiş “piar”ı formalaşdırmaq və informasiya sorğularını operativ cavablandırmaq bu gün dövlət qurumlarının mətbuat xidmətlərinin əsas vəzifəsinə çevrilməlidir».

CAVANŞİR

Azad Azərbaycan.- 2015.- 24 may.- S.5.