Sadəliyin zənginliyi
(Portret cizgiləri)
Bir düz xəttin yanındakı nöqtədən
həmin xəttə yalnız bir paralel xətt çəkə
bilərsən. Bu aksiomdur. Min illərdir ki, elm bu və ya digər
aksiomlara dayaqnalaraq ixtiralar edir. O da var ki, bir düz xətt
onun yandakı nöqtədən həmin düz xəttə
istənilən qədər əyri xətt çəkmək
olar. Bu əyri xətlər üzərindəki ixtiralar isə
məhvə məhkumdur. Həyatda, cəmiyyətdə də
belədir. Düzlər az, əyrilər istənilən qədərdir.
Həmin düz xətti həqiqətə,
nöqtəni isə insana bənzətsək çox az
adamlar tapılar ki, həyatı boyu həqiqətlə paralel,
düz xətt boyunca yaşasın. Belə azlardan biri də
Yaqub Əlioğludur. O, Yaqub ki, öz «hücrəsinə»
çəkilib, yazmaq, yaratmaqla məşğuldur. Sənətdə
çığırtısı deyil, qələminin
xışıltısı gəlir.
Yaradıcılığını dörd şaxə üzrə
davam etdirir: Teatrşünaslıq, ssenaristlik,
yazıçılıq, tərcüməçilik.
Onun ssenariləri üzrə çəkilən
sənədli filmlərin sayı yüzü keçib. Bəlkə
də bu sənədli filmlər bu gün kimlərəsə
adi görünə bilər, amma onlarda əbədiləşən
anlar, kadrlar bizim sabaha, gələcək nəsillərə ən
böyük töhfəmiz, ərməğanımızdır.
Həmin sənədli lentlər maarifçilik funksiyası
daşıyır, insanları öz xalqının ləyaqətli
övladlarının əməlləri ilə qürur hissi
keçirməyə, onlardan öyrənməyə, onları
özlərinə örnək seçməyə
çağırır. Bu sahədə Yaqubun mövzu dairəsi
çoxşaxəlidir. Bunların sırasında Azərbaycan
tarixi, təbiəti ilə bağlı filmlər də,
ictimai, hərbi sahələri canlandıran kino lentlər də
var. Amma onun filmlərində Azərbaycan incəsənətindən
bəhs edən mövzular üstünlük təşkil
edir. Bu kadların bir çoxu portret filmlərdir, görkəmli
sənət xadimlərinin həyat və
yaradıcılığını ümumiləşdirmiş
şəkildə tamaşaçılara çatdırır.
Sənədli filmlərin xronometrajı qısa (Adətən
belə filmlər 29-30 dəqiqə çəkir) ondan tələb
olunan material isə genişdir. Yəni dəqiqələrlə
ölçülən vaxt, zaman müddət ərzində on
illərlə yaşamış bir insanın fəaliyyətini,
yaxud yüz illərlə dövrü əhatə edən
tarixi canlanlırmalısan. Bu cəhətdən, Yaqub
Əlioğlunun ssenariləri əsasında çəkilən
filmlərin bir neçəsini sadalamaq istərdim:
"Sabahın elçisi: Mirzə Fətəli Axundov",
"Qüdsi", "İsmayıl bəy
Qutqaşınlı", "Palıd ömrü: Nəcəf
bəy Vəzirov", "Salnaməçi: Qulam Məmmədli",
"Hökm icra olunubdur", "Firudin bəy Köçərli",
"Gülüş fenomeni: Sabit Rəhman",
"Ömür urası: Sabir Əhmədov", "Seyid
Nigari", "Mən şahidəm: Qılman İlkin",
"Gələcək günün adamı: Mirzə
İbrahimov", "Şair haqqında ballada: Tofiq
Bayram"), "Bir şer bulağıydım: Hüseyn
Kürdoğlu", "Mən kiməm? Fikrət Qoca",
"Akademik Bəkir Nəbiyev". Bu siyahi Yaqubun
ömrünü ədəbiyyatımızın
inkişafına həsr etdiyi şəxsiyyətlər barədə
ssenariləridir. Hər ssenarini yazmaq üçünsə belə
qələm sahiblərinin yaradıcılığına
onların tədqiqatçılarından daha çox bələd
olmalı, araşdırmaların onları üstələməlidir.
Ssenaristdən fərqli olaraq tədqiqatçının
qarşısında vaxt, həcm məhdudiyyəti yoxdur. Tədqiqatçı-alim bu gün deyə bilmədiyi,
unutduğu sözü, nə vaxtsa deyə bilər, yaxud səhv
mühakiməsinə düzəliş vermək imkanına,
hüququna malikdir.. Ssenaristə isə belə bir şans,
imkan verilmir, o, sözünü yalnız bir dəfə, ona
verilən vaxt çərçivəsində deməlidir.
Bu cəhətdən Yaqubun baş redaktoru olduğu «Azərbaycantelefilm»in
çəkdiyi filmlərin dəyəri əvəzsizdir.
Bədii yaradıcılıqla məşğul
olan elə insanlar tanıyıram ki, onlar Abbasqulu ağa
Bakıxanovun yaradıcılığına baş vurmuş,
amma yarı yolda özlərinin acizliyini hiss etmişlər.
Çünki Abbasqulu ağa haqqında bədii, yaxud sənədli
əsər yazmaq üçün elmin bir çox sahələrini
dərindən bilmək lazımdır. Amma,
şükür Allaha ki, Yaqub Əlioğlunun «Qüdsi» filmi
üzərindəki işi yarımçıq qalmadı, onun
iki illik zəhməti hədər getmədi: «Qüdsi» filmi
maraqla qarşılandı.
Şəxsən mən Azərbaycan Dövlət
Akademik Milli Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri
işləyərkən, səhnə ustaları haqqında
yazdığım ssenarilərdə bu filmlərdən dəfələrlə
istifadə etmişəm, bəhrələnmişəm. Bu filmlərdə əbədiləşən məqamlara
bu gün biganə yanaşsa idik sabah onlara əlimiz
çatmayacaqdı. Axı, Yaqub Əlioğlunun ssenariləri
siyahisində elə şəxsiyyətlərin həyat və
yaradıcılığı əks olunub ki, onlar hələ
sağlıqlarında korifeyləşiblər, millətimizi,
ölkəmizi dünyada tanıdıblar. Gələcək
nəsil üçün onların hər sözü, həyatının
hər məqamı maraqlıdır, ibrət nümunəsidir,
onları öyrənə-öyrənə Yaqub özü də
mənən zənginləşir, ömür yoluna, portret
cizgilərinə əlavələr olunur. Səhnəmizin
ilk Məcnunu Hüseynqulu Sarabskinin, dünya şöhrətli
rəssam Tahir Salahovun, XX əsr Azərbaycan poeziyasının
korifeylərindən Süleyman Rüstəmin, xalq şairi Nəriman
Həsənzadənin yaradıcılığını
araşdıran, onların ömür, elm, sənət
dünyasını ekrana gətirən insan neçə
mənən zəngin olmaya bilər?!
Yaqub Əlioğlunun yaradıcılığının
ikinci qolunu teatrşünaslıq sahəsindəki fəaliyyəti
təmsil edir. Bu sahədə Yaqub əsas etibarı ilə
müasirlərindən yazır, çünki səhhətindəki
müəyyən problemlərlə bağlı arxiv
qovluqlarını vərəqləyə bilmir. Bununla
yanaşı o, «Şuşa teatrı» kimi sanballı bir əsəri
ərsəyə gətirmişdir. Araşdırmada
Şuşa teatrının özfəaliyyət kollektivi kimi
yarandığı vaxtdan bu günlərimizə qədərki
fəaliyyəti öz əksini tapıb. Onun bu sahədəki
digər kitabları isə müasirləri – səhnəmizi
rövqləndirən sənətkarlar haqqındadır. «Səhnə
rampasının sehri», «Özlərini səhnədə
görənlər», «Rejissorlarla üz-üzə», «Səhnədə
izi olanlar», «Sənət çevrəsinin sakinləri» və
digər kitabları bu qəbildəndir. Müasir Azərbaycan
səhnəsinin rejissorları, aktyorları , səhnə sənətinin
başqa sahələrində çalışan sənətkarlar
haqqında məlumat almaq istəyənlər
üçün bu kitablar ən yaxşı mənbədir.
Yaqub Əlioğlunu yəqin ki, ədəbi
mühitdə az adam yazıçı kimi tanıyır. Amma
Yaqubun ədəbi dərgilərdə və “Güllələnmə”
adlı hekayələr toplusunda elə sənət nümunələri
var ki, onlar barədə ədəbi tənqidin
susmasını ədəbi mühitə qarşı biganəlik
adlandırardım. Həmin hekayələrdən birini –
«Şallaqı» mən «Azərbaycan» jurnalında oxumuşam.
Amma, oxucu kimi yaddaşıma elə hopub ki, onu unutmaq çətindir.
Zəmanəmizin təbirincə desək Avropa standartlarına
«cavab verməyən» bu hekayə elə Avropa standartları səviyyəsində
yazılıb. Bu nəsr əsəri əri müharibədən
qayıtmayan Hürü arvadın hekayətidir, məhəbbət
dastanıdır. Ölüm ayağında qadın vəsiyyət
edir ki, onun məzarına ərindən yadigar qalan şallağı
da qoysunlar. O, şallağı ki, ilk dəfə
cızığından çıxanda - əri onunla
şallaqlayıb. Məhəbbətini bu yolla izhar edib.
Sonrakı on illər ərzində dul qalan qadın həmin
şallağın xofunu daim hiss edir. Əslində şallaq
obrazı həyatda olmayan ərinin onun üzərindəki nəzarətidir.
Övladı olmadığı
üçün ər evini tərk edən qadını həyat
yoldaşı yoldaca haqlayıb şallaqla geri
qaytarmışdır. Və qadının
böyüklüyü ondadır ki, el-obada izzətinin
artmasında, ehtiramının saxlanmasında həmin
şallağın nə qədər rolu olduğunu yaxşı
bilir. Yaqub həmin el-oba içərisində
Hürü arvada olan ehtiramı maraqlı
təhkiyyə üçulu ilə verir: Əsərin baş
qəhrəmanı Gənc oğlan qatar stansiyasından kəndlərinə
qədərki vahiməli yolu keçib gedərkən həyətdə
ona yatmaq üçün yer açan anasını evdə
tapmır. Ana vahiməli yolnan gələn
oğlunu da «unudaraq» şallaqla dəfn olunacaq Qadının məclisinə
getmişdir. Yaqub bu minvalla Hürü arvada
olan ehtiramın böyüklüyünü canlandırır.
Digər tərəfdən mən inanıram ki,
şallaq obrazı Yaqubun uydurması deyil, həyatdan gələn,
olmuş əhvalatdır. Yazıçının
isə məharəti ondadır ki, həmin məqamı tuta
bilib, onu sənət əsərinə çevrib. Ədəbi tənqidin dili ilə desək, bu fakt
Yaqub Əlioğlunun müşahidə qabiliyyətinin dəqiqliyindən
xəbər verir.
Yaqubun
«Güllələnmə» hekayələr toplusunda bu cür
diqqəti çəkən bədii yazıları az deyil. Elə «Güllələnmə»
hekayəsini götürək. Şamama
arvad küçəyə atılmış, köməksiz
küçüyü şala büküb, evinə gətirir.
Bozdarı özünə arxa, dayaq bilir. Onu ac, susuz qalmağa qoymur. Boğazından
kəsib ona yedizdirir. Bəs Bozdar?! Günlərin bir
günündə bir parça ətə aldanıb,
oğruları həyətə buraxır və… Və Şamama arvad oğruları buraxdırır,
nə qədər ağır olsa da Bozdarı öz əli ilə
güllələyir.
Yazmaq
yazıçıdan, yozmaq oxucudan prinsipi ilə yanaşsaq mən
Bozdarın simasında nəfsinə uyub qanunları satan, bununla da Bozdar kimi doğma ocağına –
Vətəninə, dövlətçiliyinə xəyanət
edən məmurları görürəm.
Yaqubun
«Kürəkən təqdimatı», «Qaşqa» və digər
hekayələrində də belə ibrətamiz məqamlar az deyil. Ümumiyyətlə, onun
hər hekayəsi pritçadır, hədisvaridir. Ədəbiyyat sərraflarımızdan biri
İntiqam Qasımzadənin sözləri ilə desək, o,
heç nəyi «uydurmur», sünilikdən,
qondarmaçılıqdan qaçır». Onun
bu sahədəki fəaliyyəti fotoqraf sənətini bənzəyir.
Axı, fotoqrafın çəkdiyi, insanları
heyrətə gətirən məqamlara minlər, milyonlar
baxıb. Amma görə bilməyib.
Bu hekayələr üçün yığcam süjet
xətti, sadə dil, sətiraltı mənalar xarakterikdir.
Yaqub tərcüməçilik sahəsində də qələmini
sınayıb.
O, əsasən dünya dramaturgiyasının ən
yaxşı nümunələrini dilimizə çevirib. Əslində bu tərcümələr onun bir
teatrşünas kimi sənətinə sədaqətdir.
O, dünya dramaturgiyasından bəyəndiyi nümunələri
səhnəmizdə görmək istəyir. Teatrlarımıza
və rejissorlarımıza kömək məqsədilə
onları dilimizə çevirir. Əlcəzairli
Katib Yasinin «Aqillik tozu», fransız Egen İoneskonun «Keçəl
müğənni», çex Vaslov Qavelin «Rəsmi qəbul»,
macar Laslo Dyurkonun «Mənim məhəbbətim Elektra» və
şair ona yaxın xarici pyes onun tərcüməsində
dilimizdə səslənmiş, tamaşaya qoyulmuşdur.
Yaqub Əlioğlu bu gün səssiz – səmirsiz,
haysız-küysüz öz işi ilə məşğuldur. Xalqına bu
yolla xidmət edir, sadəliyi, təvazökarlığı
ilə seçilir. Bu məqamda bir sual
ortaya çıxır. Bu qədər
işi görən Yaqub Əlioğlunun biz nə dərəcədə
tanıyırıq, onun zəhmətini nə dərəcədə
işıqlandıra bilmişik?! Şəxsən
mənə bu sualın cavabını vermək çox
çətindir. Qoy sualın
cavabını həmin sahədə çalışan
institutular, tədqiqatçılar versinlər.
Atababa İSMAYILOĞLU
Aazd Azərbaycan.-
2017.- 21 iyul.- S.7.