Nadir Şah Əfşarın nəvələrinin
izi ilə
Özlərini ərəblərin
və yəhudilərin Kureş, qədim yunanların və
romalıların isə Kirus adlandırdıqları ilk Əhəməni
imperatoru Böyük Küruşun nəslindən hesab edən
Ərsakilərlə Sasanilər arasında qarşıdurmadan
5 əsr sonra Qureyşin soyundan olan ailələr arasında
eyni süjet xətli dramatik hadisələr baş verdi. 750-ci
ildə Məhəmməd Peyğəmbərin əmisi Abbas
ibn Əbdul Müttəlibin törəmələri – Abbasilər
Ərəb xilafətinə hakim olan Əməvilərə
qarşı üsyan qaldırdılar. Abbasilərin
ilk xəlifəsi Əbul Səffah, eyni ilə ilk Sasani
hökmdarı Ərdəşir kimi, keçmiş sülalənin
bütün nümayəndələrini kütləvi şəkildə
qırdı. Əməvi şahzadələrindən
yalnız bir nəfər – Əbdürrəhman
özünün ağlı, cəsarəti və əzmi
sayəsində onu öldürmək istəyən
düşmənlərdən yayınaraq təkbaşına səhranı,
sonra isə gəmi ilə dənizi keçərək
İspaniyaya çıxa bildi və çoxlu macəralardan
sonra orada yeni Əməvilər dövlətini qurdu.
Tarixdə buna bənzər hadisələr az
olmamışdır. Onlardan biri haqqında qazax şairi
Sayın Nazarbekulı məlumat verir («Oqni Manqistau» qəzeti):
“1747-ci ildə Nadir şah Əfşarı qətlə
yetirdikdən sonra sui-qəsdçilər onun bütün
övladlarını öldürmüş, yalnız nəvəsi
Şahruha toxunmamışdılar. Bu faciəli hadisələr
zamanı Nadirin yaxın adamları şahın iki oğlan nəvəsinin
həyatını xilas edərək Qazaxıstana
qaçırıb köçəri qazax tayfalarına
sığınmışdılar. Bers
tayfasının başçısı Nadir şah
Əfşarın nəvəsi Məlini oğulluğa
götürüb ona Kulməliadını vermişdir.
Əfsanəvi qazax bahadırı və akını
(aşığı), Rusiya işğalına qarşı
xalq üsyanının iki əsas rəhbərindən biri –
Mahambet Utemisulı (1803–1848) həmin Kulməlinin
oğlunun oğlu olmuşdur. Nadir şahın
digər nəvəsi Mətini isə Aday tayfasından
bahadır Toxtamışın nəvəsi Dospambet
övladlığa götürərək Kulməti
adlandırmış, öz uşaqları ilə onun
arasında heç bir fərq qoymadan böyüdüb
boya-başa çatdırmışdır. Kulməti
Manqıstau qazaxları arasında öncəgörmə
qabiliyyətinə malik olan, xəstələri müalicə
etməyi bacaran, mömin, igid və güclü bir insan kimi ad
çıxarmış, el arasında övliya Məti adı
ilə tanınmışdır”.
Nadir şahın hər iki nəvəsinin
adının əvvəlindəki “qul” sözünə gəlincə,
Sayın Nazarbekulı yazır: “Bəzən bunu onların
qazaxlar tərəfindən guya əsir götürülmələri
ilə izah etsələr də, bu, əslində, səhv
fikirdir”.
Qazax şairinin ehtimalına əsasən,
“Nadirin atası İmamqulunun, oğlanları Rzaqulunun, Murtəzaqulunun,
İmamqulunun, eləcə də şahın özünün
Nadirqulu və Təhmasibqulu kimi adlarında qulu
sözünün olması onu göstərir ki, həmin
sözdən adqoymada istifadə bu ailədə bir ənənə
idi. Beləliklə, mümkündür ki, Məlinin və
Mətinin adları, əslində, Məliqulu və Mətiqulu
formasında olmuşdur. Nadir şahın nəvələrinə
sığınacaq verən qazaxlar şahzadələrin
adlarındakı sözlərin yerlərini ona görə dəyişmişdilər
ki, düşmənləri onları asanlıqla tapa bilməsinlər”.
Lakin bu fərziyyə belə bir sual doğurur:
“Uşaqların adlarını tamamilə dəyişmək
daha təhlükəsiz olduğu halda, qazaxlar niyə
adlardakı sözlərin yerlərini dəyişməklə
kifayətlənmişdilər?”
Həmin suala belə cavab vermək
mümkündür: “Ola bilsin ki, onlar qüdrətli bir
hökmdarın şəxsən qoyduğu adları başqa
adlarla əvəz etmək istəməmişdilər”.
Bu fikirdə müəyyən bir
məntiq olsa da, zənnimizcə, uşaqların
adlarındakı “qul” sözü şahzadələrin əsirlikdə
deyil, qəriblikdə olduqlarını bildirir, himayəsi
altında yaşadıqları ailələrin doğma
övladları ilə onlar arasında incə bir xətt
çəkirdi.
Hekayəsinin davamında Sayın Nazarbekulı
bildirmişdir ki, onun özü də həmin Kulmətinin nəslindəndir.
Bers tayfasından Joldığali Muxaciyev öz
ata-babalarından nəql edir (“Qojalar.KZ” saytı): “Ulu
babamız Kulməlinin atasının atası Nadir İran məmləkətinin
padşahı olmuş, 1740-cı ildə isə Xivə və
Ürgənc xanlıqlarını fəth etmişdir. Nadir
şahın Orta Asiyaya hücumundan az bir müddət sonra
(ehtimala görə, elə 1740-cı ildə) Bers
tayfasının bahadırları Buxara ətrafında hərbi
yürüşdə olarkən 5 yaşlı kimsəsiz bir
oğlan uşağına rast gəlirlər.
Döyüşçülərdən biri soruşur ki, a
bala, adın nədir? Uşaq, Məli deyə cavab verir. Sonra
onun üst geyiminin astar hissəsində bir yazı
görürlər. Orada qeyd olunmuşdu ki, bu oğlan Nadir
şah Əfşarın övladlarındandır. O zamanlarda
şahlara xüsusi bir ehtiram var idi. Vəziyyətin ciddiliyini
anlayan Jayık Bers uşağı özü ilə
götürüb Tumaşa bağışladı. O, isə
balacanı öz oğlu Jaubasarın bağrına basaraq–
“bala tapdın” – deyib xeyir-dua verdi. Kulməli
böyüdükdən sonra iki qadınla evləndi. Onlardan
biri qazax, digəri isə kalmık qızı idi. Qazax
arvadından Şıbıntay və Utemis, kalmık
arvadından isə Kobılabay və Aytbay adlı
oğlanları oldu. Kulməlinin nəvələrinin sayı
qırxı keçmişdi”.
Tanınmış qazax yazıçısı
və şairi Auezxan Kodar («Tamır» jurnalı): “Mahambetin
babası Kulməli hələ uşaq ikən Bers
tayfasından Tumaş adlı bir şəxs tərəfindən
əsir götürülmüş və onun ailəsində
böyümüşdür. Həmin vaxtdan Kulməlinin
törəmələri Bers tayfasının ayrıca bir qolu
sayılır. Kulməlinin nəslinə indi də ehtiramla
yanaşan qazaxlar deyirlər ki, bu soydan çoxlu bəy,
şeşen (natiq) və şair çıxmışdır.
Mahambet özünü Nadir şahın nəslindən hesab
etsə də, qazax ədəbiyyatşünaslığı
həmin məsələnin üstündən sükutla
keçir. Bunun əsas səbəbi isə odur ki, sözügedən
məlumatların hamısına səhihliyi şübhəli
olan əfsanələr və rəvayətlər kimi
yanaşılır”.
Qazax antropoloqu Noel Şayaxmatovun rəyinin nəticə
hissəsinə nəzər salaq («Portret po çerepu» əsəri):
“Mahambet Utemisulı avropoid irqinin Pamir–Fərqanə qrupuna aiddir”.
Qeyd etmək lazımdır ki, özbəklərin
bir hissəsini də əhatə edən həmin qrup azərbaycanlıların,
türkmənlərin və qumuqların əksəriyyətinin
mənsub olduğu avropoid irqinin Kaspi tipinə çox
yaxındır.
Haşiyə: 2003-cü ildə bahadır
Mahambetin 200 illik yubileyi UNESCO səviyyəsində qeyd
olunmuş və həmin il onun şərəfinə Mahambet
Utemisulı ili adlandırılmışdır. Qazax ədəbiyyatında
siyasi lirikanın və realizm üslubunun əsasını
Mahambet Utemisulı qoymuşdur. Şairin
yaradıcılığının mühüm hissəsini
istibdada və zülmə qarşı mübarizənin vəsfi
təşkil edir. “Mənim berkutum,” “İsabəyin
döyüşü,” “Yürüşə
çağırış,” “Bizim işimizə qara nər gərək”,
“Müharibə”kimi şeirlərində o, qazax xalqını
azadlıq uğrunda mücadiləyə, savaşa səsləyir.
Kulməli ilə Kulməti barəsində qeyd
etdiyimiz məlumatlar, əsasən, onların törəmələri
arasında yayılmışdır. Qazax tarixçilərinin
və ədəbiyyatşünaslarının əksəriyyəti
isə həmin xəbərləri əfsanələrə və
rəvayətlərə bənzədir.
Yeri gəlmişkən, Qazaxıstanda bu gün
də ağızdan ağıza ötürülən daha bir
rəvayətə görə, Mahambet Utemisulının əsli
qızılbaşlardandır. Qazax ziyalılarından bəziləri
bunu belə izah edirlər ki, Mahambetin mənsub olduğu Bers
tayfası Səfəvilər dövləti ilə mehriban
münasibətlər saxladığına görə,
şairə el arasında “kızılbas” (qızılbaş)
deyirmişlər. Bu ehtimal çox inandırıcı olmasa
da, onu birmənalı şəkildə inkar etmək
üçün əsasımız yoxdur.
Qeyd:
Kızılbas–Qazaxıstan Respublikasının
Qərbi-Qazaxıstan vilayətinin Taskala rayonunda kənd;
Kızılbaş – Rusiya Federasiyasının
Omsk vilayətinin İzılbaş kazak kəndinin
keçmiş adı;
Kızılbaş – başqırdların
Tabın tayfasının Barın oymağının bir nəsli;
Katay – başqırdların Tabın
tayfasının Barın oymağının digər nəsli;
Kızılbaş–Katay – başqırdların
Tabın tayfasının Teleu oymağının bir nəsli;
Katay – DNT testindən keçmiş üzvlərinin
hamısı R1a–Z2123 haploqrupunun daşıyıcısı
olan başqırd tayfası. R1a–Z2123 qədim arilərin
haploqrupu hesab edilir;
Kızıl-Baş – Rusiya Federasiyasının
Xakasiya Respublikasında çay.
Sözügedən rəvayətlərdə
zahirən bir-birini təsdiqləyən, əslində isə,
inkar edən iki maraqlı məlumat vardır:
Mahambet Utemisulı Nadir şah
Əfşarın kötücəsidir;
Mahambet Utemisulı
qızılbaşlardandır.
Əsas ziddiyyət isə bundan
ibarətdir ki, Nadir şah Əfşar qızılbaş
döyüşçüsü və sərkərdəsi
olsa da, 1736-cı ildə qızılbaş hərəkatının
təməli, özəyi olan Səfəviləri hakimiyyətdən
salmış, bu sülalənin 435 illik şeyxliyinə, 235
illik şahlığına son qoymuşdur. Nadir
şahın oğlu Rzaqulu mirzə isə Şah II Təhmasib
Səfəvini və onun iki azyaşlı övladını vəhşicəsinə
qətlə yetirmiş, lakin atası tərəfindən ciddi
bir şəkildə cəzalandırılmamışdır.
Amma bir məsələni də qeyd edək ki, bütün
bunlara baxmayaraq, ətraf xalqlar həm Əfşar, həm də
Qacar dövlətlərini uzun müddət adət üzrə
“qızılbaş məmləkəti”
adlandırmışdılar.
Beləliklə, bu qənaətə gələ
bilərik ki, Mahambet Utemisulının qızılbaşlardan
hesab edilməsinin bəlkə də başqa, daha əsaslı
bir səbəbi olmuşdur. Bu məsələyə
aydınlıq gətirmək üçün Nadir
şahın hansı nəvələrinin Qazaxıstana
qaçırıldığını müəyyənləşdirmək
lazımdır.
Ənvər Çingizoğlunun və Aydın
Əfşarın (“Avşarlar” əsəri)məlumatına
görə, Nadir şah Əfşarın nəvələrindən
birinin adı Möhbəli mirzə olmuşdur. Möhbəli
mirzənin anası Fatimə Sultan bəyim Səfəvi
şahı Hüseynin qızı idi. Bəlkə də
Mahambet Utemisulının babası məhz həmin Möhbəli
mirzədir. Ola bilsin ki, Nadir şahın nəvəsinin
Möhbəli adı qazax dilində təhrifə uğrayaraq
Məli formasına düşmüş, sonra isə
atalığı ona Kulməli (qul Məli – əsirlikdə,
yaxud qəriblikdə olan Məli) adını vermişdir.
Əgər gümanımız doğrudursa, Məlinin nəvəsi
Mahambetin qızılbaş kimi tanınmasının əsas
səbəbi, sözsüz ki, onun ana babasının Səfəvi
şahı olmasıdır. Lakin unutmaq olmaz ki, bu fikrin
özü də yalnız bir ehtimaldır. Amma Joldiğali
Muxaciyevin bəhsin əvvəlində qeyd edilmiş məlumatı
Məlinin, əslində, Möhbəli olması barədə
fərziyyəni bir qədər qüvvətləndirir. Belə ki, Muxaciyevin sözlərinə görə,
Bers tayfasının döyüşçüləri Nadir
şahın nəvəsi Məlini 1740-cı ildə Buxara
şəhəri ətrafında aparılmış hərbi əməliyyatlar
zamanı tapmışdılar və həmin vaxt
uşağın 5 yaşı var idi. Məsələ
burasındadır ki, “Avşarlar” əsərindəki məlumata
əsasən, Möhbəli mirzə 1735-ci ildə
doğulmuşdur. Bu isə o deməkdir ki,
1740-cı ildə həm Nadir şahın nəvəsi
Möhbəlinin, həm də qazaxların tapdıqları və
özünü Nadir şahın nəvəsi Məli kimi təqdim
etmiş oğlan uşağının 5 yaşı
olmuşdur. Amma elə həmin “Avşarlar” əsərində
və digər mənbələrdə göstərilir ki,
Möhbəli mirzə 1747-ci ildə Nadir şahın digər
nəvələri ilə birlikdə qətlə
yetirilmişdir. Bir məsələni də
vurğulayaq ki, Şahruh mirzədən savayı Nadir
şahın digər törəmələrinin həyatda
olmadığı barədə istər yalan, istərsə də
doğru məlumatın yayılması onun qatillərinin,
xüsusi ilə hakimiyyəti zəbt etmiş qardaşı
oğlu Əliqulu şah Əfşarın işinə,
şübhəsiz ki, yarayırdı. Əliqulu şah
anlamalı idi ki, əmisinin nəslindən kiminsə sağ
qaldığı bəlli olarsa, müxaliflər onu
axtarmağa başlaya bilərlər. Sözsüz ki, balaca
şahzadənin özü, yaxud bənzəri
tapılsaydı, hakimiyyətdən narazı qüvvələr
onun ətrafında birləşərək xalqın
gözündə legitimlik əldə edəcəkdilər.
Tarixlərin üst-üstə düşməsinə
rəğmən, Joldığali Muxaciyevin nəql etdiyi hekayətlə
bağlı müəyyən suallar yaranır: hadisə
1740-cı ildə baş vermişdisə, qazaxlar nə
üçün uşağı Nadir şaha mükafat, pul
müqabilində qaytarmaq istəməmişdilər? Qazaxlar Məlini
1740-cı ildə tapmışdılarsa, Məti onların əlinə
nə vaxt keçmişdir?
Bu məsələlər isə öz növbəsində
dəlalət edir ki, həmin uşaqlar Qazaxıstana çox
güman ki, məhz Sayın Nazarbekulının göstərdiyi
tarixdə – 1747–1748-ci illərdə gedib
çıxmışdılar.
Qazax rəvayətlərinin təqdim etdiyi məlumatların
səhihlik dərəcəsini yoxlamağın bir yolu da
oradakı hadisələrin, adların və tarixlərin
etibarlı hesab olunan mənbələrdəki faktlarla
müqayisə edilməsidir. Məsələn,
Joldığalı Muxaciyevin məlumatına görə,
qazaxların arasına düşərkən Kulməlinin 5
yaşı olmuşdur. Sayın Nazarbekulının
ehtimalına əsasən, ölümdən xilas edilərkən
şahzadələrdən biri 7, digəri isə 10
yaşında idi. Başqa fərq ondan ibarətdir ki,
Joldığalı Muxaciyev bu hadisənin 1740-cı ildə,
Sayın Nazarbekuli isə 1747-ci ildə baş verdiyini güman
edir. Beləliklə, Nadir şah Əfşarın nəvələrinin
siyahısına nəzər salaq:
Rzaqulu mirzənin oğlanları:
Şahruh mirzə (1734–1796);
Möhbəli mirzə (1735–1747) – 12 yaş;
Əhmədqulu mirzə (1736–1747) – 11 yaş;
Humayun mirzə (1741–1747) – 6 yaş;
Bisütun mirzə (1744–1747) – 3 yaş;
Mahmud mirzə (1744 – 1747) – 3 yaş.
Murtəzaqulunun (onun digər adı Nəsrullah
mirzədir) oğlanları:
Yulduz xan
(1739–1747) – 8 yaş;
Mustafa
Sultan xan (1742–1747) – 5 yaş;
Teymur xan
(1743–1747) – 4 yaş;
Söhrab
Sultan xan (1743–1747) – 4 yaş;
Murtəzaqulu
xan (1745–1747) – 2 yaş;
Oğuz
xan (1745–1747) – 2 yaş;
Oqatay xan (?–1747) – ? yaş;
Əsədullah
xan (1747–1747) – bir neçə ay;
Nəsllah
xan(?–1747) – ? yaş.
Göründüyü kimi, Rzaqulu mirzənin Əhmədqulu
mirzə və Humayun mirzə adlı oğlanları 1747-ci ildə
11 və 6 yaşlarında olmuşlar. Murtəzaqulu mirzənin
Yulduz xan adlı övladını da nəzərdə saxlaya
bilərik. Ad bənzərliyinə və
digər cəhətlərə görə ən uyğun
olanı isə bundan əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Rzaqulu mirzənin
Səfəvi şahzadəsi Fatimə Sultan bəyimdən olan
oğlu Möhbəli mirzədir.
Söhbətimizin sonunda qazax şairi Sayın
Nazarbekulının ulu babası Mətinin adı ilə
bağlı fikir yürüdək. Ehtimal edə bilərik
ki, dilimizdəki Mehdi adı XVIII əsr qazaxlarının ləhcəsində
Məti şəklinə düşmüşdür. Lakin qeyd etməliyik ki, Azərbaycan dilində də
Məti şəxs adı vardır. Amma
Nadir şahın Mehdi və ya Məti adlı nəvəsi,
yaxud azyaşlı oğlu olmuşdurmu? Bu
sual əlavə araşdırma tələb edir.
P.S.
Bütün bunlarla yanaşı, istisna deyil ki, uşaqlara Məli
və Məti adları məhz qazaxlar tərəfindən
verilmiş (adların bənzərliyi göstərir ki,
müxtəlif ailələrin himayəsi altına keçənədək
onlar bir yerdə qalmışlar), lakin sonradan həmin məsələ
unudulmuşdur. Belə olan halda Kulməli və
Kulməti adları altında qazaxlar arasında
yaşamış şəxslər Nadir şah
Əfşarın hansı nəvələri idilər
sualı, çox güman ki, cavabsız qalacaqdır.
Araz Şəhrili
Azad Azərbaycan.-
2020.- 20 abqust.-S.8.