Vaxtdan yüksəkdə dayanan elm adamı: Rəfael Hüseynov

Həyata hamı bir cür gəlir. Bu yolun başlanğıcı eyni olsa da, gedişi müxtəlifdir. Həyatı hərə bir cür yaşayır. Dünyada hərənin özünə görə bir yolu və bu yolun enişi-yoxuşu, sevinci-kədəri, acısı-şirini olur. İnsanlar bir-birinə bənzəmədiyi kimi onların tale yolları da bənzərsiz olur. Hərə öz ulduzunun işığına düşür, baş alıb gedir, sonu görünməyən, vaxtı bilinməyən həyat yolunu pillə-pillə keçməyə başlayır. Tarixə düşüb, öz dəsti-xətti ilə iz qoyan da olur, olmayan da. Xoşbəxt o insandır ki, tale yolunun kələ-kötürünə baxmayaraq nəcib niyyətlərdən, gözəl amallardan əl çəkmir, vətəndaşlıq borcunu ləyaqətlə yerinə yetirməyə çalışır, adı-əməli sonrakı nəsillər üçün sönməz ulduza, milli iftixara çevrilir, gələcək nəsillərə ərməğan olur. Bu minvalla özünə tale yolu seçib ədəbiyyat tariximizə öz izini- Rafael imzasını həkk etdirən yaradıcı şəxsiyyətlərdən biri də azərbaycanlı ədəbiyyatşünas, ictimai xadim, yazıçı, publisist, tərcüməçi, mətnşünas, Rafael Hüseynovdur.

Haqqında

1955-ci il avqustun 12-də Kürdəmir şəhərində anadan olmuşdur. 1971-ci ildə burada 2 saylı şəhər orta məktəbini bitirmişdir. 1971-1976-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində fars filologiyası ixtisası üzrə təhsil almışdır. 1976-1978-ci illərdə əmək fəaliyyətinə təyinatla göndərildiyi Azərbaycan Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun fəlsəfə tarixi şöbəsində başlamışdır.

1978-1982-ci illər Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun İran filologiyası şöbəsində kiçik elmi işçi, 1982-1988-ci illərdə isə həmin institutun Orta əsrlər şərq yazılı mənbələrinin tədqiqi və nəşri şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır. 1980-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.

Nizami adına Ədəbiyyat muzeyində şöbə müdiri işləmişdir. Hazırda həmin muzeyin direktorudur.

Ədəbi fəaliyyətə 1975-ci ildə Kürdəmir rayonunda çıxan “İrəli” qəzeti səhifələrində dərc olunan şeirləri ilə başlamışdır. Dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış etmişdir.

Azərbaycan xalq musiqisi və onun görkəmli ifaçıları haqqında hazırladığı “Nəğməli ömürlər” və “Axşam görüşləri” adlı həftəlik verilişlər silsiləsi efirdə səslənmişdir. “Qobustan” incəsənət toplusunda “Görməyən gözlərin aydınlığı”, “Əsas odur ki, xalq sizi sevir”, “Həsrət qatarı” və s. publisistik yazıları çap olunmuşdur.

Orta əsrlər fars və türkdilli poeziyanın müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş 30-dan artıq ədəbiyyatşünaslıq əsərinin müəllifidir.

1992-ci ildə “Baba Tahir Üryan və onun poetik irsi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.

1987-ci ildə Məhsəti Gəncəvinin rübailərini, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli haqqında “İki ömrün işığı” adlı xatirələr kitabını tərtib etmişdir. 1987-1989-ci illərdə ADU-da “fars ədəbiyyatı”, 1990-1991-ci illərdə Konservatoriyada “Mədəniyyət tarixi”, Xəzər Universitetində “Azərbaycan ədəbiyyatı” və 1995-ci ildə “Azərbaycan mədəniyyəti” fənlərindən dərs demişdir. 1995-1998-ci illərdə Xəzər Universitetində “Azərbaycan filologiyası və şərqşünaslıq” kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır.

Pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) “İran ədəbiyyatı tarixi” müəllimi (1987-1989), Musiqi Akademiyasında “Mədəniyyət tarixi” fənnindən dərs demiş, “Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti” kafedrasının müdiri olmuşdur (1990-1991). Xəzər Universitetində “Azərbaycan ədəbiyyatı” və “Azərbaycan mədəniyyəti” fənlərindən dərs demişdir (1995-1999). Bakıda Amerika Universitetində Azərbaycan, Şərq ədəbiyyatı və Azərbaycan mədəniyyəti fənlərindən dərs demiş, “Azərbaycanşünaslıq” kafedrasının müdiri olmuşdur (1999-2001). Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində “Azərbaycan və türk xalqları ədəbiyyatı tarixi” ndən dərs demişdir. “Qədim ədəbiyyat və folklor” kafedrasının professoru kimi fəaliyyətini davam etdirib (2008-2014).

Digər fəaliyyəti 2001-ci ildən Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü;

2001-ci ildən AŞPA-dakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü;

1975-ci ildən Azərbaycan radiosunda həftəlik, bir saatlıq efirə çıxan, ədəbiyyat və mədəniyyətə aid proqramın daimi müəllifi.

Təltif və mükafatları: “Cavidlər” əsərinə görə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının, Yazıçılar Birliyinin, Azərbaycan Universitetinin xüsusi mükafatına layiq görülmüşdür (1997).

Əməkdar incəsənət xadimi (2005)

“Elmdə ad” Beynəlxalq mükafat (2014)

Rafael Hüseynov orta əsrlər fars və türkdilli poeziyanın müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş tədqiqatların müəllifidir. Məhsəti Gəncəvinin rübailərini tərtib etmiş, H.Cavid, R.Rza və N.Rəfibəyli haqqında xatirələr kitabını yazmışdır.

Rafael Hüseynov görkəmli ədəbiyyatşünas, ictimai xadim, yazıçı, publisist, tərcüməçi, mətnşünas, Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, millət vəkili, Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri, filologiya elmləri doktoru, akademikdir...

O, sözün zirvəsinə, ucalığına klassika ilə gəlib. Ədəbiyyat və mədəniyyətimizin klassikası ilə. Burada elmin gücü, publisistikanın hökmü vəhdətdə olub. Ədəbiyyat tarixçiliyini nəzəriyyəçilik və tənqidçilik tamamlayıb. Və bu üçlüyün birliyinə ayət olan yanıqlı publisistik surğaclar... Bəli, R.Hüseynovun bədii publisistik təhkiyəsi elmin filologiyasını, psixologiyasını, etikasını və fəlsəfəsini özünə qapsayıb. Ən əsası estetikasını!...

Tədqiqatçı-alim sözün meydanına Şirvan şairlərindən gəlib. Sonra Məhsəti, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə, Sabir, Mirzə Cəlil, Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun sırası gəlib. Və insan ruhunun müqəddəs yazıları olan kitab heykəllər yaranıb... Rafael Hüseynov ömrün zirvəsinə neçə-neçə kitab-heykəllərlə ucalıb...

Onun “Məhsəti Gəncəvi – özü, sözü, izi” adlı kitabını vərəqləyirik:

Qaynaqlar şahidlik edir ki, Məhsəti 90 ildən artıq ömür sürüb.

Azərbaycan uzunömürlülər diyarıdır. Yaşı 90-ı haqlayanlarımız,100-ü ötənlərimiz yüzlərlədir. Amma Azərbaycanda yaşı 900-ə çatan və canlı olan bircə qadın var. Sözü XII əsrin yüksəkliyindən görünən böyük həqiqət odur ki, bu gün dünyaya meydan oxuyan heçnə bir xalqın o əsrdə Məhsəti böyüklüyükdə şairəsi olmayıb. Millətinə bağışladığı bu ədəbi birincilik və o birinciliyin gətirdiyi milli iftixar duyğusu Gəncəli Məhsətini həmişə gənc edəcək.

1981-ci ildə Məhsəti haqqında yazdığım bu sözlərlə bitirirdim. “Azərbaycanın paytaxtında, Bakıda Məhsəti Gəncəvinin heykəli yoxdur. Ancaq ölməz sənəti ilə Məhsəti bütöv Azərbaycanda özünə yaşar abidə ucaldıb.

Bakıda Məhsəti Gəncəvi xiyabanı yoxdur. Ancaq rübailərindən başlayıb oxucuların ürəklərindən keçən bütün yolların hamısı Məhsəti Gəncəvinin adını daşıyır.

Məhsəti Gəncəvi haqqında film yoxdur. Ancaq şeirlərini oxuduqca Məhsətinin ömrü-günü, sevdiyi və sevmədiyi qəhrəmanları da sıra-sıra gözlərimiz önündə canlanır.

Məhsəti öz payına düşənləri səkkiz yüz il bundan irəli yanar düşüncəsi və mübariz qələmi ilə kişi kimi yerinə yetirib. Qalır bizim payımıza düşənlər!”

Hər şey olduğu kimi qalır. Haçansa Məhsətiyə və onun kimi sevgili vətən yavrularına qaytarmalı olduğumuz çox borcların heç olmazsa bir qismini yerinə yetirəndə bəlkə də göydən nağıllardakı kimi üç alma yox tövbələrimizin əfvi olaraq səmada dolaşa-dolaşa yerə həsrət qalmış daşlardan biri qopub düşdü torpağın üstünə. O daş yerə düşüncə yanında bir əlçim ot göyərəcək, dibində bir xırdaca gül bitəcək və o gül zərif ləçəkləri ilə hey qayıdıb özümüzə dəyməkdən bezar olmuş həmin daşın canındakı ağrılar çıxsın deyə onu nəvazişlə oxşayacaq, çopur, qara üzünü məhrəm-məhrəm sığallayacaq.

Qapqara, çopur-çopur bir daşın dibindən boy atmış bir zərif çiçək görəndə onu Məhsəti bilin, Nəsimi bilin, Mirzə Fətəli bilin, Mirzə Cəlil bilin, Müşfiq bilin, Cavid bilin, Cavad bilin, Anar bilin...

Bəs o üzü qara Vətən daşının adı nə olacaq?!

Parlaq şəxsiyyətləri ulduzlara ilk bənzədən çox haqlıymış. Sönmüş ulduzların işığı yüzillər, minillər boyu insanlara çatmaqda davam edir. Məhsəti kimi ulduzların da işığının bizlərə gələn yolu alışdığımız ağ təqvimlərlə, saatlarla deyil, işıq illəri ilə ölçülə bilər.

Təsəvvürümüzə sığmayacaq qədər nəhəng zamanlar qədər nəhəng zamanlar boyu Məhsətinin adı və şeirləri illərimizi aydınlaşdıracaq, köhnəlməyən gerçəkliklə köhnə dünyaya hayan olacaq.

Keçmişin, indinin və gələcəyin şairi, gözəl Məhsətimiz bu müqəddəs torpaqda yaşadı, ölməz saxlanclarını bu torpağın üstündə yaratdı, son beşiyini bu topağın qoynunda tapdı. Ötkəm şəxsiyyətli, üstün ağlı, sərhədsiz duyğular dünyasıyla vəhdətdə olan qələmin in bəhrələrini xalqına ədəbi miras edən Məhsətinin millətinəvə məmmləkətinə bir ali xidməti də oldu. Adının yanında Gəncə sözü həmişə yaşadı. Vaxtın qasırğaları Gəncəni Abbasabad etdi. Məhsəti dönüb Abbasabadi olmadı. Gəncəni çevirib Yelizavetpol etdilər. Məhsəti Yelizavetpolskaya olımadı. Gəncəni Kirovabada dəyişdilər. Məhsəti dönüb Kirovabadi olmadı.

Məhsəti uca varlığı ilə yaşarı irsi ilə adının yanındakı Vətəni hər zaman qorudu. Kim deyər ki, Məhsəti XII əsrdən sonrakı əsrlərdə diri olmayıb, mübarizə aparmayıb?!

Amma bu gün Gəncəli Məhsəti nə tək Gəncənin, nə tək Azərbaycanındır. Bu yaşa çatandan sonra o, bəşəriyyətin şairləri sırasında, dünya vətəndaşları cərgəsindədir. Xalqa ərməğan etdiyi bu qürura görə ruhu şad olsun!

Məhsətiyəm, oldum gözəllərə tağ,

Hüsnümü vəsv edir Xorasan, İraq.

Gəncə xətibinin oğlu, qıyma ki,

Yandırsın beləcə könlümü fəraq.

Xoşbaxt ruzigarım əlimdən getdi,

Çünki zülfi-yarım əlimdən getdi.

Ələ xına yaxdım, yarımdan ötrü,

Uyudum, nigarım əlimdən getdi.

Ey sarvan, səfərə vermisən qərar,

Məni qoyub getmə, üzgün canım var.

Sənin dəvələrin adi yük çəkir,

Qəm yükü çəkirəm, məni də apar.

M.Gəncəvi

Ağıllı kitab hökmən oxucusunu qərq edir, onun maraqlı müsahibinə çevrilir. Rafael Hüseynovun kitablarını mütailə edərkən həyəcanlanırsan, kövrəlirsən, kitab qəhrəmanları ilə birlikdə fərəhli saatları, acı günləri yaşayırsan, sevinirsən, dərdlənirsən, bəzən də yanıb-yanıb yaxılırsan, Ancaq bütün bu hissləri keçirə-keçirə ən çox fikrə dalırsan. Vaxt haqqında, vaxtın içində ömür sürən insan haqqında, insan haqqında, haqqında baxtı haqqında düşünürsən. “Görəsən kimin baxtına nə çıxacaq” ifadəsini ara-sıra işlədirdik. İnsanın baxtına çıxan ən önəmli, vacib şey-vaxtdır. Çox şey insanın özündən asılıdır. Amma mühümdən-mühüm, vacibdən-vacib üç şey insanın özündən asılı deyil: valideynləri, daha geniş götürsək-soyu, kökü, milləti-bu bir. Vətəni, doğulduğu, üstündə boya-başa çatdığı torpaq, el-oba,-bu iki. Yaşadığı, ömür sürdüyü vaxt, bu da üç... bu gün bizim üçün tarix olanlar, o vaxt onlar üçün tale idi, baxtlarına çıxmış vaxt idi...

Qalmışam məndə zərrə səbrü-qərar,

Mənə Sənansız olmuş aləm tar.

Altı ildir ki, zarü dərbədərim,

Həp onundur məsərrətim, kədərim.

Altı ildir əsirü mədhuşəm...

R.Hüseynov eyni zamanda muzey yaradıcısıdır, elmi-təşkilati rəhbərdir, qurucudur. Ədəbiyyat Muzeyinin yenidən təşkilatlanması, zənginləşdirilməsində böyük zəhmətkeşdir...

Kitablar yaddaş, saxlancdır, gəzəri heykəllərdir. Necə ki, Rafael müəllim kitablarına sanki heykəl vüsəti verir. Ağırçəkili, şəkilli və möhtəşəm kitablar yazır, sərmayə xəraləyir... Tərtibatlı, nəfisli, naxışlı. Səsli, sözlü, rəngli. “Yerin altından qayıtmış gözəllik” kitab-heykəli 2009-cu ilin nəşri olub Ədəbiyyat muzeyinin arxeoloji nümunələri haqqındadır. 328 səhifəlik!.. Elə buradaca... Rafael Hüseynov milli-mənəvi irsi (yeraltı, yerüstü) xüsusi adlarda, toplularda saxlanc edir, bu günə, gələcəyin yaddaşına ötürür. Miras kimi! Adlar da tarixin nəfəsindən nəfər gətirir: “Risalə”, “Şərq”, “Xəzinə”, “Məclis”, “Qaynaq”... “Risalə” – araşdırmalar, “Şərq” –tərcümələr, “Xəzinə” – kataloqlar, “Məclis – dini mərasimlər, ildönümlər, görüşlər, “Qaynaq” isə – daşyazmalar, əlyazmalar, səsyazmalar toplusudur. Toplulardır.... Klassikanın, tarixi keçmişin yaddaşı...

Elə bu kitabın da səsi “Qaynaq”dan, daşyazmalardan gəlir. Kitabda arxeologiya nümunələri verilib. Gəncədən, Naxçıvandan, Şabrandan, Bərdədən, Beyləqandan – mədəniyyət mərkəzlərindən tapılıb. Maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapıldığı orta əsrlər Azərbaycan şəhərlərindən. Kitabda arxeoloji nümunələrin rəngli fotoları, müfəssəl elmi təfsirləri, təhlilləri də verilib...

Aynur TURAN.

Azad Azərbaycan.- 2020.- 22 oktyabr.- S. 8.