Tarixin ağır günahkar illəri ilə üz-üzə gələn Bəhlul Əfəndi Bəhcət

15 mart 1938-ci il! Novruz bayramına düz bir həftə qalıb. Lakin bayram abı-havası duyulmur. Xalqın neçə-neçə oğlu “Xalq düşməni” elan edilir. Və xalq adından güllələnir. Həmin gün məhkəmə kürsüsündə daha bir əqidə, məslək mübarizi əyləşdirilir. Salonda sanki ölüm abı-havası hökm sürür. Haqsızlıq, böhtan ayaq tutub həqiqəti susdurur. Dövrünün mütərəqqi ziyalıları və elm xadimlərindən Ə.Cavad və H.Cavidin yaxın silahdaşı və əqidə dostu Bəhcət repressiyanın yeni bir qurbanı olur.

1938-ci il martın 15-də NKVD-üçlüyünün qərarı ilə ən ağır cəzaya layiq görülmüş Bəhlul Əfəndi (Bəhlul Bəhcət) 1957-ci ildə Respublika Prokurorluğuna, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə və Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinə yazılmış sorğu məktublarına cavab olaraq bildirilib ki, Bəhlul Əfəndi Ali Məhkəmənin qərarı ilə 5 noyabr 1958-ci ildə işində “Cinayət aktı” olmadığına görə ölümündən sonra tam bəraət almışdır.

İstər 20-30-cu illərin sənəd və materiallarında, istərsə də, bədii əsərlərdə əsasən tənqid və ittiham olunmuş B.Bəhcətin mövqeyi iki cəhətdən müəyyənləşdirilir. O, ədəbiyyatşünas və din xadimi Zəngəzur qəzasının qazisi idi.

Hələlik əldə olunan məlumata görə, Əfəndiyev Bəhlul Mustafa Əfəndi oğlu 1885-ci ildə Azərbaycanın qədim vilayətlərindən Zəngəzur qəzasının Qubadlı rayonunun Dondarlı kəndində anadan olmuşdur. O, din mühitində formalaşır. Atası Mustafa Əfəndi və qayınatası Hacı Qasım Çələbi dövrünün ən nüfuzlu din xadimlərindən idi. Əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən bir çox dini ziyalılar kimi Bəhlul Bəhcət də milli mühitin qorunmasına, adət və ənənələrin gözlənilməsinə çalışırdı. Çox ciddi dini təhsil almış Bəhlul Əfəndi təbiətən mütərəqqi adam idi və təsadüfi deyil ki, o, ərəbcə “sevinc” və “gözəllik” mənalarını ifadə edən “Bəhcət” təxəllüsünü qəbul etmişdir. Bıı məqamda deməliyik ki, əldə olan əsərlər göstərir ki, Azərbaycan xalq ədəbiyyatına, klassik şərq mədəniyyətinə yaxından bağlı olmuşdur.

Bəhlul Əfəndi həm dünyəvi elmlərlə, həm siyasətlə məşğul olsa da, Azərbaycan xalq ədəbiyyatına qırılmaz tellərlə bağlı olmuşdur. Bəhlul Əfəndi Xalq Qəhrəmanı Qaçaq Nəbi ilə bağlı hadisələri qələmə almış, onun şəninə qoşulan el nəğmələrini toplamışdır. Sarı Aşığın bayatılarını toplayıb kitab halına salmışdır. “Nizami və Qafqaz folkloru” mövzusunda elmi əsər yazmışdır. Bəhlul Əfəndi və başqa el sənətkarları haqqında dəyərli elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır. Nəbatimizin itib-batmaqda olan incilərini toplayaraq 1935-ci ildə Ə.Cavadın redaktorluğu ilə ayrıca kitab şəklində çap etdirmişdir.

“Nəbati” adlı bu kitaba yazdığı ön sözdə Bəhlul Əfəndi açıq bəyan edirdi. Əbdülqasım Nəbati öz dövr və mühiti ilə qiyas edilərsə demək olar ki, mütərəqqi fikir və qənaətə malik olmağa çalışan bir şair olmuşdur”.

1936-cı ildə Salman Mümtaz “Əbdülqasım Nəbati haqqında mülahizələrim” adlı məqaləsini dərc etdirib, orada görkəmli şairin ədəbi sərvətinin toplanmasında və tədqiqində Bəhlul Əfəndinin böyük və xeyirxah işindən geniş söhbət açmışdır. B.Əfəndi Azərbaycanın tarixinə dair xeyli əsərlər yazmış, bu gün tamamilə itib-batmış belə bir xəzinənin içərisində “Qarabağ tarixi” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycanın düşdüyü bugünkü çətin bir vəziyyətdə “Qarabağ tarixi” əsərinin yeri xüsusi görünməkdədir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin ilk illərində xalq ədəbiyyatının toplaması hərəkatı başlanmışdır. Yorulmaz folklorçularımızdan S.Mümtaz, H.Zeynallı, B.Bəhcət, H.Əlizadə və başqaları kənd-kənd gəzərək eldən-obadan külli miqdarda folklor nümunələri toplamışdılar. Məhz onların gərgin zəhməti və xidməti sayəsində onlarla dastanlar, aşıq şeirləri, lətifələr əldə edilib nəşr edilmişdir.

“Aşıq təxəllüsü bayatı şairlərin, tərcümeyi-halı və yaradıcılığı” 24 mart 1936-cı ildə “Ədəbiyyat” qəzetində Sarı Aşığın əsərlərinin yaradıcılıq qaynaqlarını təhlil edir, laylalar açılır və el oxşarlıqları araşdırılır. Ədəbiyyatşünas H.Araslı şifahi xalq yaradıcılığı haqqındakı yazılarında B.Bəhcət haqqında geniş söz açmışdır.

B.Əfəndi 1934-1937-ci illərdə əvvəlcə Azərnəşr, sonra isə AZ.FAN-ın ədəbiyyat sektorunda işləmişdir. Onun ədəbiyyat tarixçəsi və folklorçuluğu əsasən bu qısa dövrə aiddir. B.Əfəndi elə 1937-ci ildə buradaca həbs edilmişdir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər B.Bəhcət Zəngəzur qəzasının qazısı idi. Milli Demokratik Respublika yaradıldıqdan sonra B.Bəhcət onun Zəngəzur qəzasındakı dayaqlarından biri oldu.

Zəngəzur qəzasında Sovet hakimiyyəti qurulmasından bəhs edən elə bir elmi və bədii ədəbiyyat yoxdur ki, orada Bəhlul Bəhcətdən az çox bəhs edilməsin. Təəssüf doğuran hal odur ki, bu yazıların hamısı birtərəfli yazılmışdır. Bu baxımdan partiya və dövlət xadimi N.Heydərovun xalq yazıçısı Əli Vəliyevin, Oruc Qüdrətovun və bir çoxlarının B.Bəhcət haqqındakı fikirləri ilə razılaşmaq olmaz. Əksər yazıçı və dövlət xadimləri öz yazılarında Azərbaycan Demokratik Respublikasını “Müsavat” hökuməti adlandırır, onun üzvlərini isə ciddi təzyiqə məruz qoyurdular. Tələm-tələsik aradan götürülməsinə çalışırdılar. B.Bəhcət Sovet hakimiyyətinə qarşı dini müharibə - Cihad elan etmişdir. O, deyirdi: “Ya qazi olaq, ya şəhid olaq”. Sovet qoşunları Bakıya girəndə Bəhlul Əfəndi Zəngəzur xalqına müraciət etmişdir. Az vaxtda müraciətə yüzlərlə adam qoşulmuşdur. Bolşeviklərin müqəddəs dinimiz İslama qarşı cəhdləri Zəngəzur xalqının həqiqi haqlı narazılığına səbəb olmuşdur, yeni hakimiyyətə qarşı nifrət oyatmışdır.

Azərbaycanı müstəqil bir dövlət kimi görmək istəməyənlər həm daxildə, həm xaricdə Azərbaycan ziyalılarını kökündən baltalayırdı. Dağlıq Qarabağ problemlərinin kökü də o vaxtdan başladı. Fürsəti əldən verməyən daşnaklar Mikoyan, Şaumyan, Akopyan və Abramyan kimi insan cəlladları maskalanaraq Mircəfər Bağırovun adından danışaraq müsavatçı və din xadimlərini məhv etmək üçün Cəbrayıl və Əliyanlı mahallarını da son nəfərinə qədər qırmağa başladılar. Beşikdəki körpələrə belə rəhm etmirdilər. Qırmızı bolşeviklərdən heç bir kömək görməyən xalq ev-eşiyini atıb başqa yerlərə didərgin düşdülər. Bundan istifadə edən Andronik və Dronun quldur dəstələri Qarabağdakı daşnaklarla birləşərək boş qalmış Azərbaycan kəndlərini təcili tutaraq özlərinə məskən saldılar. Digər yaşayış məntəqələrində azərbaycanlıları sıxlaşdıraraq Dağlıq Qarabağla Ermənistan sərhədlərini yaxınlaşdırırdılar. Bütün bu qırğınlara dözməyən Bəhlul Əfəndi deyirdi: “Ya qalib gəlib ağa olaq, ya da şəhid”.

Bu vaxt Bəhlul Əfəndiyə qarşı iki cəbhə döyüşürdü. Birinci azərbaycanlı kommunistlər, ikincisi daşnaklar. Zəngəzur İcraiyyə Komitəsinin sədri Saak Ter-Ayrapetyan və başqa daşnaklar azərbaycanlı kommunistlərin əli ilə B.Əfəndiyə qarşı qoşun göndərir və onu real bir təhlükə adlandırır. Əslində Azərbaycanın taleyi NKVD-də işləyən ermənilərin əlində idi. Əllərinə fürsət düşən daşnaklar Azərbaycan xalqının başına olmazın müsibətləri açdı. Hadisələr sərhədlərdə daha dəhşətli idi. Zəngəzurda ermənilərə qarşı dayanmış əsas qüvvələrdən biri Əliyanlı eli idi. NKVD-də olan ermənilər Əhyanlıları necə olsa məhv etməli idi. Ermənilər B.Əfəndi haqqında Bağırova çox dəhşətli məlumatlar verirdi. Guya Bəhlul Əfəndi Sovet hökumətinə qarşı güllə atır və s. fitnələr düzüb qoşdular. Öz xalqının həqiqi düşməni olan Bağırov erməni daşnaklarının fitvası ilə rus polkunu götürüb Zəngəzura gəldi. Uşaqdan böyüyə hamını güllədən keçirdi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının axırıncı dayaq nöqtəsi beləcə məhv oldu. Məsələ bundadır ki, burda bir erməninin ayağına daş dəymədi. Ancaq beşikdə olan körpə oğlan uşaqları Bağırovun gözü qabağında ermənilər tərəfindən güllələndi. Bəhlul Əfəndi öz tərəfdarları ilə müvəqqəti İrana keçəsi oldu. Bir ildən sonra doğma Vətənə qayıtdı. Agentlər tərəfindən Bağırova xəbər verildi. 1924-cü ildə həbs olunaraq 10 il müddətində azadlıqdan məhrum edildi.

B.Əfəndi Bayıl həbsxanasında olduğu vaxtlarda, özünü çox mərd aparmış, öz kamerasını Şərq və Avropa mədəniyyətinin kitabxanasına çevirmişdi. Onun din xadimi, müdrik zəka sahibi olduğunu bilən həbsxana əhli ona dərin sitayiş edirdi. Nəhayət 10 ildən sonra azad olunur, mənzil verilir, işlə təmin olunur. Dəhşətli hadisə NKVD-də olan daşnaklar müsavatçılarla bərabər Azərbaycanın partiya və dövlət xadimlərini də kütləvi surətdə məhv edirlər. Bir xalqı bütöv məhv etməkdənsə onun alimlərini məhv etmək daha sərfəli idi. Bu işi isə çox sürətlə həyata keçirdirdi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Bəhlul Əfəndi dövrünün mütərəqqi və dərin bilikli din xadimi idi. O, Quranı Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş, dini mövzuda əsərlər yazmışdır. Bəhlul Əfəndinin gözəl səsi, şirin avazı var imiş. İndinin özündə Qubadlı rayonunun kəndlərində məclislərdə, onun adı hörmətlə çəkilir, haqqında söhbətlər gedir, ruhuna rəhmət oxunur.

Bəhlul Əfəndi dini mövzuda yazdığı əsərlərdə sünni-şiə məsələsini ortaya atanları həmişə günahlandırmışdır. Onun ata-babası sünni-şiə fərqini aradan qaldırmağa çalışmışdır. Həzrət Əliyə böyük ehtiram bəsləmiş, həmişə onu Məhəmməd Peyğəmbərin varisi saymışdır. Bəhlul Əfəndi İrana gedərkən özü ilə bir neçə kitabın aparmış, onlardan biri də “Tarixe al Məhəmmədi” (Məhəmmədin ailəsinin tarixidir) kitabı idi. Bu kitab Təbrizdə “Meta” mətbəəsində çap olunur. Aradan 68 il keçəndən sonra yenidən İranın paytaxtı Tehran şəhərində “Məhəmmədin ailəsiniıı tarixi” kitabı 1992-ci ildə çapdan çıxır. Kitab Tehran nəşriyyatı tərəfindən çapdan çıxmışdır. Bu kitabda Məhəmməd Peyğəmbərin ailəsinin həyatı çox gözəl təsvir edilmişdir. Bu kitab Bəhlul Bəhcətin türkcə yadigar qoyub getmiş olduğu əsərlərinin ən gözəlidir. Gerçəkdən taysız çox insaf ilə yazılan bir kitabdır. Bu kitabda Həzrət Əli Əmirəlmömin ibn Abutalın hal tərcüməsi şəhadəti şərh edilir. Kitabda Ayətullah Mərəşi Nəcəfi ön söz yazmışdır. Böyük alim öz ön sözündə yazır ki, Bəhlul Bəhcət əqilli və nəqilli, elmlərdə və urfanda tayı tapılmaz bir adam idi. Mən Bəhlul Əfəndi ilə bir neçə dəfə görüşdüm. İrana etdiyi səfərlərdə onu neçə dəfə Təbriz və Həmədanda gördüm. Bütün fənlərdə yetkin idi. Məzhəbi munazirləri də güclü idi. Nəsibi özünün dediyinə görə, məşhur sahibi “Əbu Əyyub Ənsari”yə çatır. Bəhlul Bəhcət Əfəndinin “Ali Məhəmməd tarixində Təşrih və mühakim” kitabı bu əsərin taysızlığı onun sahibinin haqq axtaran olmasından başqa əsərin müxtəsər və daha dəlilli və əqilli-nəqilli dəlillər ilə yetkin olmasından görmək gərəkdir. Həzrət Əmirəlmömin buyurmuşdur: “Hər şeyin yaxşısı, sözün az və yetkin olanıdır”.

Bəhlul Bəhcət dini təhsilini əvvəlcə Nuxa şəhərində, sonra isə İstanbulda almışdır. O, neçə dəfə İstanbula, bir dəfə Misirə, Bağdada, Buxaraya və İrana səfər etmişdir.

Bir dəfə Həcci ziyarət edib. Çox yüksək təbiətli, təmiz yaşayan şücaətli, cəsarətli, əxlaqi gözəl və alnı açıq, gülər, yaraşıqlı, qamətli, uca boylu, yaxşı danışan, hündür boylu, xoş mənzərəli adam idi. Bəhlul Əfəndi Zəngəzur mahalında anadan olmuş və çox naməlum şəraitdə şəhid edilmişdir. O, Azərbaycanın şəhid alimlərindəndir.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1980-ci illərdə Azərbaycanın dövrü mətbuatında Bəhlul Bəhcət haqqında bir sıra elmi və bədii məqalələr yazılmışdır ki, o da daimi bizim diqqət mərkəzimizdə olmuşdur.

Bunlardan jurnalist Məti Osmanoğlunun “Elm və həyat” jurnalında yazdığı “Nəbatinin ömür yolu” elmi məqaləsində XIX əsrin görkəmli Azərbaycan şairi Seyid Əbdülqasım Nəbatinin həyatı, şəxsiyyəti və dünya görüşü haqqında tədqiqat aparan tədqiqatçılarla yanaşı, Bəhlul Bəhcətin də adını çəkir və onun Nəbati haqqında düzgün fikirlərini təsdiq edir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində 27 oktyabr 1988, “İllər və talelər” Bəhlul Bəhcət adlı geniş bir məqalə yazmışdır. Bu məqalədə B.Bəhcətin bütün həyatını hallandırmışdır. Tarixin ağır günahkar illəri ilə üz-üzə gələn B.Əfəndinin mühiti necə idi? Bu mühit insanları niyə yaşada bilmirdi? Bu mühiti öyrənməyə çalışmış, obyektiv bir nəticə əldə etmişdir. B.Bəhcət haqqında deyilən, yazılan haqlı-haqsız yazılara öz münasibətini bildirmişdir.

Müəllif B.Bəhcəti zəmanədən baş çıxaran, haqsızlıqla barışmayan bir ziyalı kimi, din xadimi kimi təqdim etmişdir. B.Bəhcətin həbs olunması və bəraət aldığı barədə ətraflı izahat vermişdir. Onun həyatındakı tarixi hadisələrdən, tarixi faktlardan, sənədlərdən çox gözəl, ətraflı izahat vermişdir.

1937-ci il repressiyanın bütünlüklə Azərbaycan ədəbiyyatına zərbə vurduğunu ürək ağrısı ilə izah etmişdir.

Qeyd edim ki, mən Nizaməddin müəllimlə Ədəbiyyat İnstitutunda görüşmüşəm. Ondan babam Bəhlul Əfəndi haqqında tədqiqat aparmasını xahiş etdim.

Azərbaycanın hörmətli yazıçısı Ələviyyə xanım Babayeva “Ədəbiyyat və incəsənət” 21 dekabr 1990-ci il “Fikirləşməyə dəyər” adlı xatirəsində yazır ki, uşaqlıq və gənclik illərində mən vaxtaşırı Mikayıl Müşfiqi ictimai məclislərdə, ədəbi gecələrdə çox görmüşəm. Belə görüşlərin birinə xüsusilə 35-37-ci illərdə dostu ədəbiyyatşünas, alim, filosof Bəhlul Bəhcətlə birlikdə gəldi dayımın yanına. Məni də kiçik yaşdan tanıyırdı. Babam Bəhlul Bəhcətin Mikayıl Müşfiqlə dostluğu bizim üçün misilsiz bir xoşbəxtlikdir. Mən Ələviyyə xanıma can sağlığı və xoşbəxtlik arzulayıram. B.Bəhcəti tanıyan bir adam kimi onunla görüşə gəlməməyimi, xatirələrinə qulaq asa bilməməyimi özümə heç bağışlaya bilmərəm.

“Sovet kəndi” 19 avqust 1989-cu il giriş əvəzi Azərbaycanda xalq ədəbiyyatı toplamaq hərəkatı başlamışdır. Yorulmaz folklorçularımız S.Mümtaz, M.Zeynallı, B.Bəhcət, H.Əlizadə və başqaları kənd-kənd gəzərək folklor nümunələri toplayırdılar.

Tariximizin ağ ləkələri mövzusunda jurnalist “Avanqard” qəzetinin (Qubadlı rayon) müxbiri Hacı Nəriman oğlunun “Avanqard” 8 fevral 1991-ci il 01 noyabr 1991-ci il “Qarabağ” qəzetində qələmə aldığı Bəhlul Əfəndi Bəhcət xatirə söhbəti çox maraqlı və gözəldir. Dili-ağzı dualı, haqq bəndəsi, Allah adamı, sənət sahibi molla Mustafa babanın halal süfrəsi başında oturub müdrik el ağsaqqalının söhbətinə qulaq kəsilmişdim. Mustafa baba atası Bəhlul Bəhcət haqqında xatirəsində qalanları olub-keçənləri mənə söhbət edirdi. Hacı müəllimin xatirə söhbəti mənim atamın dilindən çıxıb. Hər sözü mənim üçün bir yadigardır. Deyir, babamı İrandan gələn kimi həbs etdilər ki, guya sərhədi qanunsuz keçib. 10 il həbsdə qaldı. Həbsdən sonra Azərnəşrdə iş, indiki Hüsü Hacıyev küçəsində üç otaqlı ev verdilər.

Yazıçı-publisist Səbahəddin Eloğlunun tarixin qaranlıq səhifələri mövzusunda “Zəngəzurda nələr olub” həmişə oxucu kütləsinin diqqət mərkəzində olub. Qubadlı rayonunun tarixi qapısı açılmamış bir xəzinədir. Bu xəzinə onlarca maraqlı əfsanələr, nağıllar, hekayələrlə doludur. Zəngəzurda olan hadisələr haqqında müəllifin “Azərbaycan gəncləri” 19 mart 1991-ci il “Meydan” 9 iyun 1993-cü il qəzetlərində qələmə aldığı hadisələrdə Bəhlul Cihadlı ayrıca mövzudur. Müəllif əvvəlcə Bəhlul Bəhcəti bir Nizamişünas, folklorçu kimi Sarı Aşığın tədqiqatçısı kimi təqdim edir. Səbahəddin müəllim yazır: Bəhlulun döyüşçüləri Laçın dağlarından Qarabağa aşa bilməyib. Ancaq Araza dönmüş daşnak ordusunun qabağında bir sipər idi. Səbahəddin müəllimin Bakıda 1992-ci il Azərnəşr tərəfindən buraxılmış Zəngəzur hadisələrin kitabı respublika oxucu kütləsi arasında geniş hörmət qazanmışdır.

Müəllif bu kitabda Bəhlul Əfəndiyə geniş yer verib, dünyəvi elmlərə yiyələnmiş böyük bir elm sahibi kimi tanıtmışdır. Həm də “Böyük Ermənistan” xəyalında yaşayan daşnaklara cavab verən bir sərkərdə kimi tanıtmışdır. Polis podpolkovniki, tədqiqatçı Elburus Şahmanın müdrik Bəhlul Əfəndi haqqında “Şəfqət” qəzeti 12-18 noyabr 1991 - nə tez unutduq, “Müsavat” 26 noyabr 1992-ci il “Sovet qoşunları Bakıda ağköynəkliləri atəşə tutur”. “Azərbaycan” qəzeti, 27 fevral 1993-cü il. “Ya qalib gəlib ağa olaq, ya da şəhid” adlı elmi və tarixi faktlarla dolu yazılara Zəngəzur qəzasının qazisi Bəhlul Bəhcət haqqında çox açılmamış sirləri açır. Müəllif yazır: Bakıda Milli Demokratik Respublikası yaranan vaxt Zəngəzurda onu ilk alqışlayanlardan biri Bəhlul Əfəndi olmuş və həmin qəzada Milli hökumətin dayaq məntəqəsini yaratmışdır.

Müəllif öz yazılarında Bəhlul Əfəndini din xadimi, ədəbiyyatşünas, daşnaklara qarşı son dərəcə amansız bir insan kimi təqdim etmişdir. O, ömür boyu mübarizə aparmışdır ki, torpaqlarımıza erməni daşnaklarının ayağı dəyməsin. Gözəl və xeyirxah sifətli olan ömür boyu bir əlində Quran, bir əlində azadlıq yolunda qılınc tutan Bəhlul Əfəndinin acınacaqlı həyatından ürək ağrısı ilə söz açmışdır.

Filologiya elmləri namizədi Bədirxan Əhmədovun “Vətən səsi” 3 aprel 1991-ci ildə qəzetində “Bəhlul Bəhcət elegiyası” adlı məqaləsində Bəhlul Bəhcətin həyat yolunu çox gözəl, həm bədii cəhətin açıq-aydın qələmə almışdır.

Müəllif yazır ki, B.Bəhcət unudulmuşlarımızdandır. İndiki gənclik onu tanımır. Ancaq o zamanın məşhur şəxsiyyətlərindən idi. Dini əsərlər yazmış, folklorşünas kimi tanınırdı.

Müəllif qeyd edir ki, B.Əfəndi 1920-ci ilə qədər din idarəsində işləyib. Onun şifahi xalq ədəbiyyatının toplanmasında fəaliyyəti xüsusi qeyd edilir.

B.Bəhcət haqqında radioda, televiziyada söhbətlər getmişdir. 1993-cü ildə Lətif Şükür oğlunun vasitəsi ilə radioda xüsusi bir proqram hazırlanıb efirdə səsləndirilmişdir. 1994-cü il mayın 15-də Azərbaycan radiosunda şair Eldar Baxışın vasitəsilə bir proqram hazırlanıb efırə verilmişdir.

Əli Xankişiyev - Əli Mirhaşim yazıçı-jurnalist, “Həkəri” qəzetinin redaktoru “Müdrik el ağsaqqalı Seyid Həşim Ağa”, “Eldən gələn səslər”, “Nurlu Mirəli Ağa”, “Ömür karvanı” kitablarının müəllifıdir. Əli müəllimin hər kitabı bir ömrün salnaməsidir. Həm də maraqlı, ibrətamiz və düşündürəndir.

Zəngəzur mahalının - ərazisi 7892 kv.km idi. Onu günbatanda Zəngəzur dağları, şərqdə isə Qarabağ dağları araya almışdır. Bir tərəfdən isə Naxçıvan mahalı ilə birləşir. Zəngəzur mahalı cənubdan Araz çayı ilə birləşir. Mahalın ikinci yüzilliyi əvvəldən axıra qədər ermənilərin təzyiqlərinə və təqiblərinə məruz qaldı. Əsrin axırlarında Zəngəzurda və bütün Ermənistandakı azərbaycanhlar son nəfərə qədər doğma torpaqlarından faciəli surətdə çıxarıldı.

Zəngəzurun qapısı - Qubadlı 31 avqust 1993-cü il. Həmin gün Azərbaycan xalqının tarixinə daha bir faciə yazıldı. Füzuli və Cəbrayıl faciəsindən bir neçə gün sonra Azərbaycanın dilbər guşələrindən olan Qubadlı rayonu ermənilər tərəfindən işğal olundu.

Qubadlı rayonunun ərazisi 802 kv.km. əhalisinin sayı 30 min nəfərdən çoxdur. 94 kəndi var. Hazırda Qubadlı xalqı Azərbaycanın 50-dən çox rayonuna dağılıb, qaçqınlıq həyatı yaşayır. Ümidləri isə tezliklə doğma vətənə qayıtmaqdır.

“Közərən ocaqlar”, “Repressiya illəri” Azərbaycan xalqının soyqırıma məruz qaldığından xəbər verir. Xalqımızın milli ləyaqəti təhqir olunur, mənəvi sərvətimiz talan olunur. 1920-1940-cı ilə qədər yüz minlərlə həmvətənimiz Sibirə sürgün edildi, həbsxana və zindanda məhv edildi. 1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsi, Qərbi Azərbaycandakı həmvətənlərimizin doğma yurdlarından qovulması, Qarabağın və ona bitişik rayonlarımızın ermənilər tərəfindən qanunsuz işğalı, milyondan artıq həmvətənlərimizin doğma torpaqlarından qaçqın düşməsi xalqımıza qarşı olan soyqırımın qanlı davamıdır.

“Ruhani, üsyançı, folklorşünas”. Mətanət xanım Ağayevanın qələmə aldığı və “Xalq qəzeti” qəzetində çap etdirdiyi bu dəyərli məqalə ölümdən də ağır olan “Xalq düşməni” adını almış Bəhlul Əfəndi Bəhcətin faciələrlə dolu həyatına bir işıq saçır.

“232-ci Xalq düşməni” - İltifat Əliyevin qələmə aldığı və “Mübariz keşikdə” qəzetində çap etdirdiyi bu dəyərli məqalədə deyilir ki, 1938-ci ildə 15 mart tarixində üçlüyün qərarı ilə güllələnən adamlardan biri öz dövrünün elm və din xadimi Bəhlul Əfəndi Bəhcət 232-ci adam idi. Hər gün 232 adam... Düşünməyə dəyər. Bu idi işğalçı imperiyanın xalqımıza olan münasibəti.

“Qarakol döyüşü” - yazıçı Səbahəddin Eloğlunun qələmə aldığı bu ağır faciəli hadisə Zəngəzur mahalında baş vermiş erməni-müsəlman müharibəsinin ən qanlı qırğınlarındandır. Bu müharibədə Laçınlı Sultan bəy, Tarovlu Kərbalayi Məmməd, Zəngəzurun Qazisi Bəhlul Əfəndi Bəhcət, Laçının, Qarabağın bir çox igid oğulları könüllü ordular ilə daşnak erməni qoşunlarına qarşı igidliklə vuruşmuş və düşmənlərə ağır zərbələr vurmuşdur.

“Qana boyanmış Quran” - yazıçı Famil Süleymanlı on beşdən çox tarixi romanların müəllifidir. Müəllif bütün kitablarında Bəhlul Əfəndi Bəhcətin həyat fəaliyyətinə geniş yer vermişdir. Bəhlul Əfəndi Qafqazda Şeyx Şamildən sonra ermənilərə və ruslara qarşı ilk cihad bayrağı qaldıran bir mücahid olmuşdur. Famil müəllim bu gün də xalqımızın tarixin əks etdirən dəyərli romanlar yazmaqdadır.

Yazıçı Elşad Qocanın qələmə aldığı “Cəllad etirafı” və “Sibir dərsi” kitabları 1920-1950-ci illərdə XI Qızıl ordunun xüsusi şöbəsinin orqanları tərəfdən qondarma “cinayət işləri” əsasında repressiyaya məruz qalmış Azərbaycan vətəndaşlarının acı taleyindən və onların istintaq materiallarından oxuculara məlumat verir. Bəhlul Əfəndi Bəhcət də həmin repressiya illərinin qurbanı olmuşdur. Müəllif Elşad Qoca həmin hadisələri tarixi bir şəkildə qələmə almışdır.

Bunları göstərməkdə bir məqsədimiz vardır. İmperiya nümayəndələri və onların yerlərdə icraçıları, nökərləri üçün kimin həbs edilməsi maraqlı deyildir. Əsas məsələ bu idi ki, savadlı, düşünən hər bir nəfər azərbaycanlı məhv edilsin.

1937-ci ildə xüsusi bir proses son dərəcə geniş vüsət almışdır. Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Bəkir Çobanzadə, Mədinə xanım Qiyasbəyli, Hənifə Zeynallı, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Abbas Mirzə Şərifzadə, Ülvü Rəcəb Şaşıqzadə, Bəhlul Əfəndi Bəhcət və sair kimi tanınmış şəxsiyyətlər, neçə-neçə görkəmli alimlər, hərbçilər, ziyalılar, din xadimləri və yüzlərlə, minlərlə adi vətəndaşlar güllələnmiş, yaxud Sibir və Qazaxıstana sürgün edilmişlər. Yazımın sonunda bütün günahsız insanlara Cənabi Allahdan rəhmət diləyirəm. Arzu edirəm ki, xalqımız bir də elə bəlalara düçar olmasın. Amin!

Milli şüurun və milli yaddaşın qənimi kəsilənlər xalqın işıqlı ağıl, dərin zəka sahiblərini, Azərbaycan tariximizin əvəzsiz şəxsiyyətlərini güllə qarşısına qoydular, ölüm düşərgələrində çürütdülər.

Xanlıq davası - Bəhlul Əfəndi Bəhcətin həyat və fəaliyyətinin əsasını təşkil edən hadisələrdən ən başlıcası Xanlıq müharibəsidir. 1920-ci ildə Azərbaycanda, 1921-ci ildə Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra Azərbaycan torpağının ermənilər tərəfindən işğal olunmasına əsaslı şərait yarandı.

Azərbaycan torpaqları hesabına Qərbi Azərbaycan adlanan bir ərazidə əvvəlcə “Dağlıq Ermənistan”, sonra isə Ermənistan adlı bir dövlət yaradıldı. Azərbaycan xalqının ədəbi və tarixi düşmənləri olan ermənilər əsasən bütün Qərbi Azərbaycanda, sonra isə Dağlıq Qarabağda və onlara bitişik mahallarda azərbaycanlılara qarşı elan olunmamış müharibəyə başladılar. Xalqımızın başına misli görünməmiş müsibətlər gəldi.

Həmin illərdə 1918-ci ildə Azərbaycan hökuməti tərəfindən Zəngəzur mahalında qazi və ruhani başçı təyin edilmiş Bəhlul Əfəndi Bəhcət öz zəmanəsinin məşhur şəxsiyyətlərindən olan Hacı Qasım Çələbi, oğlanları və yaxın adamları ilə birlikdə 1922-ci ilin oktyabr ayında min nəfərdən çox müsəlman mücahid ordusu ilə Zəngəzur mahalının ən böyük kəndlərindən, Qubadlı qəzasının mərkəzi olan Xanlıq kəndində erməni işğalçılarına qarşı müharibə elan etdi. Dörd gün qeyri bərabər döyüş getdi.

Ermənilərdən, ruslardan və yerli bolşeviklərdən ibarət təpədən-dırnağa qədər silahlanmış əsgərlərin müqavimətinə baxmayaraq mücahidlər qalib gəldi. Xanlıqda Sovet hakimiyyəti yerlə-yeksan edildi. Zəngəzur mahalı bir neçə gün azad yaşadı. Daşnaklar Zəngəzur mahalının əsas dayaq məntəqələrindən qovulub çıxarıldı.

Məğlub olmuş daşnaklar öz siyasətlərin dəyişərək Xanlıq davasına dini və millətçi don geydirərək Moskvadan, Bakıdan və Yerevandan kömək istədilər. Hətta yerli Azərbaycanlı kommunistlərdən bir dəstə Gorus şəhərinə gedib Bəhlul Əfəndiyə qarşı birgə vuruşmaq haqda daşnakların rəhbərindən xahişlər də etdilər. Çağırışlar nəticəsiz qalmadı. Bakıdan böyük bir süvari dəstəsi, Yerevanda təzəcə sovet hökuməti qurmuş XI qızıl ordunun pilemyotçulardan ibarət bir böyük dəstəsi, Qubadlı qəzasında fəaliyyət göstərən erməni və müsəlman kommunistlərindən ibarət bir batalyon əsasən Həkəri və Dağtumas istiqamətlərindən Xanlığa hücuma keçdilər. Qeyri-bərabər gedən döyüşdə çoxlu insan tələfatı olmasın deyə mücahidlər Xanlığı tərk edib, Araz çayına sarı üz tutdular.

Beləliklə, Xanlıqda qurulan yeni hökumət faciəli surətdə süqut etdi. Xanlıq davası qəhrəmanlıqla süqut etsə də, milli düşmənlərimizə tarixi bir dərs oldu.

Hacı Həmdullah Əfəndiyev

Azad Azərbaycan.- 2020.- 3 sentyabr.- S.10.