Cəmiyyət dəyişdikcə adət və ənənələr də təkmilləşir

Azərbaycan xalqı hər zaman milli dəyərlərinə sadiq qalaraq

bu dəyərləri əsrlərlə yaşatmış və inkişaf etdirmişdir

Milli adət-ənənələrimiz tarixən xalqın ruhunu, estetik duyumunu və sənətkarlıq məharətini özündə yaşadıb. Buna görə də cəmiyyətdə milli adət və ənənələrin öyrənilməsi, varisliyi həmişə aktual olub. Çünki adət və ənənələr ictimai-mədəni tərəqqinin əsas göstəricisi rolunu oynayır.

Hər bir ənənə müəyyən əxlaqi məna daşıyır. Onlara laqeyd qalmaq insanlar arasında münasibətlərinin pozulmasına, şəxsiyyətlə kollektiv və cəmiyyət arasında ziddiyyətlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Çeşidli folklor nümunələrimiz məhz adət və ənənələrimiz işığında intişar tapır. İndi bu mənəvi dəyərlər zəngin mədəni irs olmaqla bərabər, eyni zamanda milli özünəməxsusluğun ifadə vasitəsinə çevrilib. Mədəni-kütləvi tədbirlərdə bir ifadə vasitəsi kimi milli xüsusiyyətlərimizin qoruyucusu olublar.

Gənc Politoloqlar Mərkəzinin sədri İlkin Əliyev qeyd edir ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə adət və ənənələr də ayrı-ayrı quruluşların ictimai-siyasi xüsusiyyətlərinə bu və ya digər formada inteqrasiya etmişdir. Buna görə də hər bir ictimai-siyasi quruluş həm bütövlükdə adət və ənənələrə, həm də onun mənəvi-bədii dəyərlərinə öz möhürünü vurmuşdur: «Cəmiyyət dəyişdikcə adət və ənənələr də təkmilləşmiş, millətin, xalqın yaradıcılıq nümunələrini yaşatmış, nəsildən-nəsilə ötürülmüşdür. Yeni yaranan hər bir mənəvi dəyər isə tarixi ənənələrimizin varisi kimi təşəkkül tapmışdır. Bu səbəbdən də bütün dövrlərin adət və ənənələrində baş verən yeniliklərin, istiqamətlərin öyrənilməsinə, əldə olunan tarixi təcrübənin müasir sənətşünaslıq və kulturologiya elmlərinə şamil edilməsinə böyük ehtiyac vardır».

Ekspert bildirir ki, müasir dövrdə milli adət və ənənələrimizdə bədii-estetik duyumu aşkar edən tarixi faktların və mənəvi-emosional materialların öyrənilməsi, bədii-estetik dəyərlərlə milli-ənənəvi təkamülün vəhdətinin araşdırılması, mədəni varisliyin davam etməsində incəsənət sahəsindəki tarixi təcrübənin rolunun dəqiqləşdirilməsi əsas yer tutur. Bu məqsədlə Azərbaycanın musiqi, teatr, təsviri incəsənət tarixinə, dünya muzeylərində mühafizə olunan milli sənət nümunələrmizə istinad edilir: «İncəsənətin müxtəlif sahələrinə aid olan kitablar, qəzet və jurnal məqalələri, muzey eksponatlraı təhlil olunur və araşdırılır. Ənənəvi sənət nümunələri ilə müasir bədii yaradıcılığın xüsusiyyətləri arasında müqayisəli təhlillər aparılır. Azərbaycanın və dünyanın görkəmli alimlərinin ənənəvi incəsənətə, milli mədəniyyətə aid fikirlərinə münasibət bildirilir. Mədəniyyətin müasir mərhələdə adət və ənənələr zəminində inkişaf dialektikasının araşdırılması mühüm amildir. Mədəniyyətin ənənəvi təkamül proseslərinin təhlili ilə yanaşı, mədəni asudə vaxtın müasir formaları, bazar iqtisadiyyatı şəaritinə uyğun olaraq onların təşkili metodları nəzərdən keçirilir. Asudə vaxtın funksiyaları bir çox sahələri əhatə etdiyindən onun mahiyyət və əhəmiyyətinə də müxtəlif aspektlərdən yanaşılmalıdır».

İ.Əliyev hesab edir ki, yeni yaranan mənəvi dəyərlər varislik prinsiplərinə uyğun olaraq əski adət və ənənələrdən bəhrələnib. Lakin varislik qaydaları insanların mənəvi dəyərlərinin inkişafına, yeniləşməsinə mane olmayıb. Sadəcə olaraq adət və ənənə formasında mənəvi mədəniyyətin tarixi təcrübəsinə əsaslanan yeni istiqamətləri yaranıb: «Aparılan araşdırmalarda mədəniyyət və incəsənətin irsi xarakter daşıdığı da məlum olur. Məsələn, Azərbaycan sənətkarlarının yaşayıb-yaratdıqları tarixi mərhələlərdən asılı olmayaraq, ruhən bir-birinə oxşarlıqları aşkar edilir. Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq sənətində, Sultan Məhəmmədin miniatür əsərlərində bu diqqət çəkir. Onların yaratdıqları mənəvi irs müasir sənətkarların əsərlərində bu və ya digər formalarda özünü büruzə verir».

Qeyd edək ki, milli incəsənətimizin tarixi qədim daş dövründən başlayaraq indiki dövrümüzə qədərki zaman kəsiyini əhatə edir. Orta əsrlərdə yaşamış və tanınmış Azərbaycan sənətkarlarının incəsənət haqqında yazıdaqlır fikirləri təsviri incəsənətdə, musiqidə, memarlıqda, xoreoqrafiyada, teatrda mövcud olan varislik prinsiplərinin və milli ənənəvi zəmində inkişafın dialektikası diqqəti cəlb edir. Bu məqsədlə, XVI əsrdə öz estetik baxışlarına görə bütün Şərqdə tanınan Təbrizli Sadıq bəy Əfşarın «Qanun-suvər» («Təfsirlər qanunu»), Soltan Məhəmməd tərəfindən əsası qoyulmuş «Təbriz məktəbi»nin nümayəndələri Mirzə Əli, Müzəffər Əli, Mir Seyid Mir Zeynalabidinin, Mir Yəhya Əli Rzanın təsviri sənət ustalarının yaradacılığı qiymətli mənbədir. Onların yaşadıqları dövrlərin sənətkarlığı haqqında tarixi məlumatlar verilir. Eyni zamanda bədii toxuculuq və zərgərlik sənətimizdə mövcud olan varislik prinsipinə xüsusi diqqət yetirilir. Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Quba və başqa şəhərlərimizdə inkişaf edən xalq sənətkarlığının milli xüsusiyyətləri diqqətəlayiqdir.

Eyni zamanda təsviri incəsənət sahəsində ənənəviliyin davam etməsinin sübutu kimi Qədim Misir heykəltəraşı Tutmos, yunan heykəltəraşı Fidi, Miron, Praksitol, intibah dövrünün görkəmli heykəltəraşı Mikelancelo, XX əsrin məşhur rus heykəltəraşı S.T.Kononkov, Azərbaycan heykəltəraşları Fuad Əbdürrəhmanov, Cəlal Qaryağdı, Tokay Məmmədov, Ömər Eldarov, görkəmli rəssamlar Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov və başqalarının yaradıcılığındakı varisliyə əməl etmək ənənələrindən, yaradıcılıq üslublarından nümunələr maraqlıdır.

Musiqi mədəniyyəti tariximizdə də adət və ənənənin inkişaf təsiretmə konturları təhlil edilərək, milli muğamlarımızdan üzübəri peşəkar musiqi yaradıcılığındakı tarixi bağlılıq ənənələrinin mövcudluğu açıqlanır. Orta əsrlərin görkəmli sənətkarlarında mövcud olan universallığın irsi xarakter daşıdığı aşkarlanmış, Fərabidən, İbn Sinadan sonra da, Azərbaycanın musiqi tarixində Səfiəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağayi, Şəmsəddin Səhrəvəridi, Əli Sitayi, Həsən Zəfər, Hüsaməddin Qoşluq Buğa və s. kimi universal sənətkarlar yetişmişdir. Yəni bu sənətkarların demək olar ki, əksəriyyəti şair, rəssam, xəttat, alim, musiqi ifaçısı peşələrinə yiyələnmişlər. Universallığın bu əlamətləri irsi olaraq Azərbaycan peşəkar musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəyova da keçmişdir. Eyni zamanda Üzeyir Hacıbəyovun yaratdığı mədəni irsin özü də müasir sənətkarlarımızın ənənəvi örnək məktəbidir.

Mədəniyyət və incəsənət tarixmizdə baş verən ənənəvi proseslər ümumiləşdirilmiş şəkildə özünü göstərir. Memarlıqda mövcud olan simmetriya qanunlarını öz fəaliyyətinə tətbiq edən xalq sənətkarları haqqında da elmi-tarixi məlumatlar verilir və eyni zamanda bədii poetikanın ənənəvi xüsusiyyətləri də şərh olunur.

Müasir mədəni-kütləvi tədbirlərimizin tarixi kökləri mifologiyamızla, qədim milli, dini adət və ənənələrimizlə, bayram və mərasimlərimizlə əlaqələndirilir. Aparılan bu araşdırmalar tədqiqatın elmi-tarixi əhəmiyyətə malik olduğuna dəlalət edir.

Aparılan elmi araşdırmalar zamanı əldə olunan başlıca qənaətə görə tədqiqatın nəticələri Azərbaycan mədəniyyət və incəsənət tarixinin milli-ideoloji mənbələrinin ənənəvi-tarixi təcrübəsini aşkar etməklə, mədəniyyətdə varislik prinsipinin real mənzərəsini açıqlamaqla elmi-nəzəri əhəmiyyət daşıyır.

Bilman ALLAHVERDİYEV

Azad Azərbaycan.- 2020.- 3 sentyabr.- S.9.