Mir Cəlalın satirik hekayələrində gülüş, bu gülüşü doğuran reallıqlar...

Ötən əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Yeni quruluş yeni dövrün yeni ab-havasını yaratdı, Azərbaycan ədəbiyyatı yeni təkamül mərhələsinə qədəm qoydu, necə deyərlər yeni dövr öz yeni yazarlarını ərsəyə gətirdi. Qədim Gəncəmizdə – dahi Nizami yurdunda “Qızıl qələmlər” cəmiyyətinin filialı fəaliyyətə başladı. “Qızıl Gəncə” jurnalı Gəncədə qələm çalan gəncləri gələcəyin görkəmli şəxsiyyətlərini öz ətrafında cəmləşdirdi.

Uşaqlıq illərindən bu şəhərə könül bağlayan, burda yaşayıb təhsil alan gənc Mir Cəlal da S.Vurğun, H.Araslı, N.Rəfibəyli, Əli Məzhun, Əli Razi, M.Rzaquluzadə kimi yaradıcı gənclərin cərgəsinə qoşuldu, ilk qələm təcrübələri ilə oxucu qarşısına çıxdı. Gəncə mühiti gənc Mir Cəlalın yazıçı kimi yetişməsində, ədəbi dilinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. İlk dəfə yaradıcılığa şeirlə başlayan Mir Cəlal sonra ədəbi cameədə populyarlıq qazanan hekayələri ilə sevildi, təqdir olundu. Onun hekayələri dövrün ictimai-siyasi tələblərinə kor-koranə baş əyməyən, həyat həqiqətlərini bu tələblərdən ucada tutan bir yazıçının gəlişini xəbər verirdi.

Fəhlə, kəndli höküməti yeni dövrün tələbi olan mövzuları önə çəkir, “müsbət qəhrəman” axtarışında bir növ yarışa çıxan gənc ədəbi qüvvələrə meydan verirdi. Belədə çox zaman quru, sxolastik ədəbi qəhrəmanlar “yaradılır”, yazıçılar mövzunun aktuallığı arxasında gizlənib bədiilik, məzmun rəngarəngliyi, sənətkarlıq kimi fundamental dəyərləri unudurdular. Mir Cəlal hələ o zamanlar diqqəti bu məsələyə yönəldərək yazırdı: “Bir çox əsərlərimizdə təsvir olunan adamlar real, təbii çıxmır. Nə üçün? Ona görə ki, yazıçı onları maraqlı, mürəkkəb həyatı olan canlı adamlar kimi yox, ancaq bir peşə sahibi kimi; sədr, katib, traktorçu, buruq ustası, müəllim və sair kimi təsvir edir. Meşin pencəyi əynindən çıxaran raykom katibi öz obrazını itirmiş olur”.

Mir Cəlalın yazıçı xoşbəxtliyi onda idi ki, o həm də tədqiqatçı idi, ədəbiyyatın haradan gəlib hara gedəcəyini bilirdi, onun incəliklərinə bələdliyi ilə seçilirdi. O, həm də müəllim kimi bu incəlikləri tədris edir, öyrədir, öyrədə-öyrədə, öyrənə-öyrənə yazıb yaradırdı. O, ədəbiyyatımızın canlı klassikləri Cəlil Məmmədquluzadədən, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdən sənət özgürlüyü əxz eləmişdi. Hekayə janrının mükəmməl nümunələrini yaradan ədib bununla öz sənət müəllimlərinə məhəbbətini, sədaqətini ifadə etməklə yanaşı, ədəbiyyatımızda bu janrın populyarlığını təmin edir, az sözlə çox mənalar ifadə edən bu sənət növünün inkişafının təminatçısına çevrilirdi. Bunu xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Mir Cəlalın hekayələrində o ədiblərin az-çox təsiri olsa da, ümumən Mir Cəlal yaradıcılığı tam orijinal, bənzərsiz bir yaradıcılıqdır. Mir Cəlalın ədəbi dili xalqın gen yaddaşından bulaq suyu kimi axıb gələn dildir. Onun dili oxucuları ahənruba təsiri ilə özünə çəkir, hər hansı əsərini oxumağa başlayanda, mütləq axıra çıxmağa tələsirsən. Təsvirlərin həyatiliyi, hadisələrin reallığı, obrazların inandırıcılığı səni çəkib aparır, yazıçının qarşısına qoyduğu ideyadan da, əsərin mükəmməl sujet xəttindən də, personajların təbii davranışından da zövq alırsan. Deyim ki, Mir Cəlal sənətkarlığının məziyyətləri, özünəməxsusluğu birinci növbədə onun hekayələrində, xüsusən də, satirik hekayələrində araşdırılmalı, öyrənilməlidir. Biz bu məqaləmizdə görkəmli ədibin qələmə aldığı satirik hekayələrə üz tutacaq, onun təhnizlə, töhmətlə şaxələnən, ironik gülüşünə, vurub şil-küt edən deyil, yumorla tərbiyə edən islahedici tənqidinə diqqət ayıracağıq.

Bu satirik hekayələr mövzu və mündəricə etibarı ilə reallıqları əks etdirən, həyatın, zamanın öz diktəsindən doğulan, hər gün gördüyü, tanıdığı, işləklərinə, fərqli həyat tərzinə bələd olduğu insanlardan bəhs edir. Bu mövzular yeni quruluşun mahiyyətindən, sosialist realizminin tələblərindən yaranan mövzulardır. Yuxarıdan gələn tapşırıq və tövsiyyələri kor-koranə qəbul edən, işdə işgüzar səliqəsi ilə sənədləri sahmana salıb, rəhbərliyinin qayəsini ancaq bunda görən hamamlar trestinin başçısı Anketov da (“Anket Anketov”), bütün həyatının mənasını iclasda, protokolda, məruzədə və qərarda tapan İclas Qurusu da (“İclas qurusu”), bir-birinin bostanından, bağından oğurluq eləyən doğma qardaşlar Durmuş və Kərbəlayi Tapdıq da (“Bostan oğrusu”), deklamasiya deyə-deyə gecələr qonum-qonşunu yuxudan eləyən, ictimai asayişi dəfələrlə pozduğuna görə rayona, kəndə işləməyə göndərilən Əntərzadə də (“Mərkəz adamı”), Bəhlul və anası da (“Təzə toyun nəzakət qaydaları”) müəllifin gülüş hədəfinə çevrilir. Bu əsərlər ötən əsrin otuzuncu illərində yazılsa da, onun prototiplərinə XXI əsrin otuzuncu illərində də rast gəlmək mümkündür. Bu hekayələr indi də maraqla oxunur, bu günün bədiilik, sənətkarlıq məziyyətlərini özündə yaşadır. Var-dövlət hərisliyi, dargözlük, paxıllıq hisləri ilə od tutub yanan Kəmtərovlar (“Kəmtərovlar ailəsi”) ər və arvad varlanmaq həvəsinə düşür, təzə ailə qursalar da, hər biri bir neçə yerdə işə düzəlir, evdə tapılmırlar, bir-birləri ilə ancaq yazışmalar vasitəsi ilə əlaqə saxlayırlar. Ə.Haqverdiyevə ünvanlanmış bu hekayə görün necə bədii priyomla, orijinal təsvir ilə başlayır:

“- Yallah, yallah! Hardasan? Kefin necədir?

- Sən nə təhərsən?

- Göz dəyməsin, qıvraqlaşmısan, rəngin açılıb.

- Bir qıvraqlığım yoxdu, işdən baş açıram ki?

- Neyləyək bir görüşək?

- Bu vıxadnoy zanitəm, gələn vıxadnoy bəlkə...

- Sən evdə olacaqsan?

- Söz versən gözləyərəm.

- Gözlə, birtəhər eləyib gələrəm.

Desəm onların ikisi də bir şəhərdə yaşayır, inanmayacaqsınız, desəm onlar bir evdə yaşayırlar heç inanmayacaqsınız. “Necə ola bilər ki, bir yerdə yaşayasan, bir-birindən xəbərsiz olasan?” – deyəcəksiniz. Desəm onlar ər-arvaddırlar, təəccüb edib deyəcəksiniz “Nə danışır bu!”. Nəyə deyirsiniz and içim ki, bu belədir. Qulam Kəmtərovla arvadı Leylanın həyatı belədir”.

Bu hekayənin qəhrəmanları gənc ər-arvad hadisələr davam etdikcə kinayəli, acı gülüşlə müşayiət olunur, oxucuların qınaq, töhmət obyektinə çevrilirlər. Kəmrətovlar hər biri üç-dörd yerdə işləməklə çoxlu pul qazanmaq istəyirlər, qonşuları Qıyıq Ələkbərin dəm-dəsgahı, varı, pulu onların yuxusunu ərşə çəkir. Qulam deyir: “Qıyıq Ələkbərin nəyi bizdən artıqdır? Özümüzü oda-közə vursaq da, gərək bir dəsgahlı ev-eşik düzəldək. Qonşular baxsın, yana-yana qalsın.”

Bir evdə bir-birinin üzünü az-az görən bu ər-arvadın yazışmaları, məktubları daha maraqlı təsir bağışlayır: “Leyla səhər işə gedəndə Qulamı şirin yuxuda qoyub gedirdi. Vacib sözü olanda balaca kağız yazıb stolun üstünə qoyurdu: “Qulam qayqanaq bişirəsi olsan, yumurta bufetin alt gözündədir, yağ da taxçada”.

Qulamın məktublarından da ələ keçəni bunlardır: “Qadası mənim sayuz kitabçamı görməmisən, tapsan stolun üstünə qoy”.

Mir Cəlal – müəllif Qulam və Leylanı hərtərəfli şəkildə, sadə, saya təhkiyə üsulu ilə öz oxucularına təqdim edir. Sanki o bu cütlüyün taleyinə acıyır, onların var-dövlət yığmaq arzusuna qurban gedən könül xoşluğunun, can rahatlığının izinə düşür, onları qınağa çəkir. Oxucularla sual-cavab tərzində polemikaya keçir. “Bəs bu istəklilər niyə belə çətin görüşür, az-az görüşürlər? Mümkün deyil ki, ər-arvad olasan, istəkli olasan, bir evdə yaşayasan həftə ilə görüşməyəsən? Ürəyinizə şübhə gələ bilər. “Bəlkə açıq deyilməsi ayıb olan səbəblər üçün görüşməyə ehtiyac duymurlar”. Yox, yox, heç də yox”.

Təhkiyəçi – müəllif sual verir. Bəs bizim qəhrəmanların azarı nədir?

Sonra bu azarı doğuran səbəblərin lap ilk pilləsində enib, yavaş-yavaş üzüyuxarı qalxır, hekayənin kulminasiya nöqtəsinə yetişir.

Kəmtərovlar ailəsi – ər-arvad, Qulam-Leyla gecəli-gündüzlü rahatlıq bilmədən “çarpışır”, hər biri üç yerdə işləyə-işləyə var-dövlət yığmağa, özlərinin dedikləri kimi qonşuları yandırıb-yaxan “ev” qurmağa başlayırlar. Lakin bu yöndə başlarını itirmiş bu cütlüklərin arzuları gözlərində qalır. İşdə yuxusuzluq ucbatından səhvə yol verən Qulam əsas işindən qovulur. Onun başqa yerlərdə işləməsindən xəbər tutan müdiriyyət buna da xitam verir. Bəlli yerdə açar gizlədən ər-arvadın açarını oğurlayan sarıköynək qadın rahatca bu evə gəlib-gedir. Evdə yır-yığış edir, təmizlik işinə baxır. Beləliklə yavaş-yavaş sil-süpür etdiyi evin bütün qiymətli əşyalarını, ən çox da Leylanın cehizlərini “silib-süpürür”.

Bundan baş açmayan ər-arvad itən əşyaların yerini bir-birindən soruşa-soruşa vaxtı-vədəni, axtarışın əsil məqamını uduzmuş olurlar.

Beləliklə mündəricə - kulminasiya nöqtəsinə çatır.

Oxucu bu məğlub qəhrəmanların həyat tərzinə, tutduqları səhv yolda başlarına gələn bu olaylara acı gülüşlə, onların halına yana-yana gülür. Əsərin təlqin etdiyi qayə, məqsəd və ideya çox ibrətamizdir.

Yazıçı təsvir edir, inandırıcı bədii vasitələrlə göstərir, güldürür, düşündürür, nəticə çıxarmağa, ibrət götürməyə səsləyir. Balaca bir hekayənin bu qədər təsir dairəsi, tərbiyə imkanları böyük Mir Cəlalın – görkəmli ədibin sənətkarlıq məziyyətlərini şərtləndirir, yazıçı obrazının bəlirlənməsinə, aşkarlanmasına xidmət edirdi. Var-dövlət hərisliyinə, əşyagirliyə nifrət oyadan yazıçının qələmə aldığı bu mövzu əslində bu gün də, hal-hazırkı yaşadığımız bu dövrdə də aktualdır, müasirdir. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Kəmtərovlar ailəsi varlanmaq arzusunu daha çox işləməkdə, bir çox iş yerlərində çalışmaqda görürdülərsə, indi onu başqasının cibinə girməkdə, malını-mülkünü qəsb etməkdə, yüzlərin, minlərin haqqına girməkdə görürlər. İndiki “Kəmtərov”lar vacib gəlirli postlara yiyələnir, xalqın gözündən pərdə asır, kürsülərdə nitq deyə-deyə, yalançı vədlər verə-verə öz məqsədlərinə “nail” olurlar. Əslində sonadək nail ola bilmirlər. Onların bir çoxu müttəhim kürsüsündə əyləşdirilir, dar, havasız məhbəslərdə yediklərini qusmağa məcbur edilirlər. Elə ədibin bu hekayəni yazmaqda məqsədi də payından artıq yeməyə çalışanların ifşası idi.

Yazıçının bir-birindən oğurlayan iki doğma qardaşın sərgüzəştlərindən bəhs edən “Bostan oğrusu” hekayəsi təsvir və mündəricə orijinallığı, dil və üslub fərdiliyi ilə seçilir.

Hekayə o qədər şirin, o qədər poetik bir dillə nəql olunur ki, təsvirlərin təbiiliyinə, hadisələrin inandırıcılığına zərrə qədər şübhə yeri qalmır.

Gecənin zülmət qaranlıq bir aləmində qardaşı Kərbəlayi Tapdığın üzüm bağına oğurluğa gedən Durmuş kişinin “həyəcanı”, “əndişəsi” oxucuya da sirayət edir. Oxucu bu qeyri-adi, maraqlı hadisənin axarına düşür. Səbirsiz-səbirsiz Durmuş kişinin gecə qaranlığında sərbəst addımlarını izləyir, fəhminə, səbrinə, oğurluq məharətinə, səriştəsinə “heyran” qalır.

“Durmuş dəyənin yanında barmaqları üstə yeriyib, xəyal kimi səssizcə Kərbəlayi Tapdığın yatağına yanaşdı. Kişi şirincə yuxuda xoruldayırdı. Əyilib Tapdığın üzünə diqqətlə baxdı. İnandı ki, “Yeddi gün, yeddi gecə” dev yuxusuna gedib. Kərbəlayının plov yeməkdən böyüyən ağzı elə geniş açılmışdı ki, oraya dolan yuxunu yeddi gün, yeddi gecədə ancaq həzm edə bilərdi”.

Bu cür gözəl təsvirlərin aludəçisi kimi, az qala bütöv hekayəni yazacağım məqaləyə köçürmək həvəsindən özümü zorla saxlayıram.

Ancaq fikirlərimin əsasında yazıçının mövzu və təhkiyəyə uyğun ifadə vasitələri seçməsindən söhbət gedirsə, yeri gəldikcə onun öz təsvirlərinə üz tutmaq zərurəti yaranır: “Kərbəlayi Tapdıq altı tənəkdən altı salxım üzüm dərə bilmirdi. Üzümləri gülünü tökər-tökməz, ala-qora vaxtında yoluşdurub aparırdılar. Kərbəlayi xəbər tutanadək bir salxım da qalmırdı. Arvad onu çox danlayırdı. Axırda özü də hirsləndi:

- Canım – dedi belə şey olmaz axı, görüm bu zəhrimara dadanan kimdir? Onun qarnını yırtmasam mən Kərbəlayi Tapdıq deyiləm. Oğlunu, nökərini də göndərməzdi. Üzümlər gül tökəndə iyun ayının axırlarında yorğan-döşəyini götürüb bağda, dəyədə yatardı. Niyə də yatmasın? Qoruya bilsə, tənəkdə bir pud üzümü var.

Qol-qanad açıb isti torpaqlarda yatan tənəklər bulud kimi dolu salxımlar verir. Dolmalıq vaxtını ötən və baş qaldırıb tac kimi şax duran yarpaqlar, sanki günəşin almaz zərrələrini, sabahın ilhamlı təranələrini sorub salxımlara və şəffaf gilələrə doldurur. Yarpaqlar yaşıl ətəkləri ilə salxımları örtüb bəsləyir. Salxımlar isə pərvazlanmış quş kimi, yuvasına sığınıb kənara boylanır, quşları çağırır və bəlkə də yoldan ötənlərin zavalına gəlirdi”.

Beləliklə, təsvirlərdən doğan lirik-romantik ovqatla, hadisənin nəticəsi – üzümün oğurlanması, özü də doğma qardaş tərəfindən oğurlanması son dərəcə acı bir gülüşə vəsilə olur.

Yenə də hekayəyə üz tuturuq: “Durmuş “işini” görüb bostanına qayıtdı. Üzümü yerbəyer elədi. Bir gilə də ağzına qoyub şirinliyindən ağzını marçıldatdı. Bu üzüm cavan vaxtlarında min bir qorxu və ürək döyüntüsü ilə gecə xəlvət görüşündə nişanlısından aldığı “haram öpüş” kimi ləzzətli idi. Həmlələr pozmuş, qoşun sındırmış, qala fəth etmiş əsgər sevinci ilə Durmuş yatağına girdi”.

Qardaşından oğurluq eləyən qardaşı, bax belə təhnizlə, kinayəli yumorla “bəzəyən” yazıçı həqiqətən də ustad bir müəllim kimi “dərs” verir. Həyat dərsi, əxlaq dərsi!

Dargözlüyün, paxıllığın, tamahın qardaş istəyinə, məhəbbətinə üstün gəlməyi oxucuda acı təəssüf hissi yaradır, son dərəcə ağrılı təəssürat doğurur.

Heç üzümü oğurlanan Kərbəlayi Tapdıq da qardaşı Durmuşa “borclu” qalmır. Elə həmin gecə o, da yuxudan oyanan kimi onun bostanına sürünür: “Kərbəlayi Tapdığı elə bil yuxudan oyatdılar. Qaranlıq, sakitlik, yalnızlıq idi. Nağıllarda söylənən tilsimli gecələr Tapdığın yadına düşdü. Göyə baxdı. Səliqəsiz, səpilmiş ulduzlar ona qızıl onluqları xatırlatdı. “Nə ola, bu qızıllar göydən qopa, qızıl yağışı yağaydı. Nə qapaqap olardı, fələk! Qıllı papağımı başıma basıb, bir yüzcə dənə yığsaydım birtəhər olardım. Şəhərin göbəyində bir mülk alardım, ya da Namazlıların bağını ələ keçirərdim. İldə on beş-iyirmi min manatlıq təkcə “Təbriz üzümü” satardım. Onda Durmuş da paxıllığından çatlardı. Qoy onda mənimlə ha bəhsə girişsin!

Kərbəlayi Tapdıq bu dadlı xəyalını udmamışdı ki, nökər qulağına pıçıldadı:

- Vaxtdır! Vaxt keçir!

O, yerindən qalxdı, işarə ilə nökərə qandırdı: “Sən o yandan gəl” özü agacların arasından dərəyə endi. Durmuşun bostanına keçdi”

Bu qardaşların bir-birinə paxıllığının kökündə vərəsəlik hüququnun pozulması, ata mülkündə ədalətli bölgünün olmaması, halallıq şərtlərinin pozulması dururdu.

Bölgüdə Durmuş xali yerə, ürəyindən olmayan yerə sahiblənir. Şikayət edir, “ovladığı bir qazı ətəyinin altında axunda peşkəş aparır. Kərbəlayi Tapdıq da ağzında bir qızıl onluq göstəribmiş. Bağ davası başlananda axund istiot kimi tündləşdi. Kərbəlayi Tapdığın sözünü təstiqlədi. Durmuşun üstünə qışqırdı:

- Qaz boynu kimi boynunu uzatma, kişi ağzında qızıl kimi söz danışır”.

Durmuş başını aşağı salıb dedi: - Eybi yoxdur! Qoy böyük qardaş bağa yiyələnsin, can sağ olar, mən də o xali yerin torpağını qızıla döndərərəm”.

Zəhmətkeş Durmuş dediyinə əməl edib “qanqallı, tikanlı, sarmaşıqlı” yerin altını üstünə çevirib, “yun kimi elədi, arx çəkib su çıxartdı” yerin ətrafında cərgə ilə meyvə ağacları əkdi. Yeri isə hər il dirlik, bostan edib, bol mənfəət götürdü”.

Yazıçı qardaşlar arasında yaranmış bu ədavətin səbəbini axundun – qərar çıxaranın rüşvətə boyun əyib ədalətsiz hökm verməsində – onun tamahında görür. Elə qardaşların bir-birindən oğurlamasının da kökündə dayanan nəfsdir, tamahdır.

Kənddə bu oğurluq hadisəsi böyük bir səs-küyə səbəb olur. Sovet sədri, sahə müvəkkili işə qarışır. Onların kimdən şübhələndiklərini soruşurlar. Hər ikisi ayrı-ayrı günahsız adamların adlarını verirlər.

Tədqiqat başlayır. Nəticədə məlum olur ki, onların şübhələndiyi adam-ların bir neçəsi həmin vaxt heç kənddə olmayıb.

Qardaşlar izlənilir, bu şübhəli oğurluğun sorağına düşürlər. Nəhayət hər ikisi oğurladıqları məhsullarla vağzalda yaxalanır:

“Durmuş səbəti yerə qoyub özünü ağacların arasına verdi. Kərbəlayi Tapdıq nökərə him elədi:

- Gəldilər.

Özü isə divardan hoppanmaq istəyərkən bir əlin biləyindən yapışdığını gördü. Bu sovet sədri idi. Milis Qələndər isə Durmuşu yaxalayıb gətirirdi.

Onlar bu iki qardaşı üzləşdirməyə, məsuliyyətə almağa gətirirdilər”.

Mir Cəlal xalqın içindən çıxmış böyük sənətkar idi. O, bu xalqın həyatını, məişətini, psixologiyasını, mənəvi dünyasını dərindən bildiyi qədər də, onun ayrı-ayrı tiplərinin üzdəniraq cəhətlərinə də diqqət yetirmiş, insanlarda naqisliyin, riyakarlığın, tamahkarlığın, etibarsızlığın insana yaraşmayan sifətlərin köklü səbəblərini axtarmağa çalışmış, qələmə aldığı satirik hekayələrdə bütün bunları ifşa obyektinə çevirmişdir.

Rauf VƏLİYEV

Azad Azərbaycan.- 2021.- 20 may. S. 7.