Canlı orqanizm olan teatr

Azərbaycan Milli Peşəkar Teatrının yaranmasının 150 illiyinə həsr olunur

(Milli dramaturgiyamız, rejissor, aktyor sənəti və teatrlarımızın sabahı haqqında qeydlərim, düşüncələrim)

“Teatr, cəmiyyətin kiçildilmiş modeli və canlı orqanizmdir”. Bu fikir və deyim bilmirəm hansı dahi şəxsiyyətə məxsusdur, amma artıq bütün dünyada qəbul olunmuş maraqlı bir misal- aforizmdir. Çünki bu “kiçildilmiş model və orqanizm” həqiqətən neçə min illərdir ki, həyatın güzgüsü olmaqla, insanlara böyük mənəvi qida verir. İnsanların tərbiyəsində, həyata baxışında, həyatı dərk etməsində böyük bir məktəb və məbəd rolunu oynayır. Ona görə də yaranışından mütərəqqi insanlar, hətta başda böyük məmurlar, krallar, padşahlar, hökmdarlar, diktatorlar olmaqla teatrı qoruyub, onun qayğısını çəkib və zaman-zaman dağılmasının qarşısını alıblar. Mənə elə gəlir ki, teatrın dağılması, elə cəmiyyətin dağılması və insanlığın məhv olması deməkdir. Yəqin elə buna görə də teatrı cəmiyyətin kiçildilmiş modeli adlandırıblar. Bəs teatrın daxilində çalışanlar, bu müqəddəs məbədə xidmət edənlər nə etməlidir ki, belə böyük incəsənət növü həmişə yaşasın və onların işlədiyi teatr tamaşaçıların sevimlisi, mütəmadi gəldikləri müqəddəs ocaq olsun? Teatra cəmiyyətin kiçildilmiş modeli və canlı orqanizm yəqin ona görə deyirlər ki, həqiqətən bu müqəddəs məbəddə cəmiyyəti idarə edən bütün sahələr və insan orqanizmində olan bütün üzvlər var. İnsan orqanizmi hələ də dünya alimlərinin bütövlükdə baş aça bilmədikləri mükəmməl, yüksək quruluşa malik və ən kiçik detalları belə tam yerində olan bir cəmiyyətdir.

İndi gəlin, teatrla insan orqanizminin oxşarlığını təhlil edək. İnsan orqanizmi olan cəmiyyət, teatrın daxilində olan sahələrdən (üzv və sistemlərdən) təşkil olunmaqla, ədalətli qanunlarla idarə olunur. Belə ki, onun idarəedici sistemi baş rejissor və direktor (mərkəzi sinir sistemi), dramaturq (qanyaradıcı orqanlar, sümük iliyi), başda quruluşçu rejissor olmaqla, tamaşanı ərsəyə gətirən yaradıcı heyət və rolların ifaçıları olan aktyorlar (ürək, leykasitlər və qan damar sistemi), tamaşanın təşkili ilə məşğul olan inzibati heyət (dəri və epitet hüceyrələri), səhnə quruluşu sahəsində çalışanlar (ağ ciyər və limfalar sistemi), direktorun ətrafında toplaşan insibati qrup (böyrəklər), tamaşanın ərsəyə gəlməsində köməklik edən bütün sexlər ( dalaq), teatrın bədii şurası- orqanizmi fəsadlardan qoruyan qara ciyər rolunu oynayır. Çox maraqlıdır ki, insan orqanizmi, öz daxilində olan milyonlarla hüceyrələrə, ümumiyyətlə bütün orqan üzvülərinə eyni gözlə baxır. Hər birinə eyni diqqət və qayğı yetirilir. Orqanizmin əldə etdiyi gəlir - qida, hava, su bütün hüceyrələr arasında bərabər bölünür. Əgər bu ədalət prinsipinə əməl olunmasa, orqanizm yaşaya bilməz və məhv olar. Əgər biz orqan və sistemləri təşkil edən hər bir hüceyrəyə sosial baxımdan nəzər salsaq, onların heç biri digərindən fərqlənmir. Ən əsası isə heç birinə ögey və doğma münasibət bəslənilmir. Hamısı müxtəlif vəzifələri və funksiyaları yerinə yetirmələrinə baxmayaraq, bərabər hüquqludurlar və ədalətli bölgü prinsipi əsasında yaşayırlar. Hətta insanın daxilində dünyaya yeni gələn orqanizmdə heç bir hüceyrə bu və digər xüsusiyyətlərinə, doğma və əzizliyinə görə, digərindən fərqlənmir. Hamısı eyni tipli olur. Necə ki, teatrda heç kəs anadan baş rejissor, direktor, rejissor, aktyor, rəssam və başqa sahələrdə çalışanlar kimi doğulmur. Onları həyat yetişdirdiyi kimi, insan orqanizmi də böyük qayğı nəticəsində öz sağlamlığını qoruyur. Yox əgər beyin, orqanizmi idarə etmək gücünə malik deyilsə, onda insan orqanizmində ayrı-ayrı fəsadlar yaranır və hətta ən sağalmaz xəstəlik olan, el arasında qubar dediyimiz infarkt, xərçəng xəstəliyi də ayrı-ayrı fəsadların, sresslərin nəticəsində yaranır. Bax, teatrda da belədir. Əgər teatrı idarə edən baş rejissor və direktor öz işlərinin öhdəsindən layiqincə gələ bilmirlərsə, teatrda ögey-doğmalıq yaradırlarsa, kollektiv arasında ayrı-seçkilik qoyurlarsa, orada çalışanlar arasında konfliktlər yaradırlarsa, deməli, onlar da canlı orqanizm olan teatrın daxilinə xəstəliklər yaradırlar. Bu xəstəlik infarkt, xərçəng xəstəliyinə çevriləndə isə artıq onu sağaltmaq mümkün olmur və həmin teatr çox zaman ölür, dağılır. Bax, beləcə tarixlər boyu çoxlu teatrların daxilinə xərçəng xəstəliyi düşdüyünə görə və bu xəstəliyi sağaltmaq mümkün olmadığından onlar dağılıb, məhv olublar. Bir daha deyirəm. İnsanı idarə edən onun beyni, ağlı, düşüncəsi, uzaqgörənliyi, səbri, böyük diplomatiyasıdırsa, teatra da bu xəstəliyin düşməməsinin ən böyük cavabdehliyini baş rejissor və direktor daşıyır. Yəni onlar canlı orqanizm olan teatrı yalnız özlərinin böyük ağlı, böyük düşüncəsi, yüksək təşkilatçılığı, özlərinin təmizliyi, heç bir işçi arasında ayrı-seçkilik qoymamaları, hamıya eyni gözlə baxmaq, konfliktlər yaratmamaqla, teatrda böyük yaradıcılıq mühiti yaratmaqla, yüksək diplomatiyi ilə qoruya bilərlər. Gəlin, görək Azərbaycandakı teatrların hamısında bu prinsiplərə əməl olunurmu? Əlbəttə, yox. Teatrların çoxunda baş rejissor və direktor hegemonluğu, öz işlərinin dəqiq sahələrini bilməmələri, cılız hisslərlə yaşamaları, dünya mədəniyyətindən, dünya teatrlarından xəbərsiz olmaları, təşkilati cəhətdən çox zəif olmaları, daxillərindən olan hikkə, özlərini hamıdan ağıllı bilmələri nəticəsində bu gün teatrlarımız hələ də dünya səviyyəsində tanına bilmir. Dünyanın aparıcı teatrları ailəsinə inteqrasiya eləyə bilmir. Baxmayaraq ki, teatrlarımıza axır vaxtlar dövlət qayğısı çox yüksəkdir və onların maddi texniki bazasına ölkə başçısı tərəfindən yaxşı fikir verilir.

Əgər bir teatrda baş rejissor özünü kapitan adlandırıb, yalnız hegemonluq edirsə, kollektiv arasında böyük ayrı-seçkilik yaradırsa, daxilində olan hikkədən azad ola bilmirsə, quruluşçu rejissorlara hər şeyi diqtə eləmək istəyirsə, onların arzu və istəklərini eşitmək belə istəmirsə, əlbəttə, həmin kapitan çox qısa bir vaxtda gəmini aparıb ya qayalıqlara çırpacaq, ya da burulğana salacaq. Eləcə də əgər direktor da bütün bu işlərə loyal qalacaqsa, yalnız özünün stolunu, stulunu qorumağa çalışacaqsa, teatrda gedən bütün bu konfliktlərə seyirçi kimi baxacaqsa, onda həmin teatrın taleyi necə olacaq? Eləcə də orada çalışanların taleyini kim həll edəcək? Axı, yuxarıda yazdığım kimi, teatr insan orqanizmi formasında qurulmuş bir mexanizmdir. Çünki insan orqanizmində olan milyonlarla hüceyrələrin hər biri canlıdır. Onlar diqqət və qayğı tələb edirlər. Bəzən biz həmin orqanizmlərə qarşı ədalətsiz mövqe tutur, onlara biganəlik göstəririk. Axırda isə həmin biganəlik göstərdiyimiz, ədalətsiz mövqe tutduğumuz orqanizm fəsadlar törədir və bunlar da bizim ölümümüzə səbəb olur. Deməli, teatrı idarə edən baş rejissor və direktor da teatrda çalışan canlı orqanizm olan işçilərin bir qrupuna qarşı ədalətsiz mövqe tutanda və biganəlik edəndə, onlar da var qüvvələrini sərf edəcək ki, həmin baş rejissordan və direktordan canlarını qurtarsınlar. Bəs bütün bunların baş verməməsi üçün nə etmək lazımdır? Yalnız ədalət prinsipini əsas götürüb, hamıya eyni gözlə baxmaq, hamının arzularını eşitmək, hamıya eyni formada yanaşmaq lazımdır. Əgər baş rejissor tamaşaları yalnız özü hazırlayacaqsa, quruluşçu rejissorlara heç bir şərait yaratmayacaqsa, onlara heç bir sərbəstlik verməyəcəksə, yalnız öz sevimli akytorları ilə işləmək istəyəcəksə, tezliklə həmin teatr bayağı bir orqanizmə çevrilib, distrofik ola bilər. Necə ki, beyin insan orqanizmini idarə etməyi bacarmırsa, spirtili içkilər içməklə, çoxlu yeməklər qəbul etməklə, siqaret və başqa nikotinli maddələr çəkməklə həzm sistemi olan üzvləri- mədə, qara ciyər, ağ ciyər, nəfəs boruları, bağırsaqlar və başqa üzvləri daim qıcıqlandırır, onların dincliyini, rahatlığını pozur və bu proses uzun sürərsə, onları zədələyirlər. Nəticədə həmin hüceyrələr də bu cür yaşamaqdan bezir, eqoistləşməyə, qəddarlığa başlayırlar. Bununla da onlar küskünləşir, tənbəlləşir və digər hüceyrələr kimi öz funksiyalarını, vəzifə borclarını layiqincə yerinə yetirmirlər. Beləliklə, onların normal qidalanma prosesi pozulur və biganə münasibət nəticəsində onlar orqanizmin kamikadzelərinə, terrorçularına çevrilirlər. Çünki onlar bu qədər əzaba dözdüklərindən heç nədən qorxmur və orqanizmdə hər cürə hoqqalar yaradırlar. Onların yaratdıqları həmin fəsadlar da orqanizmi zədələyirlər. Yalnız ürəkdən başqa. Çünki ürək başqa orqanizmlərdən fərqli olaraq, daim fəaliyyətdədir. Bütün orqanizmlər istirahət etdiyi vaxtlarda belə ürək həmişə işləyir. Teatr adlı məfhum da başda recissor və aktyor heyyəti olmaqla ürəkdir. Ürək, teatrın daxilində gedən bütün konfliktlərə baxmayaraq, həmişə işləyir. Bəzən sağlam və bəzən də xəstə vəziyyətdə. Ürəyi xəstələnməməyə qoymamaq isə, teatrın beyni, düşüncəsi, fikri, diləyi olan baş rejissordan və direktordan asılıdır. Daha doğrusu, onlar bir növ öz işlərini vicdanla yerinə yetirməklə, heç bir işçi arasında ayrı-seçkilik qoymamaqla, bir-birilə mehriban olmaqla teatrın ürəyinə çevrilməlidirlər. Bax, belə olanda teatrın işçiləri də öz işlərinə böyük maraqla yanaşaraq, öz işlərini sevərlər və teatrın inkişafı, məşhurlaşması üçün əllərindən gələni edərlər.

Tarixlər boyu hegemonluq, eqoistlik edən, daxilində hikkələrlə yaşayan baş rejissorlar dünyalarını dəyişəndə özlərindən sonra davamçı, onun işlərini davam etdirənlər hazırlamadıqlarından yerləri çox vaxt boş qalır. Daha doğrusu, onun rejissorluq məktəbi dayanır. Buna misal olaraq, Sankt-Peterburq Böyük Akademik Dram Teatrınının baş rejissoru, məşhur rejissor, dünya teatr tarixinə düşən bir neçə maraqlı tamaşaların müəllifi Georgi Tovstonoqovu göstərə bilərəm. O, çoxlu maraqlı rejissorlar yetişdirsə də, özünün rəhbərlik etdiyi teatrda tələbələri üçün lazım olan heç bir şərait yaratmadı. Hətta oğlu, Aleksandr Tovstonoqov maraqlı rejissor idi. Bir müddət Gürcüstanda və Moskvada işlədi. Mən Aleksandrı Moskvada işləyən vaxtdan tanıyırdım. Stanislavski adına Dövlət Dram Teatrın baş rejissoru işləyirdi. Onun quruluşunda bir neçə maraqlı tamaşalara da baxmışdım. Quruluş verdiyi tamaşalarla bağlı söhbətlərimiz də olmuşdu. Georgi Tovstonoqov mərkəbinin yaxşı davamçısı idi. Hətta Georgi Aleksandroviç onu da öz yanına aparmadı. Nəticədə Georgi Aleksandroviç, dünyasını dəyişəndə məcbur olub, onun yerinə Gürcüstandan Keto Mərcanaşvili adına Akademik Dram Teatrının baş rejissoru Timur Çixeidzeni aparıb baş rejissor qoydular. O da teatrı özünün dəsti-xəttinə uyğun formaya çevirdi. Deməli, bu teatrda Georgi Tovstonoqovun üslub və metodu başqa bir formaya çevrildi. Başqa bir məcra aldu. Eləcə də Azərbaycanın məşhur rejissorları Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov və Tofiq Kazımov da öz məktəblərini yaratsalar da, rəhbərlik etdikləri Milli Akademik Dram Teatrında özlərindən sonra davamçı qoyub getmədilər… Hətta belə demək mümkünsə onlar özlərindən sonra, Azərbayan teatrında məktəb yarada bilən layiqli rejissorlar yetişdirmədilər. Amma Gürcüstanda təkcə Mixail Tumanişvili başda Robert Srurua, Timur Çixeidze və onlarca çox maraqlı, öz dəsti-xətləri olan rejissorlar yetişdirdi. Hansılar ki, bu gün Gürcüstan teatrlarının aparıcı rejissorlarıdırlar. Deməli, teatrın sükanı arxasında dayanan baş rejissor eqoist, yalnız özünü düşünən olsa, həmin teatrın taleyi də acınacaqlı olar. Bu da həqiqətdir ki, aktyor sənətinin inkişafı, onların püxtələşməsi, sənətkar kimi yetişməsi də bilavasitə rejissorlarla bağlıdır. Rejissor həqiqətən özünün savadı, dünya görüşü, oturuşu-duruşu, mədəniyyəti, insanlıq mücəssəməsi ilə bir universitet olmalıdır. O, qüdrətli orduya rəhbərlik edən bir generaldan da bütün cəhətlərinə görə qüvvətli, iradəli, savadlı, səbrli, müdrik olmalıdır. Məşhur rejissor Qeorqi Tovstonoqov rejissorla bağlı bu sözləri deyib: “Başqasının əsərinə heç kimi təkralamadan öz doğma əsərin kimi, orijinal həyat vermək və onu tamaşaçılara sevdirmək rejissordan böyük savad, peşəkarlıq, cavabdehlik tələb edir. Ona görə də rejissor teatrda əsas fiqur, şəxsiyyət sayılır”.

Teatrın yüksək peşəkarlıqla fəaliyyət göstərməsində isə üç komponent əsasdır. Dramaturgiya, teatr və tamaşaçı. Bəs bu gün bizdə dramaturgiya nə vəziyyətdədir? Bu səhədə problemlərimiz əlbəttə ki, çoxdur. İlk öncə onu deyim ki, dramaturq- yaşadığı dövrün, zamanın nəbzini dəqiq tutmaqla, problemlərini aydın görməklə, dövrünün mayakı olmaqla, insanları düşdüyü problemlərdən çıxartmaq üçün yol göstərməyi bacaran, Ulu Tanrının yerdə elçisi olan müqəddəs varlıqdır. O, ədəbiyyat elminin bütün incəliklərini bilməklə, psixologiyanı, məntiq elmini, tibbin, incəsənətin bütün növlərini, siyasəti, dövlətçilik qanunlarını, təbiət elmlərini, tarixi, biologiyanı, rejissor və aktyor sənətlərini, səhnə qanunlarını da çox mükəmməl bilməlidir. Ən əsası isə dramaturq fitri istedadlı olmalı və anadan dramaturq doğulmalıdır. Bax, dramaturqların çoxu yuxarıda yazdıqlarımı yaxşı bilmədiklərindən bu gün maraqlı, zamanın tələbinə cavab verən, səhnə üçün yararlı pyeslər azdır.

Ardı var

Ağalar İDRİSOĞLU,

Əməkdar incəsənət xadimi

Azad Azərbaycan.- 2023.- 10 mart.- S.4.