Zəngəzur dəhlizi böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edir

İkinci Qarabağ müharibəsinin sonunda Azərbaycanın qələbəsi regionda qüvvələr balansının yenidən formalaşmasına səbəb oldu. Müharibənin sonunda imzalanan müqaviləyə əsasən, Ermənistanın 30 ilə yaxındır ki, əlində saxladığı torpaqlardan çıxması gözlənilirdi.

Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə türk dövlətlərinin iqtisadi, logistik, siyasi əlaqələri güclənəcək. Zəngəzur dəhlizi türk dünyasının yüksələn ulduzu olmaq potensialına malikdir

2020-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında 44 günlük müharibə nəticəsində Qarabağ münaqişəsinin həlli regionda güclərin geosiyasi balansını tamamilə dəyişərək, nəqliyyat dəhlizlərinin blokdan çıxarılması da daxil olmaqla bir sıra yeni imkanlar açdı. Ən aktual layihələr arasında Azərbaycanı Ermənistan ərazisindən keçməklə həm muxtar Naxçıvanla, həm də Rusiyanı Türkiyə ilə birləşdirəcək, Asiyadan Avropaya və Yaxın Şərqə yol açacaq Zəngəzur dəhlizinin açılışını qeyd etmək olar.

2021-ci il iyunun 15-də Şuşa Bəyannaməsinin imzalanması nəticəsində Azərbaycan müasir tarixdə ilk dəfə olaraq qardaş Türkiyə olan strateji tərəfdaş və rəsmi müttəfiq tapmışdır.

Qoşulmama siyasəti sayəsində Azərbaycan əvvəllər heç bir hərbi-siyasi blokun üzvü deyildi və Cənubi Qafqazdakı bəzi qonşularından fərqli olaraq heç bir rəsmi müttəfiqi yox idi. Beləliklə, Şuşa Bəyannaməsinin imzalanması ilk dəfə olaraq Azərbaycan və Türkiyəni blokdan kənar müttəfiqlərə çevirdi və iki türk dövlətinin sonrakı inteqrasiyası və qarşılıqlı əməkdaşlığına xidmət etdi ki, buda başqa ölkələrə nümunə ola bilər.

Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri tərə findən Şuşa şəhərində imzalanmış, Azə rbaycan və Ermənistan arasında İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra “Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı” elan edilmiş “İttifaq münasibətləri haqqında” Bəyannamə Azərbaycanla Ermənistan arasında dostluq, qardaşlıq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsində mühüm mərhələyə çevrilmişdir.

Əlamətdar haldır ki, Bəyannamənin imzalanması iyunun 15-də , Azərbaycanda Milli Qurtuluş Gününün qeyd edildiyi vaxt baş tutub. 1993-cü ilin bu günündə ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinə rəhbərlik etmiş və bununla da ölkəni separatizmdən və dövlət çevrilişindən xilas etmişdir.

Şuşada imzalanan bəyannamə müxtəlif sahələrdə müttəfiqlik münasibətlərinə aiddir. Burada hərbi, siyasi, sosial, mədəni, iqtisadi sahələrdə qarşılıqlı yardım, birgə ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq, gənclər siyasəti, idman, təhsil, beynəlxalq fəaliyyət, siyasi və iqtisadi əlaqələrin inkişafı məsələlərinə toxunulur, enerji təhlükəsizliyinin , xüsusilə , Cənub Qaz Dəhlizi vacibliyi vurğulanır. [1]

Azərbaycan dövlət başçısı danışıqlarda əsas vurğunu iki mühüm məsələyə yönəldib:

1) müdafiə sektorunda əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət

2) nəqliyyat kommunikasiyaları ilə bağlı məsələ.

Bununla bağlı sənəddə üçüncü dövlətlər tərəfindən təcavüz və ya onun təhlükəsi zamanı zəruri birgə tədbirlərin görülməsi barədə tərəflərin razılığı öz əksini tapıb. [2]

Qeyd edə k ki, İttifaq Bəyannaməsi yüz il əvvəl imzalanmış Qars müqavilə sinin möhkəm tarixi bünövrəsinə əsaslanır, lakin yenə də Azərbaycan-Türkiyə əməkdaşlığının gələcək ümumi istiqamətini göstərir.

Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında müttəfiqlik münasibətləri haqqında “Şuşa Bəyannaməsi”ndə deyilir:

1. Ortaq maraq kəsb edən regional və beynəlxalq strateji məsələlərdə fəaliyyətlərin qarşılıqlı şəkildə əlaqələndirilməsi;

2. Müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq və qarşılıqlı hərbi yardım məsələləri;

3. Azərbaycan və Türkiyəni birləşdirən Zəngəzur dəhlizinin açılması məsələsi;

4. Qafqaz regionunda sabitliyin və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi, bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpası, eləcə də region dövlətləri arasında münasibətlərin notmallaşdırılması və uzunmüddətli sülhün təmin edilməsi;

5. Tərəflərdən hər hansı birinin müstəqilliyinə, suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına və ya təhlükəsizliyinə qarşı üçüncü dövlət və ya dövlətlər tərəfindən təhdid və ya təcavüz edildiyi təqdirdə, birgə məsləhətləşmələr aparılması;

6. Silahlı Qüvvələrin güc və idarəetmə strukturlarının əlaqələndirilmiş fəaliyyətinin təşkili nəzərdə tutulur;

7. Silahlı Qüvvələrimizin müasir tələblərə uyğun olaraq yenidən formalaşdırılması və modernləşdirilməsi istiqamətində birgə səylərin göstərilməsi;

8. Həmçinin hər iki ölkənin Təhlükəsizlik şuralarının milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müntəzəm olaraq birgə iclaslarının keçirilməsi və bu iclaslarda milli mənafe, ölkələrin maraqlarına toxunan regional və beynəlxalq təhlükəsizlik məsələlərinin müzakirəsinin aparılması daxildir;

Milli iqtisadiyyatların və ixracın şaxələndirilməsi üzrə səylərin artırılması, malların sərbəst hərəkətinin təşkili mexanizmlərinin yaradılması istiqamətində zəruri tədbirlərin görülməsi, Cənub Qaz Dəhlizinin səmərəli şəkildə istifadə olunmasına və daha da inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş səylərin əlaqələndirilmiş şəkildə davam etdirilməsi, intellektual nəqliyyat sistemləri texnologiyalarından istifadə etməklə beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin Azərbaycan-Türkiyə hissələrində tranzit–nəqliyyat potensialının daha da inkişafı, Azərbaycan və Türkiyəni birləşdirən Zəngəzur dəhlizinin açılması, regionda nəqliyyat–kommunikasiya əlaqələrinin bərpası, beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafının təşviqi kimi aktual məsələlər də yer alır;

Azərbaycan–Türkiyə media platformasının imkanları çərçivəsində iki ölkənin aidiyyatı qurumları arasında informasiya, kommunikasiya və ictimai diplomatiya sahəsində əməkdaşlıq gücləndirilməli, Türk həmrəyliyinin daha da möhkəmlədirilməsi məqsədilə TDƏŞ və əlaqədar qurumlar çərçivəsində həyata keçirilən fəaliyyətlərə təkan verilməlidir.

İmzalanmış Bəyannamə də əksini tapan ikinci mühüm məsələ nəqliyyat kommunikasiyalarının inkişafı ilə bağlıdır. Sənəddə Türkiyə ilə Azərbaycanı avtomobil və dəmir yolu ilə birlə şdirən nəqliyyat magistralı olan Zəngəzur də hlizinin açılması ilə bağlı müddəaları əks etdirən bənd var. Belə ki, müqavilə nin 9-cu bəndinə əsasən, “Tərəflərin razılığı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının tikintisi təmin ediləcək”. Bu qərar iki ölkə arasında yerləşən Ermənistanın kəskin mənfi reaksiyasına səbəb olub.

Şuşa bəyannaməsində qeyd olunan Zəngəzur avtomobil dəhlizi Ermənistan ərazisindən keçməklə 1990-cı illərin əvvəllərinə, Birinci Qarabağ müharibəsi hadisələri nəticəsində rabitə kəsilənə qədər fəaliyyət göstərib. 2020-ci ilin noyabrında Rusiya nümayəndə heyətinin iştirakı ilə bağlanmış sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, Azə rbaycan və Türkiyəni Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi ilə birləşdirəcək avtomobil və dəmir yolunun tikintisi nəzərdə tutulur. Bu qərar İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra yaranmış yeni geosiyasi vəziyyətin nəticəsidir. Bu gün təkcə Türkiyə ilə Azərbaycanı deyil, bəzi digər dövlətləri dəmir yolu və avtomobil yolu ilə birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı nəinki danışıqlar gedir və planlar hazırlanır.

Nəqliyyat dəhlizlərinin bağlanması təkcə bir çox əhəmiyyətli maliyyə imkanları açmayacaq, həm də Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülhə töhfə verəcək.

Zəngəzur dəhlizi Sakit okean və Atlantik okeanları arasında ən qısa quru nəqliyyat marşrutuna, həmçinin Şimal-Cənub və Şərq-Qərb dəhlizlərinin kəsişmə nöqtəsinə çevriləcək. Bu, Avropa və Asiyanı birləşdirən quru nəqliyyat marşrutlarını tamamlayacaq. Zəngəzur dəhlizi ilə həm dəmir yolu, həm də avtomobil əlaqəsinin bərpası Avropa İttifaqı və ABŞ tərəfindən dəstəklənib.

Türkiyə də Zəngəzur dəhlizinin açılmasını və Azərbaycanla Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşdırılması səylərini dəstəkləyir. İyulun 21-də İstanbulda Azərbaycan, Pakistan və Türkiyə parlamentləri sədrlərinin ikinci üçtərəfli görüşü keçirilib. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Şentop çıxışında Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində ədalətin bərqərar olmasından məmnunluğunu bildirib və Zəngəzur dəhlizinin regionun iqtisadi inkişafı üçün güclü stimul rolunu oynayacağını bildirib.

Zəngəzur dəhlizinin açılması Türkiyənin Xəzər dənizinə çıxmasına kömək edəcək, həmçinin Mərkəzi Asiya və Çinə ən sürətli marşrutlardan birini təqdim edəcək. Bu marşrut böyük iqtisadi və enerji potensialına malikdir. Hazırda Mərkəzi Asiya dövlətləri Ukraynadakı vəziyyətlə əlaqədar Avropaya çatmaq üçün əlavə marşrut axtarırlar. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun istismarı və Zəngəzur dəhlizinin işə salınması bütün ölkələr arasında Xəzər dənizi vasitəsilə multimodal daşımalara dair razılığın əldə olunacağını nəzərdə tutur. Bu o deməkdir ki, bu istiqamətlərdə yükdaşımalar artacaq ki, bu da ixrac olunan məhsulların həcminin artmasına səbəb olacaq.

Zəngəzur dəhlizinin işə salınması Qara dənizdən Qafqaz və Mərkəzi Asiyadan keçməklə Hindistan, Çin və Şərqi və Cənubi Asiyanın digər ölkələrinə qədər bütün regiona təsir göstərəcək Orta Dəhliz potensialını artıracaq.

Bu prosesdə Ermənistanla Türkiyə arasında münasibətlərin normallaşması mühüm rol oynayır. Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra İrəvan və Ankara normallaşmaya başlamaq barədə razılığa gəliblər. Bu ilin əvvəlindən Türkiyə və Ermənistanın xüsusi nümayəndələri artıq Moskva və Vyanada dörd görüş keçirib. İyulun 1-də baş tutan sonuncunun nəticəsi üçüncü ölkə vətəndaşlarının Ermənistan-Türkiyə sərhədindən keçmək imkanlarının təmin edilməsi və Ermənistanla Türkiyə arasında birbaşa hava nəqliyyatı ilə yük daşımalarının həyata keçirilməsinə dair razılaşma olub. Türkiyənin xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılmasını, o cümlədən Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh sazişinin bağlanmasını və Naxçıvana quru dəhlizinin açılmasını şərtləndirib. [3]

Amma indiyə qədər Ermənistan müxtəlif bəhanələrlə dəhlizin açılmasını gecikdirməyə çalışır, baxmayaraq ki, onun blokunun açılması və kommunikasiyanın bərpası otuz ilə yaxındır iqtisadi blokadada olan ölkə üçün vacibdir. Lakin dünya güclərinin dəhlizin işə salınmasına marağının artdığını nəzərə alsaq, vəziyyət hər an dəyişə bilər.

Ermənistanın mövqeyi məhz regionda kommunikasiyaların bərpasına və alternativ marşrutların yaradılmasına kompleks yanaşmaya əsaslanır. Lakin Türkiyə və Azərbaycan eksklüziv olaraq Zəngəzur dəhlizinin inşasında israrlıdırlar və bundan aydın olur ki, layihənin kommersiya maraqları arxa planda, geosiyasət isə birinci yerdədir. Erməni tərəfinin təklifləri hətta “kapitulyasiyaya imza atan ölkə tələb irəli sürməməlidir” bəhanəsi ilə nəzərə alınmır.

Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyev Azərbaycan Dövlət Televiziyasına müsahibəsində Ermənistanı hədələyib: “Biz Zəngəzur dəhlizini Ermənistan istəsə də, istəməsə də həyata keçirəcəyik. Əgər istəsə, bu məsələni həll etmək asan olar, istəməsə, zorla həll edəcəyik” [4]. Görünür, İ.Əliyev nəqliyyat dəhlizi çəkməklə kifayətlənmək fikrində deyil: “Qərbi Zəngəzur hazırda Ermənistanın nəzarətindədir. Amma Zəngəzur dəhlizinin çəkilişi nəticəsində təbii ki, biz bu dəhlizdən istifadə edərək vətəndaşlarımızı öz ata-baba yurdlarına qaytaracağıq.

Azərbaycan mətbuatının materiallarına görə, İrəvan Zəngəzur dəhlizi üçün öz ərazisini ayırmaqdan imtina edərsə, Bakı Üçtərəfli Bəyanatın məktubuna zidd olmadan Laçın dəhlizini bağlaya bilər [bəyanata görə, o, Ermənistanı Ermənistanla birləşdirir. Qarabağ Azərbaycan ərazisindən - Qeyd. müəllif]. Alternativ variant isə orada öz nəzarət-buraxılış məntəqələrini yaratmaq, bununla da Ermənistanı Qarabağa girişdən məhrum etmək və Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycandan keçməsinə icazə verməkdir[4].

Belə sərt yanaşma Türkiyə-Azərbaycan tandeminin uzaqgörən planları ilə bağlıdır. Türkiyə üçün Zəngəzur dəhlizinin açılması geostrateji əhəmiyyət kəsb edir, çünki Ankara təkcə Naxçıvandan və sözügedən dəhlizdən Azərbaycanın qalan hissəsi ilə birbaşa quru əlaqəsi deyil, həm də türkdilli ölkələrə və Mərkəzin bazarlarına birbaşa çıxış əldə edəcək. Asiya, çünki belə bir marşrut daha qısa və daha ucuz olacaq. Hazırda ora malların çatdırılması üçün türk yük maşınları əsasən Rusiya və Gürcüstan ərazisindən keçir.

Bundan əlavə, Ankara türkmən qazının Türkiyəyə tədarük edilməsi və Türkiyə ərazisindən tranzitlə Avropa bazarlarına nəqli üçün səy göstərməyə hazır olduğunu artıq bəyan edib. Bu məsələlər Azərbaycan, Türkiyə və Türkmənistan xarici işlər nazirlərinin bu yaxınlarda Ankarada keçirilən görüşündə müzakirə olunub. Qaz mövcud infrastruktur - TANAP qaz kəməri vasitəsilə verilə bilər. Lakin güman edilir ki, kəmərin bir qolu məhz Zəngəzur dəhlizindən çəkilməlidir. İndi Azərbaycan Naxçıvan muxtariyyəti üçün qazı İrandan şişirdilmiş qiymətə alır. Zəngəzur dəhlizi qazın Naxçıvana çatdırılması və Xəzəryanı dövlətlərdən (Türkmənistan, Qazaxıstan) Türkiyəyə, oradan isə Avropaya müəyyən həcmdə qaz nəqli üçün lazımdır.

Ankara və Bakı beynəlxalq səviyyədə Ermənistan ərazisindən dəhliz tikintisi layihəsini həll olunmuş məsələ kimi təqdim edirlər. Belə ki, Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov BMT Baş Assambleyasının 76-cı sessiyası çərçivəsində dənizə çıxışı olmayan bir qrup inkişaf etməkdə olan ölkələrin (Dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələrin (LLDC)) nazirlərinin görüşündə Zəngəzur dəhlizinin mövcud ticarət və nəqliyyat marşrutlarının siyahısına əlavə olunacaq[9].Bir müddət əvvəl Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini Mahmud Məmmədquliyev İraqın Zəngəzur dəhlizinin nəqliyyat potensialından istifadə edə biləcəyini bildirmişdi.Bundan başqa, Baş İdarənin rəis müavini Avtomobil yollarının istismarı və təmiri Hidayət Rüstəmov (Azərbaycan) bildirib ki, Naxçıvana çıxışı təmin edəcək Zəngəzur Nəqliyyat Dəhlizi layihəsinin 2024-cü ildə başa çatdırılması planlaşdırılır.

Zəngəzur dəhlizinin region ölkələri üçün təklif etdiyi bütün imkanlar göstərir ki, bu dəhlizin yaradılması regional nəqliyyat şəbəkələrinin genişlənməsinə gətirib çıxaracaq və region ölkələri arasında qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri stimullaşdıracaq. Bu, həmçinin Şimal-Cənub Beynəlxalq Dəhlizi və Orta Dəhliz kimi beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində regionun əhəmiyyətini artıracaq. İqtisadi faydalarla yanaşı, dəhliz hesabına iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi regionda davamlı sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasına da əhəmiyyətli töhfə verəcək. Davamlı iqtisadi inkişaf və sülh öz növbəsində zərərli millətçilik ideyalarının yayılmasının və gələcəkdə yeni münaqişələrin yaranmasının qarşısını alacaq

Zəngəzur dəhlizi 2020-ci il noyabrın 10-da imzalanan və Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs rejimini nəzərdə tutan saziş çərçivəsində gündəmə gəlib. Bu saziş Qarabağ bölgəsində Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişəyə son qoymaq məqsədi daşıyırdı və sazişin 9-cu maddəsində Naxçıvanın Azərbaycanla quru əlaqəsini təmin etmək üçün istifadə olunacaq “Zəngəzur dəhlizi”nin açılması nəzərdə tutulurdu.

Azərbaycan enerji ehtiyatları ilə zəngin ölkə olsa da, Rusiya ilə bir çox enerji ixracı və enerji tranziti müqavilələri imzalayıb. Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının Naxçıvana nəqli üçün istifadə oluna bilər ki, bu da gələcəkdə enerji ixracı baxımından Rusiya ilə rəqabətli mövqe yarada bilər. Zəngəzur dəhlizinin açılması və istifadəsi regional güclər arasında balansa təsir edəcək. Rusiya regionda baş verən siyasi və iqtisadi hadisələri diqqətlə izləyir və bu dəhlizin açılması ilə regional tarazlıq da dəyişəcək.

Zəngəzur dəhlizi də Ermənistanı Naxçıvandan təcrid edəcək. Bu vəziyyət Naxçıvanın Azərbaycanla inteqrasiyasını dəstəkləsə də, Ermənistanla münasibətləri çətinləşdirəcək və Rusiyanın Ermənistanla münasibətlərinə də təsir edəcək. Zəngəzur dəhlizindən istifadə Rusiya ilə Azərbaycan arasında diplomatiyaya təsir edərək, Rusiyanın vasitəçi və ya dəstəkləyici rol oynamasına səbəb olacaq. Bu dəhliz regional nəqliyyatın və ticarətin inkişafına imkan yaradacağı üçün Rusiya dəhlizdən istifadə etməklə öz ticarət və daşımalarını Qafqaz regionu ilə asanlıqla inteqrasiya edə biləcək. Zəngəzur dəhlizinin açılması və istifadəsi regional dinamikaya təsir edəcək mürəkkəb məsələdir və bununla bağlı Rusiyanın siyasəti və təsiri diqqət çəkir.

Yekun olaraq qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizi Azərbaycan ilə Naxçıvan arasında strateji əlaqəni təmsil edir və bu dəhlizdən istifadə enerji nəqli, ticarət və nəqliyyat layihələri kimi müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq imkanları yaradacaq. Bu dəhlizin beynəlxalq əlaqələr və regional əməkdaşlıq layihələrində mühüm rol oynayacağı gözlənilir.

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik

Akademiyasının Politologiya ixtisası

üzrə II kurs tələbələri:

Mirzəzadə Nurcan və Yusufova Tərgül

Azad Azərbaycan.- 2023- cü il.- 30 noyabr.- № 39.- S. 4.