Nüvədiyə son səfər
Ermənilərə
əsir düşməkdən
necə xilas olduq...
Nüvədinin işğalından 32 il ötdü...
1991-ci ilin avqustunda ölkə jurnalistləri Prezident Aparatı tərəfindən niyə
təcili olaraq Zəngəzurda sonuncu olaraq qalmış Azərbaycan kəndi Nüvədiyə ezam edilmişdilər?
Uşaqlar cəld maşınlara
əyləşdilər. Komandir
və onun tankçı heyəti əllərini havada yellədərək, bizi yola saldılar. Mən komandirin bir qədər əvvəl ratsiya ilə dediyi, bayaqdan bəri beynimdə dolaşan “hələ burdadırlar, çatarsınız...” sözlərini
unutmayaraq, sürücüdən
xahiş etdim ki, nə qədər mümkündürsə, maşını
sürətlə sürsün.
Bizim arxamızca gələn maşın
da sürəti artırdı.
Yalnız
geri qayıdarkən yolda bildim ki, bizi müşayiət edən maşınların
hər ikisində ehtiyat silahımız var imiş. Və hər şey - həyəcan, narahatlıq
arxada qaldıqdan və biz sağ-salamat Zəngilana çatdıqdan
sonra dostum Tahiri kənara çəkib, ona hansı ağır sərgüzəştdən qurtardığımızı
bildirdim. O isə əlini çiynimə vurub, razılıqla dedi: “Əhsən, komandir kimi hərəkət
elədin, onlara yaxşı kələk gəldin, yoxsa vəziyyətimiz çox
pis olacaqdı...”.
Yalnız
bir-neçə gün
sonra Nüvədidən
olan bir nəfər bizə bildirdi ki, “Siz kənddən çıxandan
20-25 dəqiqə sonra
hardansa hərbi postun yaxınlığında
erməni “boyevikləri”
peyda olmuşdu”. Onlar biz jurnalistləri girov götürmək üçün gəliblərmiş,
ancaq... gecikmişdilər.
Daha doğrusdu, biz həbçilərin başını
qatıb, vaxtında aradan çıxa bilmişdik. Yoxsa taleyimiz heç də yaxşı olmayacaqdı.
V.Polyaniçkonun hərbçilər
və Nüvədinin
rəhbərləri üçün
“səhra məhkəməsi”
Zəngilana çatar-çatmaz bizə məlumat verildi ki, Azərbaycan KP
MK-nın ikinci katibi, 1990-cı ildən etibarən Dağlıq Qarabağ üzrə Təşkilat komitəsinin
rəhbəri olan
Viktor Polyaniçkonun hərbçilərlə
və Nüvədi kəndinin rəhbərləri
ilə - kolxoz sədri, kənd soveti sədri və ağsaqqalları ilə görüşündə
biz jurnalistlər də
iştirak etməliyik
(deməli, bizim təcili olaraq Zəngilana, Nüvədiyə
ezam olunmağımızın
əsas məqsədi
bu imiş?..)
V.Polyaniçko ilk əvvəl Culfa
polkunun komandiri olan generalın Nüvədidə və ətraf ərazilərdə
olan vəziyyətlə,
erməni “boyevik”lərinin
zərərsizləşdirilməsi ilə bağlı məlumatını dinlədi. Hiss olundu ki, generalın raportu V.Polyaniçkonu açıq-aşkar qane etmədi və o, polk komandirini erməni ekstremistlərinə
qarşı passiv müqavimət göstərməkdə,
zərərsizləşdirmə tədbirlədrini ləng
və zəif aparmaqda təqsirləndirdi.
Bu zaman Nüvədini qorumalı
olan, ailəsi Meğridə yaşayan rota komandirinin zabitə yaraşmayan bir tərzdə gözlənilmədən “mən
bu hiyləgər ermənilərdən qorxuram,
onlar mənim ailəmə zərər yetirərlər” deməsi
və öz əsgərləri ilə
daha Nüvədidə
qalmaq istəyində olmaması, kəndi müdafiəsiz qoymaq fikri V.Polyaniçkonu
az qala şoka
salaraq, hövsələdən
çıxartdı:
- Sən, sovet zabiti, nə dediyinin məsuliyyətini
heç başa düşürsən? Nüvədinin
silahsız camaatı ermənilərdən qorxmur,
sən isə silahlı əsgərlərinlə
onlardan qorxursan? Bizə lazım deyil sənin kimi komandir, - deyib əsəbiliklə generala göstəriş verdi ki, bu qorxaq
zabit barədə ciddi tədbir görsün.
Əsəbini güclə cilovlayan
V.Polyaniçko generala Nüvədinin müdafiəsini gücləndurməyi
tapşıraraq, hərbçilər
getdikdən sonra kəndin rəhbərləri
və nüfuzlu ağsaqqalları ilə söhbəti davam etdirdi. Lakin müzakirə
xarakterli bu “söhbət” də sakit alınmadı. Kolxoz sədrinin və kənd soveti
sədrinin Nüvədidəki
vəziyyətlə bağlı
məlumatı da V.Polyaniçkonu
qane etmədi. Kənd rəhbərlərini
tam və obyektiv məlumat verməməkdə,
bəzi faktları bilərəkdən gizlətməkdə,
kənd camaatının
köçürülməsində vasitəçi olmaqla təxribatçılıqda günahlandıraraq,
kəndin ayrı-ayrı
evlərinin ermənilərə
satılması, bir-neçə
ailənin kənddən
çıxaraq Bakıya
köçməsi, bütün
bunlarda kənd rəhbərlərinin əlinin
olması ilə bağlı konkret faktları sadaladıqda ümumi vəziyyətin heç də yaxşı olmadığı
aydınlaşdı. V.Polyaniçko
onlara da kəndin qorunub-saxlanılması ilə
bağlı qəti və konkret tapşırıqlar verdi.
Son tapşırıq bu
oldu ki, kənddən bir nəfər də çıxmamalı,
köçməməlidir.
Ancaq çox təəssüflər
ki, elə həmin gün gecə saat 4-də əvvəlcə
hərbçilər, onların
ardınca isə köməksiz qalan kənd camaatı Nüvədini həmişəlik
olaraq tərk etdilər.
Nüvədinin acı taleyi Kommunist
partiyasının Proqramında nəzərdə tutulmuşdu?
Gecə
Nüvədidən qatarla
qayıtdıqdan sonra
mənim “Nüvədinin
acı taleyi” adlı geniş məqaləm “Vışka”
qəzetində dərc
edilmişdi (nədənsə,
digər həmkarlarımın
yazıları heç
yerdə çap olunmamışdı). Qəzetin
o vaxtkı redaktoru
Yuri İvanov (o, uzun illər
Bakıda yaşayıb-işləmişdi)
mövzunun həmin dövr üçün mühüm əhəmiyyətini
nəzərə alaraq,
Nüvədidən olan
reportajı “Təcili
ezamiyyət” rubrikası
ilə ardı sonrakı səhifədə
verilməklə qəzetin
ilk səhifəsində yerləşdirmişdi.
Redaktorun həmin yazıda mənim Sovet hərbçiləri,
hüquq-mühafizə orqanları
və digərləri
ilə bağlı ittihamlar səsləndirdiyim
hissələri də
ixtisar etməyib, saxlaması onun da bir Azərbaycan vətəndaşı kimi
bu yurdun təəssübkeşi olduğunu
təsdiq edirdi. Ancaq, düzü, indi də bilmirəm,
o, həmin yazını
bilərəkdən qəzetin
o cür tərtibatı
ilə vermişdi, yoxsa bu, təsadüfən
elə alınmışdı.
Lakin diqqətlə fikir
verəndə başa
düşülür ki, yox,
o, bunu xüsusi olaraq belə etmişdi. Məsələ
onda idi ki, adətən Kremllə bağlı xəbərlər,
Kommunist partiyasının
proqram və tədbirləri qəzetin
ilk səhifəsindən başlayaraq
yerləşdirilərdi (o vaxt
Moskvadakı 18-21 avqust
qiyamından hələ
xəbər-ətər yox
idi). Bu dəfə isə redaktor Kommunist partiyasının
yeni proqramına yox, Azərbaycanın taleyi ilə bağlı olan yazıya üstünlük vermiş,
Kremlin materialı (özü
də yeni Proqram!) barədə isə 2-3 cümləlik anons verməklə kifayətlənərək,
oxuculara onunla qəzetin 3-4-cü səhifələrində
tanış olmağı
məsləhət görmüşdü.
Bu, redaktor tərəfindən
atılan cəsarətli
bir addım idi.
Və qəzetin birinci səhifəsi elə tərtib olunmuşdu ki, iri hərflərlə verilmiş “Î
ïðîãðàììå ÊÏÑÑ» sözlərinin
altında «Ãîðüêàÿ ñóäüáà Íþâåäè» başlıqlı yazı
gedirdi. Bu, bəlkə
də redaktorun Moskvaya özünəməxsus
etirazı, Nüvədinin
acı taleyinin elə Kremlin, “ÊÏÑÑ”-in proqramına daxil olduğuna bir işarə, bir mesaj idi...
“Epiloq” əvəzinə bilərəkdən sona saxlanılmış “proloq”
və ya: “O qatarın dalınca baxma, gücün çatdıqca qaç və ona çat!”
Jurnalist
dostum Tahir Məmmədovla
Nüvədiyə yola
düşmək üçün
Bakı dəmiryol vağzalına gələrkən
Zəngilana hansı qatarın və hansı perrondan yola düşəcəyini
dəqiq öyrənə
bilmədiyimizdən, “Vışka”
qəzetinin yol yoldaşımız olan foto-müxbiri Sadıq Həşimovdan xahiş etdik ki, bir qədər
irəli gedərək,
sonuncu vaqonunun yanında dayandığımız
qatarın Şərur
qatarı olub-olmadığını
və nə vaxt yola düşəcəyini
öyrənib bizə
də bildirsin. Özümüz isə vağzala aşağı
hissədən daxil olduğumuzdan relslərin üzərində dayanaraq,
Qarabağdakı vəziyyətlə,
Nüvədi səfərimizlə
bağlı söhbət
edirdik. 10-15 dəqiqə
keçsə də, Sadıqdan heç bir xəbər-ətər
yox idi. “Axı, bu Sadıq
yenə harda qaldı?” deyə gileylənirdim ki (əslində
elə biz özümüz
səhlənkarlıq etmişdik),
birdən vaqonuna söykənib dayandığımız
qatar yerindən tərpəndi. “Qatar getdi!”
deyib həyəcanla qışqırmağımla məndən
boyca hündür olan Tahir cəld perrona tullanıb, məni də dartıb yuxarı qaldırdı və biz bütün gücümüzlə
sürət götürən
qatarın dalınca onun ilk pilləkəninə
kimi qaçmağa başladıq. Ona çatmağa
az qalsa da, qatar sürəti artırdığından tamburda
dayanıb bizə kömək etmək istəyənlərə əlimiz
çatmırdı. Nəhayət
ki, daha yaxşı fiziki hazırlığı
olan Tahir tamburdakıların
köməyi ilə vaqona qalxa bildi.
Dərd-bəla mənimki
idi - əlimi vaqondakılara çatdıra
bilmirdim və qatarın sürəti daha da artırdı. Mən isə yoldaşlarımdan ayrı
düşmək, Nüvədi
səfərindən qalmaq
istəmirdim. Allahı
çağırıb, bütün
gücümlə irəli
qaçmaqda davam edirdim. Tamburdakılar bir-birindən yapışaraq,
əllərini özləri
üçün təhlükəli
şəkildə mənə
tərəf uzadaraq, qüvvəmin tükənməkdə
olduğu son anda əlimdən yapışıb,
ayaqlarım vaqona çırpıla-çırpıla məni tambura sürütlədilər.
Ayaqlarımın kəskin
ağrılarına baxmayaraq
(onların giziltisi hələ də hərdən özünü
büruzə verərək,
həmin çətin
günümü yada salır),
Nüvədiyə getməkdən
qalmadığıma görə
təsəlli tapırdım.
Və o vaxtdan bəri həmişə bu fikirdəyəm ki, gedən qatarın arxasınca aciz-aciz baxmaq yox, var güclə arxasınca qaçıb ona çatmaq lazımdır.
Və Nüvədinin də, əldən getmiş digər yurd yerlərimizin də ardınca təəssüflə,
peşmançılıqla baxmaq, o yerlərin həsrətilə ah-ufla səslənən mahnılar
oxumaq və dinləmək yox, itirilmiş, ”gedən”
torpaqların ardınca
bütün qüvvəmizlə,
yaralanıb-ölməyimizə baxmayaraq qaçmalı, geri - o itirdiyimiz yerlərə dönməliyik.
Vətən harayına,
yurd harayına yetməyin başqa bir yolu yoxdur!..
Rəhman ORXAN,
Azərbaycanın Əməkdar jurnalisti,
1981-1993-cü
illərdə “Vışka”
qəzetinin xüsusi müxbiri
Azad Azərbaycan.-
2023.- 14 sentyabr.- S.4.