Filologiyada yaşanmış ömür

Bəkir Nəbiyev böyük ədəbiyyat dünyasına novator kimi gəldi. Həmişə bədii ədəbiyyat tarixi tələbata görə, cəmiyyətin zövqünə görə formalaşıb. İctimai sifariş olaraq, əsl ədəbiyyat, bəşəri ədəbiyyat həmişə ömrünü belə yaşayıb və bu gün də elə yaşayır. Bir vaxt özünün zamanının aynası sayılan ədəbiyyat faktı olmasını Nəsimi belə ifadə elədi: Ərşilə fərşü kafü nun məndə bulundu cümlə çün... Zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncü şeş mənəm...

İki əsr sonra Nəsiminin çiynində yüksələn Füzuli özünü, sənət yolunu bu şəkildə elan etdi:

Qəzəldir səfabəxşi-əhli-nəzər...

...Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola.

Daha iki əsr sonra Vidadi ilə Vaqif dedilər ki, Külli Qarabağın abi-həyatı, Nərmi-nazik bayatıdır, bayatı.

Bu böyük sələflərindən mükəmməllik öyrənib, öz üslubunu öz zəmanəsinin estetik tələbləri üstündə quran Sabir daha iki əsr keçdikdən sonra ustadlarına arxa çevirdi və onlara güldü:

Ey alnın ay, üzün günəş, ey qaşların kəman...

...Qah, qah!.. Qəribə gülməlisən xaniman xərab!..

Bu dövrün şeiri də bu idi.

Və beləcə Azərbaycan sovet ədəbiyyatını, yeni dövrün ədəbiyyatını yaradan böyük sənətkarların ədəbi tənqidi yetişdi. C.Cabbarlı, S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.Rahim, Mir Cəlal, M.İbrahimov... ədəbiyyatının təhlilini verən Ə.Nazim, M.Quliyev, M.Rəfili, M.Arif, M.Cəfər kimi tənqidçilər nəsli fəaliyyət göstərdi. Hər dövrün bədii yaradıcılığını o nəslin yaşıdı olan ədəbi tənqid daha dürüst dəyərləndirir. Çünki eyni nəsildən olan yazıçı və tənqidçi eyni ictimai və estetik zövqün yetirmələri olurlar və bir-birlərini daha rahat duyurlar. Keçən əsrin 50-ci illərində yeni üslubi istiqamətdə, ətraf mühiti daha həssaslıqla qavrayan və əks etdirən, müasir dünya ədəbiyyatına aldıqları filoloji biliklə, öz ağsaqqal nəsil yazıçılarımızdan öyrəndikləri sənətkarlıq təcrübəsi ilə daha yaxından təmas edən təzə, gənc ədəbiyyat nəsli yaranırdı. Bu yazıçı və şairlərin işlətdikləri dil-ifadə nümunələri də əvvəlkilərdən fərqlənirdi. İ.Səfərli, B.Vahabzadə, İ.Şıxlı, İ.Hüseynov, S.Əhmədov, Ə.Kərim nəsli ədəbiyyatımıza yeni nəfəs gətirir, müasirləri olan gənc oxuculara yeni zövq aşılayırdılar.

Universitetin filoloji fakültəsinin tələbəsi Bəkir Nəbiyev bu cavan ədəbiyyatın tənqidçisi oldu. Gənc Bəkir gənc ədəbiyyatı təcrübəli tənqidçilərdən daha artıq həssaslıqla duyurdu. Bir növ atalar-oğullar qarşıdurmasına bənzər ədəbi fikir haçalanması meydana çıxırdı. Atalar keçmişə daha rəğbətlə baxar, müəyyən dərəcəyə qədər mühafizəkar olar, yeniliyə bir qədər tərəddüdlə yanaşarlar. Oğullar heç bir tərəddüd göstərmədən yenilikdən dörd əllə yapışar, yeniliyi dərhal duyar və onu qoruyarlar. Təbii ki, söhbət istedadlı oğullardan gedir, tutuquşu oğullardan yox. Bəkir Nəbiyevin yenilikçi zövqü ilə ədəbi prosesə gəlişini ədəbi prosesin özü hiss etdi və onu qəbul etdi.

Mən filologiya fakültəsinin birinci kursunda olanda o, dördüncü, ya beşinci kursda idi. Onda biz onu tələbə həmkarımız kimi yox, üslublu bir tənqidçi kimi tanıyırdıq. Onun ədəbi tənqiddəki yenilikçiliyini, məsələn, həmin onillikdə Əli Kərimin şeirdəki novatorluğu kimi qəbul edirdik. Mən həmin illərdə Natəvan klubunda S.Vurğunun, M.Hüseynin iştirak etdikləri məclislərdə rəğbətlə qarşılanan çıxışları ilə Bəkirin özünü, dərin biliyini göstərməsinin şahidi olmuşam. Hələ o zamanlar, mətbuatdakı yazıları ilə yanaşı, bu gün müxtəlif kürsülərdən, televiziyalardan eşitdiyimiz aydın, rəvan çıxışları ilə də Bəkir diqqəti cəlb edirdi.

Təbii ki, oxuduğu Azərbaycan Dövlət Universiteti Bəkir Nəbiyevin bu istedadına laqeyd qala bilməzdi. Aspirant Bəkir Nəbiyev dissertasiya mövzusu seçməkdə də bir orijinal addım atdı. O vaxta qədər bizdə ya ayrı-ayrı yazıçı və şairlərin bədii yaradıcılığı, ya da müəyyən dövrlər üzrə bir janrın konkret materialı tədqiqat mövzusu kimi götürülürdü. Bəkir ədəbiyyatşünaslığı - bədii ədəbiyyatı öyrənən elm sahəsinin özünü tədqiq etməyə başladı. Azərbaycanın ilk professional ədəbiyyatşünas və tənqidçisi Firidun bəy Köçərlinin elmi yaradıcılığını özünə dissertasiya mövzusu seçdi. Firidun bəyi bilmək bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini, Şərq ədəbiyyatını, Şərqin fəlsəfi fikir tarixini bilmək demək idi. Beləliklə, Bəkir Nəbiyev iki universitet təhsili almış oldu.

Biri 50-ci illərdə mükəmməl proqramla tədris aparan Azərbaycan universitetinin təhsili idi. Böyük ədəbiyyat biliciləri, nəzəriyyəçiləri M.Rəfili, Ə.Sultanlı, M.Arif, Mir Cəlal, H.Araslı, C.Xəndan, M.Cəfər, F.Qasımzadə kimi ustad müəllimlərin kamil mühazirələrindən istiqamətlənərək Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, rus və dünya ədəbiyyatını oxuyan B.Nəbiyev öz fərdi mütaliəsi sayəsində Belinskini, Dobrolyubovu, Avropanın fılosoflarını dərindən öyrənməklə hələ tələbəlik illərində, sözün əsl mənasında, müasir ədəbi tənqidin istedadlı nümayəndəsi kimi seçilməyə başladı. O, ikinci universitet təhsilini məhz Firidun bəy Köçərlidən aldı. Məhz Firidun bəyin sayəsində B.Nəbiyev Azərbaycan ədəbiyyatını ümumşərq kontekstində öyrəndi. Bəkirin təhsil aldığı dövrdə ədəbi hadisələrin şərhində adətən rus və Avropa nəzəri mənbələrinə söykənirdilər. Firidun bəydə isə Şərqin türk, fars, ərəb dillərində yazmış klassikləri əsas götürülürdü. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı təsəvvüf fəlsəfəsinin üstündə durur. Firidun bəy Azərbaycan ədəbiyyatının təsvirində həmin fəlsəfi məzmunu açırdı. Beləliklə, gənc B.Nəbiyev ədəbiyyatımızı bütöv bir sistem kimi, bünövrəsindən, doğma fəlsəfəsi ilə öyrənirdi. Başqalarından fərqli olaraq, Bəkir üzərində sovet ideoloji yasaqları olan məqamları Firidun bəyin vasitəsilə, Firidun bəyi tədqiq yolu ilə mənimsəyirdi. Beləcə, dinin, İslamın qadağan edildiyi dövrdə Bəkir Azərbaycan və Şərqin klassik dünyəvi ədəbiyyatının fəlsəfi açarı sayılan təsəvvüfə yiyələnirdi, XIX əsrin təriqət ədəbiyyatının məzmununa və estetikasına nüfuz edirdi. Məsələn, Füzulinin "Hədiqətüs-süəda"sının hər cür tədqiqatdan kənarda qaldığı, kimlərinsə Füzuli dilinin çətinliyindən gileyləndiyi dövrdə Bəkir Nəbiyev Firidun bəydə oxuyurdu: "...türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur...

Əgərçi "Hədiqətüs-şüəda" nəsr ilə təhrir olunubdur, ...lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki və əhvalinkeyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır". Sözümün canı odur ki, Bəkir Nəbiyev müasir ədəbi prosesin nümayəndəsi və sovet ədəbiyyatı mütəxəssisi sayıldığı halda, klassik ədəbiyyatımızın açılmamış qatlarına nüfuz edir, ən fəlsəfi və ən zərif incəliklərinə yiyələnirdi. Beləliklə, hələ ilk yaradıcılıq dövründəcə Bəkir, bir tərəfdən klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, o biri tərəfdən rus-Avropa və Azərbaycan-Şərq ədəbi düşüncə təcrübələrini öz tədqiqlərində birləşdirdi. Onun sonrakı bütün uğurları bu bilik təməlində qazanıldı. Məhz bu köklü, əhatəli bilik onu bu günün böyük ədəbiyyatşünası etdi: aspirantlığında Firidun bəy Köçərli universitetində qazandığı klassik ədəbiyyat biliyi sayəsində 80 yaşında klassik əruz poeziyamızın mövzusunda təzə, orijinal söz deyəcək. Hələ Bəkir Nəbiyevdə Şərq intellektinə həvəs, milli ədəbiyyat tarixinə həssaslıq Firidun bəylə bağlı məsələnin bir tərəfidir. Məsələnin o biri tərəfi siyasi məzmun daşıyır. Bəkir böyük siyasi cəsarət işləyirdi. Firidun bəyi sovet dövləti qətl eləmişdi və sonrakı dövrlərdə, tam qadağan edilməsə də, onun yaradıcılığı üzərində yarım yasaq vardı. 1960-cı ildə üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə K.Talıbzadənin "Firidun bəy Köçərli" oçerkindən və B.Nəbiyevin namizədlik dissertasiyasından sonra ədəbiyyatşünaslığımızın qapıları Firidun bəyin üzünə taybatay açılır. Həm də üstündən otuz yeddi rüzgarı keçmiş bir ailənin övladı bu işi görürdü. Deməli, bu cəsarət Bəkirin zatından gəlirdi: Hər kimin var isə zatında şərarət küfrü, istilahati-ülum ilə müsəlman olmaz. Bəli, quyuya su tökməklə dolmur: Bəkirin əhatəli mütaliə və istedadlı işgüzarlıqla qazandığı filoloji mükəmməllik onun nəsil şəcərəsinin kökləri üstündə göyərirdi.

Bəkir Nəbiyevin mükəmməl elmi bilik üzərində duran ədəbi-tənqidi fəaliyyəti dərhal ictimaiyyətin diqqətini çəkdi. Birinci növbədə, dövrün mətbuat orqanları, necə deyərlər, Bəkirin üstündə "dava saldılar". O, "Azərbaycan gəncləri" qəzetində işə başladı. O zaman bu qəzetin cəsarətli yazıları və aşkarlıq fəaliyyəti ilə geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmasında Bəkir Nəbiyevin də payı vardı. Bu böyük qələm sahibini "yuxarıdan" səviyyəsini yüksəltmək üçün Mərkəzi Komitənin mətbuat orqanı olan "Kommunist" qəzetinə şöbə müdiri apardılar. Əlbəttə, hara getsə, Bəkirin istedadı özünü göstərirdi. Ancaq onun elm istedadını başına buraxmaq, onu respublikanın fılologiya elminin inkişafına cəlb etməkdə ləngimək ictimaiyyətimiz üçün çox şey itirmək demək olardı. Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığının patriarxı akademik Məmməd Arif Bəkir Nəbiyevi əsl yerinə - Azərbaycan Elmlər Akademiyasına gətirdi. Bəkir öz həmişəlik yerini tapdı, öz böyük müəlliminin elmini və elm təşkilatçılığını ləyaqətlə davam etdirdi. Bu gün AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun rəhbəri kimi akademik Bəkir Nəbiyev bütün enerjisini sərf edir. Enerji də ki, maşallah, var. Ədəbiyyat tariximizin altıcildliyi sıra ilə çıxır. "Molla Nəsrəddin" cildləri öz tarixi gülüşlərini evlərimizə daşıyır və s. Sevindirici odur ki, bu böyük təşkilatçılıq işləri ilə yanaşı, akademik B.Nəbiyev elmi yaradıcılığını da gənclik gümrahlığı ilə davam etdirir. O, böyük problemlərdən də yazır, ayrı-ayrı söz ustalarının fərdi portretlərini də canlandırır. Onun bu portret yaradıcılığı məqalələr halında fasiləsiz olaraq, gündəlik mətbuat səhifələrində çap olunur, həm də televiziya kanallarında söhbətlər şəklində təqdim olunur. Onun bir neçə il əvvəl yazdığı Hüseyn Kürdoğlunun yaradıcılığı haqqında məqaləsi böyük filoloji mətləblərin yığcam ifadəsinə gözəl nümunədir. Məqalədə hər abzas bir bitkin mətləbdir. Ayrı-ayrı şeirlərin şərhində günümüzün ictimai məzmunu ifadə olunur. Akademik B.Nəbiyevin bu məqaləsində onun 50-60-cı illərdəki yazılarının gənclik enerjisini gördüm. Yəni "Əlimdədir hələ qələm", - deyir. Təki qələmi işləsin, bu qələm həmişə elm deyib, həmişə yeni sözü deyib, həmişə problem qaldırıb, həmişə ədəbi prosesi yönəldib. Yaxud onun Əliağa Kürçaylı haqqında televiziya söhbəti bir ciddi tədqiqat idi. Gətirdiyi dil faktları ilə Əliağanın şeirindəki rəngləri, mənzərəni film kimi tamaşaçıların gözündə canlandırırdı. Yazıda bu işi görmək olar, ancaq söhbətdə bu əyanilik bir möcüzədir. Yəni B.Nəbiyev yazılarında da, söhbətlərində də eyni dərəcədə tədqiqatçıdır. Dərin, mükəmməl fikrin olması bir istedaddır, onu danışdıqda bütün incəlikləri ilə aydın çatdırmaq ayrıca bir istedaddır. Bilmirəm, Bəkir müəllim həmin söhbətini yazıya aldı, məqaləyə çevirdi, yoxsa yazmadı, ancaq beş ay bundan əvvəlki həmin söhbət bu gün də gözlərimin qabağındadır. Yeri gəlmişkən, şairlərin, müğənnilərin, ümumiyyətlə, sənət adamlarının fitri qabiliyyəti, Allah vergisi deyilən bir keyfiyyəti olur. Bizim Bəkir müəllimin də belə bir Allah vergisi var: natiqliyi - rəvan, aydın, bəlağətli, dolğun nitqi. Bəkir müəllim gözəl nitq mədəniyyəti ilə, bir qiraətçi səriştəsi ilə həmişə auditoriyaların sevgisini görüb. Bu istedadı sayəsində o, hələ 40 il bundan əvvəl Aşıq Ələsgərin yubileyindəki məruzəsi ilə Mərkəzi Komitənin I katibi Heydər ƏIiyevin rəğbətini qazandı. Məruzəsinin kamil məzmunu ilə onun aydın nitqi üzvi şəkildə birləşib bütün dinləyənlərin diqqətini özünə çəkirdi. Məzmunlu sözlərə böyük həssaslıq göstərən dövlət başçısının məruzədən duyduğu məmnunluğu hamı kimi mən də seyr edirdim.

Bunu da əlavə edim ki, Bəkir müəllim rusca da eyni dərəcədə dürüst və rəvan nitq sahibidir. O, sovetlər zamanı dəfələrlə Moskvada məruzə və çıxışları ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının başını uca eləyib.

Bu istedadına görə Azərbaycan yazıçılarının bir qurultayında ağsaqqal Məmməd Arif müəllim öz məruzəsini oxumağı gənc Bəkir Nəbiyevdən xahiş etdi. Mənzərə gözümün qabağındadır: aydın tələffüzü, yerli-yerində məntiqi vurğuları ilə məruzənin məzmununu, incəliklərini böyük salona çatdıran Bəkirin oxusunu Arif müəllim özü təbəssümlə izləyirdi. Bəkir müəllim Hələb Dövlət Universitetindəki məruzəsi haqqında belə bir qeyd verir: "... birdən heç kəsin gözləmədiyi bir hadisə baş verdi: mən Nəsiminin:

"Yanaram eşqində, axar gözlərimdən yaşlar,

Firqətin dərdi çıxardı ürəyimdə başlar",

mətləli qəzəlini oxuyub bitirən kimi onun sətri tərcüməsinin səslənməsinə səbri çatmayan dinləyicilər həyəcanla əl çalmağa başladılar və bu alqışlar o qədər də tez kəsilmədi. Mən elə o gün də, sonralar da bir götür-qoy edib bu qəribə hadisənin səbəbini özüm aydınlaşdırmağa çalışdım. Salondakılar məna və məzmununu bilmədikləri bu qəzələ nə üçün belə fəal reaksiya vermişdilər? Bu reaksiyanın səbəbini mən bilirəm. Nəsimi şeirinin ahəngi, ritmi Bəkir müəllimin qiraətçi oxusu ilə daha da dolğunlaşaraq dinləyicilərin beyninə, duyğularına bir musiqi kimi hopub, bu musiqi semantikasının dinləyicilər üçün əlavə sözlə şərhinə ehtiyac qalmayıb. Mən bunun analogiyasını şəxsən yaşamışam: dəfələrlə olub ki, aşığın gözəl bir saz havası ilə oxumağını dinləyərkən istəmişəm: kaş oxumayaydı, elə çalaydı, elə bil söz saz melodiyasının iIiyimə işləməsinə mane olur. Hesab edirəm ki, Bəkir müəllim Nəsimi şeirini öz tələffüz bəlağətilə dinləyicilərə musiqi kimi içirib və dinləyicilər bu musiqi sərməstliyini sözlə dağıtmaq istəməyiblər. Yəni "Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir" hadisəsi baş verib. Bu, Bəkir müəllimin həmin Allah vergisi istedadının hikmətidir (mən tələbə olarkən eşitmişdim ki, M.Qorki Bakıya gələrkən ona Sabirin fəhlə mövzusunda satiralarını oxumuşlar. O, şeirlərə qulaq asıb deyib: "Mənasını anlamadım, ancaq melodiyasından gördüm ki, əsl şeir belə olar". Və deməli, Bəkir müəllim Nəsimi şeirinin bədii semantikasını salona qəzəlin ritmi və özünün intonasiyasıyla yetiribmiş).

Adətən yaradıcı insanlar əgər, necə deyərlər, qablarında bir şey varsa, yaradıcılıqlarının başlanğıcında novatorluq edərlər. Dedik ki, Bəkir ədəbi-elmi mühitə novator kimi gəldi - bu yaşın yenilikçiliyi dünya təcrübəsində təbii haldır. Ancaq qeyri-adi olan odur ki, akademik Bəkir Nəbiyev 80 yaşında da ikinci dəfə özünü novator kimi göstərdi, özü də məhz 80 yaş ərəfəsindəki bir tədqiqatı ilə: "Nəsimi qəzəlindəki bir qədim qafiyə yuvasının izi ilə". Akademik B.Nəbiyev bu məqaləsini Nəsiminin bir qəzəlinə həsr etmişdir. Məqalədə Nəsiminin bir qəzəlinin Azərbaycan şeir tarixindəki yerindən söhbət gedir. Adətən bir şairin (yazıçının) və ya məsələn, Füzulinin "Leyli və Məcnun" poeması həcmində bir əsərin ədəbiyyat tarixindəki yerindən danışarlar. Biz belə görməyə vərdiş etmişik. Ancaq B.Nəbiyev doqquz beytlik bir qəzəli götürüb, onun bələdçiliyi ilə qədim tarixə malik olan Azərbaycan şeirinin səkkiz yüz illik dövrünü izləyir. İyirmi iki səhifəlik məqalədə müəllif bir kitabın sözünü deyib. Burada bədii söz tariximiz bir zəncir kimi alınır; müxtəlif əsrlərdə yaşamış şairlərimizdən hər biri bu uzun silsilənin bir bəndi, bağı olur. Bu silsilə hələlik XIII əsrdən XX əsrə qədər gəlir, "hələlik" deyirəm, ona görə ki, bəlkə müəllif özü, ya gələcəyin başqa bir gənc tədqiqatçısı buraya yeni faktnhalqalar qoşacaq: Qazi Bürhanəddin - Nəsimi - Xətai- Təbrizi - M.Ə.Sabir. Bu, az qala, bütöv Azərbaycan ədəbiyyatının, Azərbaycan şeirinin tarixidir. Hər fərd bir bənd kimi bu zəncirə bağlanır. Bu zənciri qırmaq olmaz. Bu, bir xalqın yazılı yaradıcılığının səkkiz yüz ilidir. Bir zamanlar bəzi-para adlı-sanlı Azərbaycan tarixçiləri mənim türkcəmin, deməli, Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini XVIII əsrdən başlayırdılar. Əgər Bəkir müəllimin bu zəncirini qırmaq mümkündürsə, onda həmin tarixçilərin də sözü bir söz ola bilərdi. Deməli, akademik B.Nəbiyevin bu tədqiqatı sadəcə bir ədəbiyyat işi olaraq qalmır, sözün əsl mənasında, azərbaycanşünaslığa xidmət göstərən bir araşdırmadır, böyük azərbaycanşünaslıq binasının tutumlu bir kərpicidir. Tədqiqatın elmi dərinliyi olanda fikir bir mətləb dairəsindən çıxıb, geniş əhatə dairəsinə düşür və onun məzmunu bu məqalədəki kimi ümumxalq əhəmiyyəti kəsb edir, milli dəyərə çevrilir. Bəkir müəllimin bu tədqiqatı bir detalın əsasında yazılmış, bir qafiyənin üstündə qurulmuşdur. Arxada böyük yaradıcılıq yolu qoymuş nəhəng alimin, muğam termini ilə desək, belə xırdalıqlar - incəliklər etməsi elə-belə yeni bir məqalə yazmaq deyil. Bu, fılologiyanı təzə yaradıcılıq yoluna yönəltməkdir. Ədəbiyyat tariximizin mahiyyətini detallarla da açmağa diqqət verməliyik. Klassiklərimizi məhz belə, şeir-şeir, misra-misra, qafiyə-qafiyə öyrənməliyik. Ancaq onda deyə biləcəyik ki, ədəbiyyatımızı mənimsəmişik, onu özümüzün etmişik. Əlbəttə, ədəbiyyat tariximizi öyrənən monumental tədqiqatlarımız var. Ancaq incəliklərə çox diqqət etməmişik. Ən çox ictimai-ideya məzmununa baxmışıq, sənətkarlığa nisbətən az yer vermişik. Biz klassiklərimizi ümumən dərslik səviyyəsində öyrənmişik, incəliklərə çox varmamışıq. B.Nəbiyevin tədqiqatındakı kimi uzaq tarixi məsafələri əhatə etməsə də, epizodik şəkildə dilçilərin tədqiqlərində belə detalçılıqlara təsadüf olunur (məhz təsadüf olunur). Ancaq Bəkir müəllim bir tədqiqat istiqaməti kimi bu məsələyə diqqəti cəlb edir. O, deyilən istiqaməti müasir ədəbiyyatşünaslığa tövsiyə edir və özü də örnək verir, əyani şəkildə nümunə göstərir. Orta əsrlərlə yeni dövr Azərbaycan şeiri arasındakı əlaqənin məntiq kələfinin ucunu aça-aça gəlir, yəni "belə işləyin", - deyir. Və deyim ki, bugünkü ədəbiyyat elmimizin ağsaqqalı kimi Bəkır müəllimin buna həm mənəvi, həm də hüquqi haqqı var, hətta bu, onun bilavasitə elm təşkilatçısı kimi borcudur.

Bu məqalə köklü bir tədqiqatdır. Ciddi axtarışın nəticəsidir - hər fakt aylarla, həftələrlə, günlərlə aparılmış zəhmətli bir axtarışın bəhrəsidir. Bu yığcam tədqiqat bu yöndə gələcək monumental araşdırmaların proqramıdır. Gələcəkdə bu yöndə iş M.Füzulinin, M.P.Vaqifin, M.Ə.Sabirin, M.Hadinin və başqa şairlərimizin yaradıcılığı (qafiyələri) üzrə də aparılmalıdır. Təfərrüatına varmasa da, özü, məsələn, Ə.Vahiddə bir qafiyəyə işarə edir. Yaxud Anadolu şairi Nicatidən verdiyi nümunənin timsalında B.Nəbiyev bu istiqamətdə tədqiqatların geniş mənada türk ədəbiyyatları kontekstində aparılmasının da böyük fıloloji əhəmiyyət kəsb etdiyinə işarə etmiş olur. Buna bənzər tədqiqatlar həm bizdə, həm də qohum türk ədəbiyyatlarında nəzirə şeirləri üzrə aparılmışdır. Ancaq Bəkir müəllimin tədqiqatı ondan köklü surətdə fərqlənir. Onlarda tədqiqlər formaya görə tutuşdurmadır. Bu, gözlə görünən nümunələrdir, ancaq B.Nəbiyevdəki faktlar zərrəbinlə aşkar edilmişdir. Bu, iç faktıdır, sənətkarlıq təhlilidir.

Bu məqalənin dəyəri təkcə onda deyil ki, Nəsiminin bir qafiyəsinin izinə düşüb də, Azərbaycan klassik şeir sənətində bir sənətkarlıq sirrinin üstünü açıb. Füzuli deyirdi:

Hər riştə ki Həqq əyan edibdir,

Sərriştəsini nihan edibdir.

Bu məqalədə Bəkir müəllim bu gizli yaradıcılıq iplərinin ucunu tapmağın sirlərini təlim edir.

Nəsimi deyir:

Əridi iligim, sındı sümügüm,

Tənimdən can gedər, yarım, səninçün.

Xətai deyir:

Əridi iligim, qaldı sümügüm,

Bu təni tərk edər canım, nə dersən?

Nəsimi deyir:

Hökm anın, buyruq anın, ol sahibi-əmri xitab.

Füzuli deyir:

Hökm anın hökmüdürür, fərman anın fərmanıdır.

Nəsimi deyir:

Aşiq oldur, canını qıldı fəda cananına.

Füzuli deyir:

Aşiq oldur kim, qılır canın fəda cananına.

Nəsimi deyir:

Fəraqi çəkməyən aşiq vüsalin qədrini bilməz.

Füzuli deyir:

Şəfayi-vəsl qədrin hicr ilə bimar olandan sor

və s. Müxtəlif əsrlərdəki bu misra-misra eyniyyətlər nədir? Köçürmədirmi, mənimsəmədirmi? Bəs onda bu nədir - xalqda:

İldə qurban bir olar,

Sənə qurban gündə mən.

Nəsimidə:

Əhli-aləm ildə bir qurban edərlər eyd içün,

Hər zaman qurbaninəm, ey cümlə qurban sizlərə.

Bütün bunlar bu bədii düşüncələrin eyni etnik kökdən, bir milli düşüncədən qaynaqlanması deməkdir. Bu, xalq ədəbiyyatı ilə yazılının, sələflə xələfin yaradıcılıq əlaqələrinin iç sirləridir. Bəkir müəllim bu məqaləsində bu sirlərdən birini açıb, indi gənc fıloloji ictimaiyyətimizi bu sirlər xəzinəsinə girməyə şövqləndirir. Əlbəttə, məqalənin baş qayəsi budur. Ancaq tədqiqatçı replikalarla çox mətləblərə işarə edir, klassik şeirin yeri gəldikcə bəzi-bəzi janr əlamətləri haqqında da sözünü deyir ki, bunlar bugünkü halında klassik ədəbiyyatın təlimində və tədqiqində öz faydasını verəcəkdir. Məsələn, həqiqətən, qəzəlin beytlərində məzmun müstəqilliyi var. Bu mənada hər qəzəl bir fikir almanaxıdır. Süjet qəzəl üçün janr mahiyyəti deyil. Deyək ki, Füzulinin "Qıldı ol sərv səhər naz ilə həmmamə xüram" misrası ilə başlanan qəzəlində hər sonrakı beyt əvvəlkinin davamıdır, qəzəlin süjeti var. Bəkir müəllim göstərir ki, bu, bütövlükdə Şərqin qəzəl şeirində nadir hadisədir. Bəkir müəllimin təhlil üçün seçdiyi qəzəl də şeir tariximiz üçün qeyri-adi poetik hadisələrdəndir, məsələn, "Məni candan usandırdı..." qəzəli kimi məşhur nümunələrdəndir. Qəzəl lüğət tərkibinə görə də Nəsimi dilini tipik şəkildə təmsil edir. Mənim hesablamama görə, Nəsimi lüğətinin təxminən 60-65 faizi türkcədir, əksinə, türkcə leksika Füzuli dilinin 35-40 faizi qədərdir. Qəzəlin dili həmin nisbəti təsdiqləyir. Məqalə müəllifinin də şəxsən diqqət yetirdiyi kimi, qəzəlin təkcə qafiyə sistemində on sözdən (yaş, baş, daş, qaş...) ancaq biri (nəqqaş) əcnəbi sözdür və qəribədir ki, qəzəlin dilindəki yeganə izafət də (dərdi-fəraq) məhz bu beytdədir:

Olmuşam dərdi-fərağından zəif ol həddə kim,

Gətirməzlər xəyalə nəqşimi nəqqaşlar.

(Füzulidə müq.et:

Öylə zəif qıl tənimi firqətində kim,

Vəslinə mümkün ola yetirmək səba məni).

Qəzəl Nəsimi dili üçün səciyyəvi olan xalq danışıq türkcəsini olduğu kimi əks etdirir. Elə bil akademik B.Nəbiyev, Hacıbəyovların təşbehi ilə desək, 80 yaşlı yaradıcılığında gənclik enerjisini göstərmək üçün bu məqaləni qəsdən yazıb - "80 yaşlı gənc" ünvanı ona yaraşır.

B.Nəbiyev 80 illik ömrünün bütün tərəfləri ilə nümunəvidir. O, böyük vətəndaşdır. Vətəndaşlığın həm məlum böyük mənasında, Vətənə, millətə qulluq mənasında, həm də fərdi, kiçik mənasında, yəni ayrı-ayrı şəxslərə, ehtiyacı olan insanlara kömək əli uzatmaq mənasında vətəndaşdır. Elmi qabiliyyəti olan qaçqın-köçkün kəslərin AMEA institutlarında işə düzəlmələrində göstərdiyi qayğıkeşliyi görmüşəm.

O, gözəl ailə başçısıdır. Adı keçən məqalədə "Ədalət naminə demək lazımdır ki..." sözlərilə başladığı obrazda birinci kəlməni görəndə bir anlığa fikrə getdim. Düşündüm ki, görəsən, bu sözü işlədəndə Bəkir müəllim ürəyindən nə isə keçiribmi? Onun evində fiziki-cismani mənada bir ədalət (əlbəttə, Ədalət xanım) var ki, Bəkirin özündə mənəvi və hüquqi mənadakı ədalətin biçimlənməsində, şübhəsiz, bu xanımın böyük rolu olub. O, yoldaşlarla söhbətlərində xanımının adını çəkəndə həmişə "Ədalət müəllimə" deyir. Bu müraciət mənim xoşuma gəlib. Mən də evimizdə hərdən xanımıma bir söz deyəndə "Bəkir müəllim demişkən, müəllimə, filan şey filandır" formasından istifadə etmişəm. Mən hesab edirəm ki, bu ailədə böyüyən övladların tərbiyəsində atalarının analarına "müəllimə" deməsi bir didaktik şeirin işini görüb.

Mən bu yazımda gah "Bəkir", gah "Bəkir müəllim", gah "akademik Bəkir Nəbiyev" dedim. İkinci, üçüncü ünvanları o, həyatda şərəflə qazanıb, hamı ona bu sözləri işlədir. Birincini mən ona bir tay-tuş, bir dost kimi deyirəm. Mənim Bəkirlə çöl yoldaşlığım olub, sanatoriyada gözəl günlər keçirmişik. Onun evində bir süfrə başında oturmuşuq. O, məniın bağımda qumun üstündə çəkdiyi maraqlı fiqurlarla kiçikyaşlı oğlanlarımı əyləndirib... Bu yaxınlarda televiziya çıxışında jurnalistin ona "Özünüzdə hansı keyfiyyətinizdən daha çox razısınız?" sualına "Ünsiyyətçilliyimdən" - cavabını verdi. Həqiqətən, insanlarla ünsiyyət saxlamaq, mehriban davranmaq onun istedadının bir parçasıdır. Bu keyfiyyətinə görə, o, uşaqla da, böyüklə də, dostla da, birinci dəfə gördüyü bir insanla da çox asanlıqla dil tapa bilir. Buna görə də o, hamını sevir. Ancaq könlünün üç sevgili məhbubu var: Vətəni (milləti ilə birlikdə), Ədalət müəllimə (övladları ilə birlikdə) və bir də filologiya (bütün qolları ilə bir yerdə).

Tofiq HACIYEV

P.S. 80 illik ömrünün 60 ilini elmi yaradıcılığa sərf etmiş böyük alimin hər biri ədəbiyyatşünaslığımızda hadisə sayılan cildlərlə kitablarını, minə yaxın məqaləsini bir yana qoyub, ancaq bir sonuncu məqaləsi haqqında iki kəlmə ilə kifayətlənmək, əlbəttə, qəribə görünə bilər. Bəkir müəllimin yaradıcılığı haqqında dəyərli tədqiqatlar aparılıb. Mənim məqsədim Bəkir müəllimin 25 və 80 yaşlarında eyni enerji ilə, eyni novatorluqla qələm işlətməsi haqqında iki kəlmə dost sözü demək idi və dedim.

Azərbaycan müəllimi.-2010.-30 aprel.-S.12-13.