Müasir dövrdə təhsilin
məzmunu və onun idarə edilməsi
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının
təhsil hüququ Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 42-ci maddəsi ilə təyin olunur. Bu maddəyə əsasən hər bir vətəndaşın
fasiləsiz təhsil almaq hüququ vardır. Respublikanın hər bir vətəndaşının
keyfiyyətli və fasiləsiz təhsil alması
imkanının təmin edilməsi və təhsilin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi üçün şəraitin
yaradılması dövlətin təhsil siyasətinin prioritet
sahələrindəndir. Təsadüfi deyil ki, son
onillikdə respublika prezidentinin diqqət və
qayğısı və Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi
sayəsində təhsil sahəsində köklü islahatlar
aparılır, müxtəlif layihələr həyata
keçirilir.
Hazırda bu islahatların ən mühüm mərhələsinə qədəm qoyulmuşdur. Təhsilin məzmunu və təlimin təşkilinə verilən tələblərdə ciddi yeniləşmə və müasirləşdirmə prosesləri gedir. Bununla əlaqədar olaraq təhsilin və təlimin məzmununun müasir tələblərə uyğun olaraq müəyyən edilməsi, yeniləşdirilməsi və idarə olunması günü-gündən aktuallaşır.
Təhsilin məzmunu hər hansı bir təhsil müəssisəsində həyata keçirilən təlim prosesinin sonunda təlim alanın əldə etməli olduğu biliklərə, bacarıqlara, vərdişlərə və formalaşdırılması nəzərdə tutulan şəxsi keyfiyyətlərə qoyulan tələblərlə müəyyən edilən bir anlayışdır. Bu tələblər cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilir və cəmiyyətin inkişaf səviyyəsindən asılı olur. Elmi-texniki tərəqqinin, ümummədəni səviyyənin, istehsalın və ümumiyyətlə, cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq təhsilin məqsədi və uyğun olaraq bu məqsədlərə çatmaq üçün təhsilin məzmununa qoyulan tələblər də dəyişir. Bu tələblər konkret olaraq müəyyən normativ sənədlər - standartlar şəklində ifadə olunur. Geniş mənada isə bu tələblər təhsil pilləsindən asılı olaraq ictimai həyata hazır olan, öz gələcək peşə fəaliyyətini müəyyən edə bilən, müəyyən dünyagörüşünə və ümumi mədəni səviyyəyə malik olan, peşə hazırlığı üzrə təhsilini davam etdirmək üçün lazımi bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlanmış məzun modeli formasında ifadə olunur.
Təlimin məzmunu təhsilin məzmununa qoyulan tələblərin reallaşdırılmasına xidmət edir.
Müasir dövrdə təhsilin və təlimin məzmununa bəşəriyyət tərəfindən əldə edilmiş sosial təcrübənin bütün elementləri daxil edilməlidir. Cəmiyyətin hər bir inkişaf səviyyəsində bu təcrübə təhsilin məzmununu təyin edən aşağıdakı elementləri əks etdirməlidir:
* biliklər
toplusu - təbiət, cəmiyyət, istehsalat,
düşüncə və fəaliyyət üsulları
haqqında biliklər;
* fəaliyyət
üsulları - fəaliyyətin məlum
üsullarının həyata keçirilməsi üzrə
toplanmış təcrübə; bu təcrübə eyni
zamanda şəxsiyyətin müəyyən bacarıq və
vərdişlər üzrə əldə etdiyi bilikləri də
özündə əks etdirir;
* yaradıcı
fəaliyyət təcrübəsi - cəmiyyətin tələbatına
uyğun olaraq əvvəllər əldə edilmiş bilik və
bacarıqların yeni şəraitdə tətbiq edilə bilməsi
üçün yaradıcı fəaliyyət təcrübəsi,
yeni fəaliyyət formalarının axtarışı və
formalaşdırılması;
* cəmiyyətin
əldə etdiyi nailiyyətlərə hörmətlə
yanaşma təcrübəsi - insanın fəaliyyət
obyektləri və üsullarına, ətraf aləmə, digər
insanlara və ümumiyyətlə, bəşəriyyətin əldə
etdiyi maddi və mədəni sərvətlərə hörmətlə yanaşma, dəyərləndirmə
üzrə təcrübə.
Təhsilin və
təlimin məzmununun idarə edilməsi ilk növbədə
məzmunun müəyyən edilmə metodologiyasının
işlənilməsini tələb edir. Təhsilin və təlimin məzmununun
müəyyən edilmə metodologiyası
aşağıdakı mərhələlərdən ibarət
olmalıdır.
1. Nəzəri tədqiqatlar,
elmin, texnikanın, istehsalın, cəmiyyətin və şəxsiyyətin
tələbatlarının öyrənilməsi yolu ilə hərtərəfli
inkişaf etmiş vətəndaş hazırlanması üzrə
təhsil müəssisəsinə veriləcək sosial
sifarişin formalaşdırılması.
2. Sosial sifarişə
uyğun olaraq məzunların fəaliyyət növünə
və keyfiyyətinə qoyulan tələblərin müəyyən
edilməsi; bu tələblər dövlət standartlarında
əks etdirilir və cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə
uyğun olaraq daim yeniləşdirilir.
3. Artıq müəyyən
edilmiş standartlara uyğun olaraq konkret keyfiyyətlərin və
fəaliyyət növlərinin
formalaşdırılmasına imkan verən təhsilin və
təlimin məzmununun müəyyən edilməsi. Təhsilin
və təlimin məzmunu müəyyən edilərkən
aşağıdakı əsas prinsiplər gözlənilməlidir:
* elmin,
texnikanın və qabaqcıl texnologiyanın müasir nailiyyətlərinin
əks etdirilməsi;
* hər
bir fənnin məzmununda ümumi elmi (elmlərin təsnifatının
ümumi əsasları, istehsal proseslərinin ümumi prinsipləri,
əməyin ümumi sosial-iqtisadi şərtləri və s.)
və peşə anlayışlarının (peşə fəaliyyətinin
ümumi elmi əsasları, konkret sahələr üzrə
istehsal alətlərinin və istehsal texnologiyalarının
quruluşunun və iş prinsipinin əsasları, əməyin
ümumi iqtisadi amilləri və s.)
əks etdirilməsi;
* ümumi
və peşə təhsili arasında
qarşılıqlı əlaqənin yaradılması;
* fənlərarası
və fənnin ayrı-ayrı sahələri arasında əlaqələrin
yaradılması;
* öyrədilən
fənnin uyğun peşə fəaliyyətinə aid olan əsas
ideyalarının, sahələrinin müəyyən edilməsi
və vurğulanması;
* tədris
proqramlarında istehsalatın yenilikci təcrübəsinin əks
etdirilməsi;
* təlim
materialı vasitəsilə təlim alanın
düşüncə tərzinin və məntiqi təfəkkürünün
inkişaf etdirilməsi üçün şəraitin
yaradılması;
* məzunların
gələcək peşə fəaliyyətini müəyyən
edə bilməsi və əmək bazarının tələbatlarına
daha yaxşı uyğunlaşması məqsədilə təlim
materiallarında müxtəlif peşələr və daha
çox ehtiyac hiss edilən ixtisas
sahələri üzrə məlumatların əks
etdirilməsi;
* tərbiyə
məsələlərinin əks etdirilməsi.
4. Təhsilin və təlimin
varislik və inteqrativlik prinsipi əsasında müəyyən
edilmiş məzmununun təhsilin müxtəlif səviyyələri
və mərhələləri üzrə təhsil
proqramlarına görə paylaşdırılması.
5. Təhsil proqramlarında
toplanmış materialın inteqrativ təlim fənləri
bloku üzrə paylaşdırılması.
6.
Formalaşdırılmış tələblər əsasında
təlim-tərbiyə prosesinin yeniləşdirilmiş
modelinin qurulması və tətbiqi.
Təhsil proqramlarının
formalaşdırılması zamanı həmçinin
aşağıdakı pedaqoji tələblər gözlənilməlidir:
* məzmun
tələbləri - varisliyin və təlimə inteqrativ
yanaşmanın nəzərə alınması şərti
ilə təhsil proqramlarının modullar əsasında tərtib
edilməsi (bu tələblər həmçinin məzunların
gələcək təhsillərinin fasiləsizliyinin təmin
edilməsi üçün vacibdir);
* təşkilati
tələblər - bu tələblər təhsil
proqramlarının müxtəlif növlü tədris müəssisələrində
reallaşdırılmasına imkan yaradır;
* kadrlara
qoyulan tələblər - bu tələblər təhsil
proqramlarının səviyyəsinə uyğun olan pedaqoji
kollektivin formalaşdırılmasını təmin edir;
* maddi-texniki
tələblər - bu tələblər seçilmiş tədris
proqramının reallaşdırılması
üçün maddi-texniki bazanın yaradılmasını nəzərdə
tutur;
* motivasion
tələblər - bu tələblər şəxsiyyətə
öz təhsil trayektoriyasını seçməyə və
təhsil müəssisəsinə öz fərdi təhsil
sistemini formalaşdırmağa imkan yaradır;
* milli-regional
tələblər - bu tələblər regionun xüsusiyyətlərini
və imkanlarını nəzərə alır və
iqtisadiyyatın və sosial sferanın inkişafını
şərtləndirir;
* yerli tələblər
- bu tələblər hər bir rayonun, şəhərin, təhsil
müəssisəsinin şəraitinin, xüsusiyyətlərinin,
mütərəqqi adət və ənənələrinin nəzərə
alınmasını təmin edir.
Təhsilin və
təlimin məzmununun idarə edilməsi son nəticədə
keyfiyyətin yüksəldilməsinə xidmət edir. Təhsilin və təlimin
keyfiyyətinin müəyyən edilməsi
aşağıdakı üç komponent üzrə
aparılır:
* nəticələrin
keyfiyyəti;
* şəraitin
keyfiyyəti;
* prosesin
keyfiyyəti.
Nəticələrin keyfiyyəti - qarşıda qoyulan məqsədlərə çatma ölçüsüdür və hər bir təhsil müəssisəsi üçün keyfiyyət indikatorları vasitəsilə müəyyən edilir. Öyrədənlər və öyrənənlər üçün nəticələrin keyfiyyət indikatorları müəllim və məzun modelində standartlar şəklində ifadə olunur. Nəticələrin keyfiyyəti təhsil və təlim prosesi üçün mövcud olan şəraitin keyfiyyəti ilə təyin olunur. Öyrədən üçün şəraitin keyfiyyəti daxili motivasiyanın, stimullaşdırma üsullarının və metodiki işlərin aparılması üçün imkanların olması ilə təyin edilir. Öyrənən üçün şəraitin keyfiyyəti əlverişli təhsil mühitinin, motivasiyanın, təhsil alma imkanının və sosial qayğının olması ilə təyin olunur. Digər tərəfdən, nəticələrin keyfiyyəti təlim prosesinin keyfiyyəti ilə təyin olunur. Öyrədən üçün prosesin keyfiyyəti onun peşəkarlıq səviyyəsinin inkişafına imkan verən fasiləsiz təhsil proqramları, öyrənən üçün prosesin keyfiyyəti fərdi təhsil proqramları vasitəsilə əldə edilir.
Təhsilin keyfiyyətinin idarə olunması sistemi keyfiyyət, fəaliyyətin səmərəliliyi və monitorinq kimi üç anlayışın vəhdətini təşkil edir. Keyfiyyət fəaliyyətin xarakteristikasıdır, səmərəliliyin qiymətləndirilməsi keyfiyyətin müəyyən edilmə üsuludur, monitorinq isə bu üsulun reallaşdırılması mexanizmidir.
Hazırda təhsilin və təlimin məzmunu və ona verilən tələblər müasir kurikulumlarla ifadə olunur. Ona görə təhsilin və təlimin məzmununun idarə edilməsi eyni zamanda kurikulumun qiymətləndirilməsini tələb edir. Kurikulumun qiymətləndirilməsi ehtiyacların öyrənilməsi və mövcud durumun təhlili ilə başlanır. Bu proses ehtiyaclara əsaslanan məqsədlərin müəyyən edilməsi üçün zəruridir. Qiymətləndirmə prosesində müvəffəqiyyət vəziyyətin və kontekstin düzgün aparılmış təhlilindən asılıdır.
Qiymətləndirmə prosesinin müxtəlif fazalarının və növlərinin reallaşdırılması təhsil sistemində daxili və xarici prosedurlar vasitəsilə keyfiyyət və kəmiyyət yanaşmalarının icrasını tələb edir.
Nəticə etibarilə qeyd edək ki, təhsilin və təlimin məzmununun səmərəli idarə edilməsi və keyfiyyət baxımından yüksəldilməsi aşağıdakı tədbirlərin kompleks şəkildə həyata keçirilməsini tələb edir:
* mədəni
təhsil mühitinin yaradılması;
* təhsilin
və təlimin məzmununun idarə edilməsi üzrə təhsil
müəssisələrinin təşkilati və metodiki cəhətdən
dəstəklənməsinə yönəlmiş kompleks tədbirlərin
həyata keçirilməsi;
* təhsilin
məzmununun və texnologiyasının fasiləsiz olaraq dəyişdirilməsi
və yeniləşdirilməsi;
* təhsilin
məzmununun və təlim texnologiyalarının müasirləşdirilməsi
vasitəsilə nümunəvi təhsil müəssisəsi
modelinin yaradılması;
* öyrənənlərin
məzmunca yeniləşdirilmiş dərsliklər, dərs vəsaitləri
və metodiki vəsaitlərlə təmin edilməsi;
* İKT-lərdən istifadə
etməklə təlim-tərbiyə prosesinin forma və məzmun
cəhətdən yeniləşdirilməsi;
* təhsil
və tərbiyə prosesində seçim şəraitinin
yaradılması;
* idarəetmə
sisteminin yeniləşdirilməsi, müasir standartlara uyğun
idarəetmə bacarıqlarına malik olan təhsil menecerlərinin
hazırlanması;
* muəssisədaxili
idarəetmənin strategiyasının, forma və məzmununun
yeniləşdirilməsi;
* öyrədənlərin
peşəkarlıq səviyyəsinin fasiləsiz olaraq
yüksəldilməsi, onların fəaliyyətinin təhsilin
və təlimin yeniləşdirilmiş məzmununa
uyğunlaşdırılması üçün şəraitin
yaradılması və pedaqoji işçilər
üçün əlavə təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi;
* təhsilin
və təlimin məzmununun idarə edilməsi üzrə rəhbər
və pedaqoji işçilərin bilik və
bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi;
* qabaqcıl
pedaqoji təcrübənin yayılması, öyrədənlər
üçün konkursların, müsabiqələrin,
açıq dərslərin keçirilmə
praktikasının daha da inkişaf etdirilməsi;
* təhsilin
və təlimin məzmununun yeniləşdirilməsi, idarə
edilməsi və keyfiyyətin yüksəldilməsi üzrə
elmi-praktik konfransların keçirilməsi.
Aydın KAZIMZADƏ
Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 6
avqust.- S.2.