Ali təhsildə yeni maliyyələşmə mexanizmi
tətbiq olunur
Ali təhsil müəssisələrinin
mövcud maliyyələşmə sistemində köklü
islahat aparılmadan keyfiyyətli mütəxəssis
hazırlığına nail olmaq mümkün deyil. Bu vaxta qədər
maliyyələşmə və budcə vəsaitlərinin ali
məktəblər arasında bölüşdürülməsi
mexanizmi aşağıdakı səbəblərə görə
təhsil xidmətlərinin səmərəliliyini yüksəltmək
imkanlarını məhdudlaşdırırdı:
- mütəxəssis
hazırlığına dövlət sifarişinin
olmaması;
- ali təhsil müəssisəsinin
büdcəsinin bir tələbəyə (adambaşına)
düşən xərclər müəyyənləşdirilmədən
formalaşması;
- ali məktəbin illik
büdcəsinin əvvəlki illərin xərcləri nəzərə
alınmaqla onların təqdim etdikləri xərclər
smetasının proqnozu əsasında müəyyənləşdirilməsi;
- ali məktəbin
büdcəsinin mənbəyindən asılı olmayaraq vahid
büdcə təsnifatına uyğun, təxminən, 40 xərc
maddəsi üzrə müəyyənləşdirilməsi və
xərclənməsi;
- ali məktəbin xərc
maddələri arasında yerdəyişməni müstəqil
həyata keçirmək səlahiyyətinə malik
olmaması, ilin sonunda isə xərc maddələri üzrə
əldə olunmuş qənaət məbləğlərinin
növbəti ilə keçirilməməsi və dövlət
büdcəsinə silinməsi.
İndiyədək
mövcud olan maliyyələşmə mexanizmindən fərqli
olaraq adambaşına maliyyələşmə dövlət
sifarişinə uyğun ali məktəblər
üçün büdcə vəsaitlərinin vahid metodika
üzrə müəyyənləşdirilməsini nəzərdə
tutur.
Xarici ölkələrin
təcrübəsində ali təhsilin maliyyələşdirilməsi,
əsasən, 3 yanaşma ilə həyata keçirilir:
1. İnkişaf etməkdə
olan ölkələrin əksəriyyətində maliyyələşmə
ali təhsil müəssisələrinin təklifləri əsasında
həyata keçirilir. Belə maliyyələşmə
mexanizmi ali məktəbin fəaliyyətinin nəticələrindən
asılı olmur və əsasən də əvvəlki illərin
xərcləri nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilir.
2. Nəticələr
üzrə maliyyələşmə. Bu halda büdcə vəsaitlərinin
ayrılması sistemi müəyyən nəticələrin əldə
olunmasına, yəni buraxılan məzunların sayına əsasən
müəyyənləşdirilir. Gözlənilən nəticələr
əldə edilmədiyi halda istifadə olunmayan vəsaitlər
ali məktəbin büdcəsindən silinir.
3. Bəzi ölkələrdə
(Kanada, Böyük Britaniya, Fransa, Yaponiya, İsveç,
Norveç və s.) ali məktəblərin maliyyələşdirilməsi
bir tələbəyə düşən xərci müəyyənləşdirilməklə
həyata keçirilir. Həmin üsulla maliyyələşmə
zamanı ixtisasların xüsusiyyətləri nəzərə
alınır. Bütün bunlar hökumət tərəfindən
ixtisaslar üzrə adambaşına düşən
müvafiq təhsil haqqının müəyyənləşdirilməsini
tələb edir.
Belə bir mexanizmin tətbiqi
ali təhsildə keyfiyyətin təmin olunmasına, ali təhsil
müəssisələri arasında rəqabətin
yaradılmasına, ayrılan vəsaitin tam səmərəli
və məqsədli istifadəsinə, vəsaitlərin
ayrılması prosesində subyektivliyə yol verilməməsinə,
tələbələr üçün stimul yaratmağa xidmət
edir.
Təsadüfi deyildir
ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev
cənablarının "Ali təhsil müəssisələrində
yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiq edilməsi
barədə" 10 fevral 2010-cu il tarixli Fərmanında məhz
belə maliyyələşmə mexanizminin yaradılması və
tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur.
Fərmanda 2010-2011-ci tədris ilindən
başlayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət
göstərən ali təhsil müəssisələrində
dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına maliyyələşmənin
dövlət sifarişi əsasında həyata keçirilməsi,
mülkiyyət formasından asılı olmayaraq qanunvericiliyə
uyğun fəaliyyət göstərən bütün ali təhsil
müəssisələrinin dövlət sifarişinin yerinə
yetirilməsində iştirakının təmin edilməsi,
dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına dövlət
sifarişinin adambaşına maliyyələşmə prinsipi
əsasında həyata keçirilməsi, ali təhsil müəssisələrinə
qəbul imtahanlarının nəticəsinə görə
dövlət sifarişi ilə təhsil almaq hüququnu
qazanmış abituriyentlərə mülkiyyət
formasından asılı olmayaraq təhsil alacaqları ali təhsil
müəssisəsinin seçimində sərbəstliyin
verilməsi məsələləri öz əksini
tapmışdır. Bununla bağlı müvafiq təkliflərin
və normativ sənədlərin hazırlanması Nazirlər
Kabinetinə və aidiyyəti qurumlara
tapşırılmışdır.
Həmin fərmanın
icrası ilə bağlı aidiyyəti nazirlik və komitələrin
təklifləri nəzərə alınmaqla Nazirlər
Kabinetinin 6 may 2010-cu il tarixli 132 S nömrəli sərəncamları
ilə ölkədə ilk dəfə olaraq bakalavr və
magistr səviyyələrinə dövlət sifarişi ilə
tələbə qəbulu proqnozu aşağıdakı yeni
forma üzrə təsdiq olunmuşdur. Nümunə
üçün onun bir hissəsini oxucuların diqqətinə
çatdırırıq:
Dövlət ali təhsil müəssisələri:
1. Bakı Dövlət
Universiteti
2. Azərbaycan Dövlət
Neft Akademiyası
3. Azərbaycan Texniki
Universiteti
4. Azərbaycan Memarlıq və
İnşaat Universiteti
5. Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universiteti
6. Bakı Slavyan Universiteti
7. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
8. Azərbaycan Dillər
Universiteti
9. Bakı Musiqi Akademiyası
10. Azərbaycan Dövlət
Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti
11. Sumqayıt Dövlət
Universiteti
12. Lənkəran Dövlət
Universiteti
13. Gəncə Dövlət
Universiteti
14. Azərbaycan Texnologiya
Universiteti
15. Mingəçevir
Politexnik İnstitutu
16. Naxçıvan Dövlət
Universiteti
17. Naxçıvan Müəllimlər
İnstitutu
18. Azərbaycan Milli
Konservatoriyası
19. Azərbaycan Dövlət
Rəssamlıq Akademiyası
20. Azərbaycan Müəllimlər
İnstitutu
21. Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik
Akademiyası
22. Azərbaycan Turizm
İnstitutu
23. Azərbaycan Tibb
Universiteti
24. Azərbaycan Dövlət
Aqrar Universiteti
25. Azərbaycan Dövlət
Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası
26. Azərbaycan Dəniz
Akademiyası
27. Milli Aviasiya Akademiyası
28. M.V.Lomonosov
adına
Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı
29. Fövqəladə Hallar
Nazirliyinin Akademiyası
Özəl ali təhsil müəssisələri:
1. Qərb Universiteti
2. Elm və Təhsil Mərkəzi
Təfəkkür Universiteti
3. Azərbaycan Universiteti
4. Qafqaz Universiteti
5. Xəzər Universiteti
6. Odlar Yurdu Universiteti
7. Azərbaycan
İctimai-Siyasi Universiteti
8. Bakı Avrasiya Universiteti
Bununla yanaşı,
ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə dövlət sifarişi ilə
ali təhsil müəssisələrinin
bakalavriat və magistratura səviyyələrində hər
bir təhsilalana düşən təhsil xərclərinin
miqdarları müəyyənləşdirilmişdir.
Sənədə əsasən,
bakalavr səviyyəsində hər bir təhsilalana
düşən xərclərin miqdarı müxtəlif
müəllimlik ixtisasları üzrə 1500, digər humanitar
ixtisaslar və mühəndislik ixtisasları üzrə 1800,
muzeyşünaslıq, arxiv işi və abidələrin
qorunması, sənətşünaslıq, xoreoqrafiya, estrada,
aktyor, operator sənətləri, xalq çalğı alətləri
ifaçılığı, teatrşünaslıq, bədii
yaradıcılıq və ekran dramaturgiyası, rejissorluq,
kinoşünaslıq ixtisasları üzrə 1500, dekorativ sənət,
rəngkarlıq, qrafika, heykəltəraşlıq, dizayn
ixtisasları üzrə 2000, instrumental ifaçılıq,
solo oxuma, dirijorluq, bəstəkarlıq,
musiqişünaslıq ixtisasları üzrə 7000,
iqtisadiyyat yönümlü ixtisaslar üzrə 1500, riyaziyyat
və təbiət elmləri ixtisasları üzrə 1600,
tibb ixtisasları üzrə 2500, turizm və otelçilik, nəqliyyat
servisi, fövqəladə hallar və həyat fəaliyyətinin
təhlükəsizliyi ixtisasları üzrə 1800, bədən
tərbiyəsi və idman ixtisası üzrə 1000 manat təşkil
edir.
Magistratura səviyyəsində
ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə dövlət sifarişi ilə
hər bir təhsilalana düşən təhsil xərcləri
isə 1500-1800 manat arasında dəyişir. Belə ki, təhsilin bu səviyyəsində
bir təhsilalana düşən xərclər təbiət
elmləri ixtisasları üzrə 1600, humanitar və sosial
elmlər üzrə 1800, maarif, iqtisadiyyat və idarəetmə
üzrə 1500, təbiət-texniki elmlər üzrə 1600,
texniki elmlər üzrə 1800, aqrar və balıq təsərrüfatı,
habelə ekologiya və təbiətdən istifadə üzrə
1600 manatdır.
Təbii ki, yeni maliyyələşmə
mexanizminə keçid dövlət sifarişi ilə ali təhsil müəssisələrinin
bakalavriat və magistratura səviyyələrində kadr
hazırlığında müvafiq qaydaların da
hazırlanmasını tələb edirdi. Bununla əlaqədar
"Azərbaycan Respublikasında ali təhsil
müəssisələrində yeni maliyyələşmə mexanizminin
tətbiqi ilə bağlı dövlət sifarişi ilə
ali təhsil müəssisələrinin bakalavriat və
magistratura səviyyələrində kadr
hazırlığının maliyyələşdirilməsi
qaydaları" işlənib hazırlanmış və təsdiq
üçün Nazirlər Kabinetinə təqdim
olunmuşdur. Sənəddə hər növbəti il üçün ayrı-ayrı ixtisaslar
üzrə ali təhsil müəssisələrinin bakalavriat
və magistratura səviyyələrinin dövlət
sifarişi əsasında tələbə qəbulunun
proqnozunun hazırlanması mexanizminin, adambaşına maliyyələşmənin
həcminin müəyyənləşdirilməsi, dövlət
sifarişi çərçivəsində təhsilalanların
müəyyənləşdirilməsi, maliyyələşmənin
şərtləri, onun səmərəli istifadəsi öz əksini
tapmışdır. Burada habelə Təhsil
Nazirliyi ilə təhsil müəssisələri arasında və
təhsilalanla təhsil müəssisəsi arasında
müqavilələrin bağlanma mexanizmi və onun nümunəsi
də verilmişdir. Həmin sənəddə
dövlət sifarişi əsasında maliyyələşmənin
hansı hallarda dayandırılması, ondan məhrum edilmə,
ödənişli əsaslarla təhsil alanların və
yüksək göstəricilərə nail olanların
dövlət hesabına təhsil almaları üçün
imkan yaradılması məsələləri də yer
almışdır.
Onu da qeyd edək ki, tabeliyindən
və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq
dövlət sifarişi ilə kadr hazırlayan bütün ali təhsil müəssisələri ilə Təhsil
Nazirliyi arasında müqavilələr bağlanacaqdır.
Ali təhsil müəssisələrində
adambaşına maliyyələşmənin
üstünlüklərindən biri də odur ki, dövlət
sifarişi əsasında təhsil alacaq tələbələr
üçün ali məktəblərə
dövlət büdcəsindən ayrılacaq maliyyə vəsaitləri
əvvəlki illərdə olduğu kimi ayrı-ayrı xərc
maddələri üzrə deyil, ümumi məbləğ səviyyəsində,
yəni bir xərc maddəsi üzrə həyata keçiriləcəkdir.
Burada isə ayrılacaq büdcə vəsaitlərinin səmərəli
istifadə olunması və ayrılan vəsaitin birbaşa ali məktəbin lazımi ehtiyaclarının
ödənilməsi üçün sərf olunmasına
çox böyük zəmin yaranacaqdır.
Ali təhsil müəssisələrinə
dövlət sifarişi əsasında ayrılacaq büdcə
vəsaitlərinin istifadəsi mexanizminə əsasən Təhsil
Nazirliyi tərəfindən dövlət ali
təhsil müəssisələri ilə yanaşı, özəl
ali təhsil müəssisələrinə də vəsaitlər
köçürüləcək, ayrılan büdcə vəsaitinin
ehtiyaclara uyğun təyinatı üzrə
bölüşdürülməsi və il ərzində qənaət
olunmuş vəsaitlər arasında yerdəyişmələrin
aparılması ali təhsil müəssisələri rəhbərlərinin
səlahiyyətinə veriləcəkdir.
Ən əsas yenilik odur ki, ali təhsil müəssisələri maliyyələşmədə
sərbəst olacaqlar, bunu isə ali təhsil müəssisələri
rəhbərləri çoxdan arzu edirdilər.
Adambaşına maliyyələşmə
mexanizminin tətbiqi o vaxt səmərə verə bilər ki,
ali məktəblər arasında dövlət
sifarişli tələbə qəbulu uğrunda sağlam rəqabət
mühiti yaransın. Elə bir mexanizm yaradılmalıdır
ki, dövlət sifarişli daha çox tələbə cəlb
etmiş ali məktəblər digərlərinə
nisbətən maliyyələşmə baxımından daha əlverişli
mühitə malik olsunlar və onların daha intensiv
inkişafı təmin olunsun. Rəqabətə davam gətirməyən
ali təhsil müəssisələri və
ya onların ayrı-ayrı ixtisasları isə gələcəkdə
ya bağlanmalı, yaxud da onlar daha güclü ali məktəblərlə
birləşdirilməlidir.
Düşünürük
ki, belə bir mexanizm yaratmaqla biz ali məktəblərdə
təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail ola
bilərik. Heç də sirr deyil ki, bu məqsədə
çatmaq üçün illərlə həyata
keçirdiyimiz inzibati tədbirlər gözlənilən səmərəni
verməmişdir.
Bu məsələyə
ona görə xüsusi diqqət yetirilməlidir ki,
adambaşına maliyyələşmə mexanizmini tətbiq
edən bəzi ölkələrin acınacaqlı vəziyyətinə
düşməyək. Həmin ölkələrin təcrübəsi göstərir
ki, tələbələrin ali məktəblərdə
yerləşdirilməsi düzgün
aparılmadığı halda zəif kadrlar hazırlayan ali məktəblər
keyfiyyətli mütəxəssis hazırlayan təhsil müəssisələrindən
daha əlverişli şəraitə düşürlər.
Belə ki, dövlət sifarişi ilə təhsil almaq
hüququnu qazanmış abituriyentlərin əksəriyyəti
nüfuzlu ali məktəblərdə cəmləşir,
digərləri isə az nüfuzlu, keyfiyyətcə
aşağı səviyyədə mütəxəssis
hazırlığı aparan ali məktəblərə ödənişli
əsaslarla qəbul olunurlar. Bu ali məktəblər
ödəniş haqqını dövlət tərəfindən
həmin ixtisas üçün müəyyən olunmuş və
bəzən də daha yüksək səviyyəyə
artırmaqla, özləri üçün əlverişli
şərait yaradır, nəticədə həmin təhsil
müəssisələri mütəxəssis
hazırlığının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
çalışmırlar və onların dövlət
sifarişi ilə təhsil alan tələbələr
uğrunda mübarizə aparmaq üçün heç
motivasiyası da olmur. Bununla bağlı
qarşıya çıxa biləcək bir neçə
situasiyanı nəzərə çatdırmaq istərdik.
Məsələn, cari tədris ilində Beynəlxalq
münasibətlər ixtisasına tələbə qəbulu ali məktəblər üzrə
aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilibdir.
Qeyd olunan ixtisas üzrə
yuxarıda göstərilən ali məktəblərə
tələbə qəbulu planında 409 yerdən 100 yer
dövlət sifarişi əsasında nəzərdə
tutulmuşdur. Fərz edək ki, qəbul
imtahanlarının nəticələrinə görə
dövlət sifarişi əsasında təhsil almaq hüququ
qazanan tələbələrin 100 nəfəri ərizələri
əsasında Bakı Dövlət Universitetinə yerləşdirilmişdir.
Qalan 309 ödənişli yerə isə ödənişli
əsaslarla qəbul olunmuş şəxslər, BDU da daxil
olmaqla yuxarıdakı cədvəldə göstərilən
universitetlərə arzuları əsasında yerləşdirilmişdir.
Belə vəziyyətdə qəbul planını dövlət
sifarişi ilə tam yerinə yetirən BDU digər ali məktəblərlə
müqayisədə heç bir üstünlüyə malik
olmur və əksinə, itirir.
Belə ki,
BDU-nun 100 dövlət sifarişi ilə və 64 ödənişli
əsaslarla tələbədən əldə etdiyi vəsait
301600 AZN təşkil edir.
BDU: 100x1800+64x1900 = 301600 AZN
Azərbaycan
Dillər Universitetinə isə dövlət sifarişi ilə
tələbə qəbul olunmadığı və planda nəzərdə
tutulmuş 42 yerin hamısına ödənişli əsaslarla
tələbələr yerləşdirildiyi halda onun əldə
etdiyi vəsait 105000 AZN təşkil edir.
ADU: 42x2500=105000 AZN
Bu zaman BDU-da 1 tələbəyə
düşən xərc 301600:164=1839 AZN, ADU-da isə 105000:42=2500 AZN təşkil
edir.
Qeyd edək ki,
BDU əldə etdiyi vəsaitdən dövlət sifarişi ilə
qəbul olunmuş 100 tələbəyə həm də təqaüd
verməlidir.
Belə olan halda BDU-da dövlət sifarişi ilə təhsil
alan tələbələrə ayrılan
vəsaitdən (100 x 1800 = 180000 AZN) təxminən 40 faizi
(72000 AZN) təqaüd üçün nəzərdə
tutulur. Beləliklə, həmin ali məktəbdə
bir tələbəyə düşən xərc daha
aşağı olur. Əlavə şərhə
ehtiyac yoxdur.
Təklif edilir ki, ali məktəblərin müvafiq
ixtisaslarına ödənişli əsaslarla tələbələrin
yerləşdirilməsi dövlət sifarişi ilə qəbul
olunmuş tələbələrin sayına görə müəyyənləşdirilsin.
Yəni bu və ya digər ali məktəbin
müvafiq ixtisasına dövlət sifarişi ilə nə qədər
çox tələbə qəbul olunarsa, ödənişli qəbulun
sayı da ona müvafiq olaraq çox olmalıdır. Bu zaman ayrı-ayrı ixtisaslara dövlət
sifarişi ilə tələbə qəbul
olunmadığı halda həmin ixtisaslara tələbə qəbulu
ya məhdudlaşdırılmalı və ya tamamilə verilməməlidir.
Bunun
üçün müxtəlif mexanizmlər tətbiq oluna bilər. Onlardan birini nəzərinizə
çatdırmaq istərdik. Məsələn,
qəbul planında Beynəlxalq münasibətlər
ixtisasına nəzərdə tutulan 409 qəbul yerinin 100
yerini dövlət sifarişi təşkil edir. Bu isə
həmin ixtisasa ümumi qəbulun təqribən 24,4%-dir. Belə olan halda, Beynəlxalq münasibətlər
ixtisası üzrə hər hansı bir ali təhsil müəssisəsinin
qəbul planı aşağıdakı kimi hesablanır:
Cədvəldən
göründüyü kimi, qəbulun nəticəsinə
görə, bu və ya digər ali məktəblərin qəbul
planı dövlət sifarişi ilə qəbul olunmuş tələbələrin
sayından asılı olaraq bir ali məktəbdə kəsirdə
qala, digərində isə onun hesabına arta bilər. Bu da,
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dövlət sifarişi ilə tələbə
cəlb etmək uğrunda ali məktəblər arasında
gözlənilən rəqabətin yaranmasını təmin
edir.
Qeyd olunan məsələlərin
tələbələrin yerləşdirilməsi zamanı nəzərə
alınması, hesab edirik ki, faydalı olardı.
İlham PİRMƏMMƏDOV,
İlham MUSTAFAYEV
Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 30 iyul.- S.1, 3.