Müasir mərhələdə milli təhsilə dair
fundamental əsər
"Biz maddi dəyərlərimizi,
iqtisadi potensialımızı insan kapitalına çevirməliyik. Çünki insanın savadı, biliyi onun gələcək
həyatını müəyyən edir, ölkənin hərtərəfli
inkişafına xidmət edir"
İlham ƏLİYEV
Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev
xalqın böyük təkidi ilə təkrar hakimiyyətə
qayıtdıqdan, müstəqil respublika quruculuğunu və
inkişafını təmin etdikdən sonra bilavasitə onun rəhbərliyi
ilə cəmiyyət həyatının bütün sahələrinin,
o cümlədən təhsil quruculuğunun perspektiv istiqamətlərini
və parametrlərini əks etdirən sənədlər qəbul
olundu. Ulu öndər
Heydər Əliyevin "Təhsil sahəsi həyatımızın
ən gərəkli, ən mühüm sahəsidir. O, milli məqsədlər,
mənafelər əsasında qurulmalıdır" müddəasına
əsaslanan Azərbaycan təhsili məhz onun müdrik rəhbərliyi
altında həyata keçirilən islahatlar nəticəsində
tarixi təcrübə və nailiyyətlər zəminində
diqqəti cəlb edən uğurlar qazandı.
Ölkəmizdə
müxtəlif təhsil təşkilatları ilə birgə
layihələrin həyata keçirilməsinə
başlanıldı. Beləliklə, ulu öndərin əsasını
qoyduğu siyasi kursun istedadlı davamçısı olan
İlham Əliyevin "qara qızıldan, maddi dəyərlərdən
əldə edilən kapital ölkədə insan
kapitalının inkişafına yönəldilməlidir"
konsepsiyası cəmiyyətin inkişafına yeni impuls verməklə,
"Təhsil Azərbaycanın davamlı inkişaf
strategiyasının ən öncül istiqamətlərindən
biridir" tezisini tamamlamış oldu.
Təhsilə
yeni inkişaf mərhələsində dövlət səviyyəsində
göstərilən diqqət və qayğı statistikada
öz təsdiqini tapmışdır. Konkret rəqəmlərə nəzər
salaq: təhsilə ayrılan büdcə 2003-cü illə
müqayisədə 5 dəfədən çox artaraq 2008-ci
ildə 1,1 milyard manata çatmış,
2009-cu ildə isə 1,3 milyard manat təşkil etmişdir. Təhsil
tariximizdə ilk dəfə olaraq 16
inkişafyönümlü Dövlət Proqramı təsdiq
olunmuşdur və bu proqramlarla iş uğurla davam etdirilməkdədir.
Heydər Əliyev Fondunun
prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü
ilə "Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb"
hərəkatı xətti ilə son illərdə təhsilin
bütün vəsilələrində maddi-texniki baza yüksək
səviyyədə yaxşılaşdırılmış,
son 3 il ərzində 300-dək məktəb əsaslı təmir
olunmuş, onlarca məktəb inşa etdirilmişdir.
Azərbaycan
Respublikasının təhsil naziri, fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru, professor, Misir Mərdanovun
"Çaşıoğlu" nəşriyyatında
buraxılmış "Azərbaycan təhsili yeni inkişaf
mərhələsində" (Bakı. 2009) adlı fundamental əsərində
bu və ya digər məsələlərə aydınlıq
gətirilmiş, müstəqillik dövründə milli təhsil
siyasətinin təşəkkülü və inkişaf
istiqamətlərinin geniş kontekstdə təhlili
verilmişdir.
Kitabda həmin məsələlər 9 fəsildə
əhatə olunaraq pedaqoji faktlar, statistik rəqəmlər əsasında
təhlil olunmuşdur. Təhsil sisteminin bütün vəsilələrində
- məktəbəqədər tərbiyə və ümumi təhsil
müəssisələrində, texniki peşə, orta ixtisas
və ali təhsil məktəblərində aparılan
islahatların gedişi, nəticələr və perspektivlər şərh
olunmuşdur. Eləcə də əlavə təhsil, ali məktəb elmi məsələləri
araşdırılmışdır. Tədqiqatlar
göstərir ki, məktəbəqədər təhsil
uşaqların erkən yaş dövründə intellektual,
fiziki və psixoloji inkişafında, potensial
imkanlarının üzə çıxarılmasında, məktəb
təliminə hazırlanmalarında, onlarda mənəvi
keyfiyyətlərin formalaşmasında mühüm rol
oynayır. Bu sahənin inkişaf tarixinə
və mövcud vəziyyətinə geniş nəzər salan
müəllif problemlərdən yan keçmir.
Reallığı və mövcud vəziyyəti obyektivlik və
ədalətlilik parametrlərində nəzərə alan nazir göstərir
ki, uzun müddətli ciddi cəhdlərə baxmayaraq
uşaqların məktəbəqədər əhatə səviyyəsi
16%-dən yuxarı qalxmır, halbuki həmin göstərici
Avropa ölkələrində 90%-dən, MDB-də isə 50%-dən
aşağı deyildir. Son beş ildə 240 məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi özəlləşməyə
açıq elan edilsə də,
cəmi 6 özəl müəssisə vardır ki, burada cəmi
400-ə yaxın uşaq əhatə olunmuşdur.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 12 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamı ilə "Azərbaycan
Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi
Proqramı (2007-2010-cu illər)" ölkəmizdə məktəbəqədər
təhsil tarixində yeni mərhələnin
başlanmasını təmin etdi.
Nəticədə son illərdə
11 yeni uşaq bağçası istifadəyə verilmiş,
21 uşaq bağçası əsaslı təmir edilmiş,
32 müəssisə ən müasir avadanlıqlarla təchiz
olunmuş, 100 adda müxtəlif təlim vəsaiti
hazırlanmış, 5
yaşlı uşaqların icbari məktəbəqədər
təhsilə cəlbi istiqamətində ciddi tədbirlər
həyata keçirilmiş, bu tip müəssisələr
üçün təhsil proqramı - kurikulumu
hazırlanmışdır. Əsərdə qeyd olunur ki,
ölkə üzrə 5 yaşlıların sayı 108600 nəfərdir
və onların yalnız 24%-i məktəbə
hazırlıqla əhatə olunmuşdur, mövcud uşaq
bağçaları isə bu kontingentin 40-45%-ni qəbul edə
bilir. Ona görə də Misir Mərdanov uzun müddət bu sahəyə rəhbərlik
edən bir şəxs kimi haqlı olaraq ümumi təhsil məktəblərinin
bazasından istifadə zərurətini irəli sürərək
fikrini əsaslandırır
Əsərin ən
irihəcmli hissəsi ümumi təhsilə həsr
edilmişdir.
Bu, əslində təbii və qanunauyğun
sayılmalıdır; təhsilin bu pilləsində əsas
spesifik cəhət odur ki, digər pillələrdən fərqli
olaraq bütün insanlar bu mərhələdən keçirlər.
Kitabdan bəlli
olur ki, yalnız 2008-2009-cu tədris ilində əvvəlki ilə
nisbətən 1700-dən artıq şagird artmış, ənənəvi
olaraq davam edən azalma dayanmışdır. Amma özəl
ümumi təhsil məktəblərinin də, məktəbəqədər
müəssisələr kimi, artımı zəif
getmişdir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu sahəyə xüsusi diqqət yetirməsi, 4
oktyabr 2002-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası ümumi təhsil
məktəblərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi
haqqında" Sərəncam ümumi təhsilin böhrandan
xilası üçün əsas olmuşdur. Məhz
bu sərəncamın əsasında, 2003-cü ildə
"Azərbaycan Respublikasında yeni ümumi təhsil məktəblərinin
tikintisi, mövcud məktəblərin əsaslı təmiri
və müasir tədris avadanlıqları ilə təmin
olunmasına dair Dövlət Proqramı (2003-2007-ci illər)"
qəbul edildi. Həmin sənəddə 5 ildə 44698
yerlik 149 yeni məktəbin, 175 məktəbdə 25560 yerlik
1328 sinif otağının inşası, 408 məktəbdə
əsaslı təmir işlərinin aparılması nəzərdə
tutulurdu. Bu sahədə həyata keçirilən
uğurlu işlərin çox geniş statistik mənzərəsini
faktlarla şərhini verən professor Misir Mərdanov son illərdə
350 min şagird yerlik 1300-dən çox yeni məktəb
binasının tikilib istifadəyə verilməsini
"çağdaş təhsil tariximizin ən parlaq səhifələri"ndən
hesab edərək, haqlı olaraq qeyd edir ki, son illərdə
700 mindən çox şagird, yəni bütün şagirdlərin
50%-i müasir tələblərə cavab verən məktəblərdə
oxuyur.
Ümumi təhsil
sahəsində görülən irimiqyaslı layihələr
içərisində tədrisin məzmunu sahəsində həyata
keçirilən islahatlar da əsərdə geniş təhlil
edilmişdir.
2002-ci ildə Dünya Bankı ekspertlərinin
iştirakı ilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən
ümumi orta təhsilin məzmununa, onun daim yeniləşdirilməsi
və təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı, təhsilalanlarda
həyati bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına
daha çox diqqət yetirilməsi məqsədi ilə
kurikulumların tətbiqinə başlandı. Bu sahədə
ənənəvi problemlər üç istiqamətdə
ümumiləşdirilmiş, əsasən qiymətləndirilmədə
formalizmə üstünlük verilməsi, məzmunun ifrat nəzəri
və abstrakt olması, nəhayət, bu sahədə
şaquli və üfüqi inteqrasiyanın olmaması mövcud problemlər kimi qeyd
edilmişdir.
Əsərdən
öyrənirik ki, 30 oktyabr 2006-cı ildə təsdiq
edilmiş "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin
Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" sənədi əsaslı
dönüşə təkan vermiş oldu. Yeni tədris
standartları hazırlandı, ibtidai siniflər yeni kurikulumla
fəaliyyətə başladı. Bundan
sonra təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi istiqamətində
fəaliyyət başlandı.
Ciddi təhlilə
cəlb edilən sahələrdən biri ümumi təhsil məktəblərinin
dərsliklə təminatı, dərslik siyasətidir. Bu sahədə həyata
keçirilən dövlət siyasətinin geniş analitik təhlili
verilmiş, ümummilli liderimizin dərslik siyasətinə strateji əhəmiyyətli
sahə kimi diqqət yetirməsi önə çəkilmiş,
26 aprel 1999-cu ildə təsdiq edilmiş "Azərbaycan
Respublikasında ümumi orta təhsilin dövlət
standartları"nın və 15 iyun 1999-cu il tarixli "Azərbaycan
Respublikasının təhsil sahəsində İslahat
Proqramı"nın qəbulunadək olan mərhələ
birinci mərhələ hesab edilmişdir.
Məqsədyönlü fəaliyyətin
nəticəsidir ki, dərslik siyasətinin birinci mərhələsində
I-IV siniflər üzrə dərsliklərin 90%-i, V-XI siniflər
üzrə isə 75%-dən çoxu məzmunca yeniləşdirilmişdir.
Dərslik
islahatının ikinci mərhələsində əldə
edilmiş uğurlar müqayisəli statistik təhlilə əsaslanmışdır. Bu mərhələnin
ən böyük uğuru təbiət, texniki və dəqiq
fənlərə aid yeni nəsil dərsliklərə
keçilməsi idi. Sonralar humanitar fənlər
üzrə də eyni prinsiplə dərslik
hazırlığı təmin edilmişdir.
Yeri gəlmişkən,
ümumi təhsil məktəblərində uzun müddətdir
"İnsan və cəmiyyət", "İqtisadi biliklərin
əsasları", "Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının əsasları" fənləri tədris
olunur və dərsliklər daim yeniləşdirilir. Çox təəssüf ki, bu fənləri tədris
edəcək kadr hazırlığı diqqətdən kənardadır.
Bu dərslərə çox vaxt dərsi
çatmayan müəllimlər üçün köməkçi
fənn kimi baxılır. Bizə elə gəlir
ki, pedaqoji universitetdə yeni "Vətəndaşşünaslıq"
fakültəsinin açılmasına ehtiyac vardır.
Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri,
akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və humanitar elmlər: zaman
kontekstində baxış" adlı proqram xarakterli məqaləsində
haqlı olaraq qeyd edir: "Biz daim böyük fəxrlə
deyirik ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyev bizə azərbaycançılıq məfkurəsini
bəxş etmişdir. Müasir dünyada vəzifələrimizin
öhdəsindən layiqincə gələ bilməyimiz
üçün aidiyyəti elmi qurumlar azərbaycançılıq
məfkurəsinin nəzəri-konseptual əsaslarını
işləyib hazırlamalıdırlar... Milli dəyərlərlə
əlaqəli problemlər üzərində dayanaraq xüsusi
qeyd etmək istərdim ki, bunların tam həllini tapması
müstəqil respublikamızın gənclərinin tərbiyəsi
baxımından müstəsna əhəmiyyətə
malikdir".
Qloballaşmanın
ictimai-humanitar düşüncədə hakim olduğu indiki
zamanda "milli kimliyini"zi təmin etmək
baxımından hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin fikirləri
də ümumi təhsil sistemində bu fənləri tədris edəcək kadr
hazırlayan belə bir
fakültənin açılmasını daha da labüd
edir.
Müstəqil
respublikamızın milli təhsil siyasətinin geniş,
konseptual təhlilinə həsr edilmiş əsərdə
ciddi diqqət yetirilən sahələrdən biri də
ümumi təhsil sistemində biliyin qiymətləndirilməsidir. Azərbaycanda
"qiymətləndirmə" dedikdə, bəziləri bunu
yalnız təhsilalanın təlim nəticələrinə
aid olan məsələ kimi qəbul edirlər. Beynəlxalq təcrübədə təhsilalanın
biliyinə verilən qiymət həm də müəllimlərin
və məktəbin fəaliyyətinə, valideynin təhsilə
münasibətinə, məktəb rəhbərinin peşəkarlıq
səviyyəsinə verilən qiymət kimi qəbul edilir.
Planlı sovet təhsil sistemində keyfiyyət yox, kəmiyyət
önə çəkildiyindən orta və ali
məktəblərdə bütün məzunların attestat və
diplom almaları təbii hesab edilirdi. Ona görə
də bu sahədə ənənəvi psixoloji baryeri aşmaq
hələ də çətindir və təpkilərlə
qarşılanır. Bu sahədə ən
ciddi vəzifə beynəlxalq təcrübənin təbliğidir
ki, burada da başlıca məqsəd onun mahiyyətinin təhsilin
müasir inkişaf tendensiyalarına
uyğunlaşdırılmasıdır. Yeni kurikuluma
uyğun tətbiq edilən standartlarda təsbit olunmuş
biliklər daşıdıqları mahiyyətə görə
3 kateqoriyaya (deklarativ,
prosedural və kontekstual) bölündüyündən
onların reallaşdırılması üçün tələb
edilən bacarıqlar da fərqli müəyyən edilir.
Əsərdə
2008-2009-cu dərs ilində ölkənin təhsil tarixində
ilk dəfə olaraq bütün ümumi təhsil məktəblərində
mərkəzləşdirilmiş imtahan formasının tətbiqi
bu sahədə yeni mərhələnin başlanğıcı
kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycan təhsilinin
salnaməsi hesab edilən əsərdə ən geniş bəhs
edilən fəsillərdən olan ali və
orta ixtisas təhsili sahəsində görülən işlərin
çox geniş elmi-praktik mənzərəsi
yaradılmışdır.
Müstəqillik əldə
edildikdən sonra ölkədə baş verən siyasi-tarixi
proseslər bu sahəyə
də öz təsirini göstərmiş, onu böhran mərhələsindən
ümummilli lider Heydər Əliyevin təkrar hakimiyyətə
qayıdışı ilə baş verən quruculuq prosesi
xilas etmişdir.
Dünya
ölkələrinin təcrübəsi təsdiq edir ki, şəxsiyyət
və cəmiyyətin təhsilə tələbatları əbədidir. Həmin tələbatların
ödənilməsində orta ixtisas və ali təhsilin
özünəməxsus rolu var. Azərbaycanın
sosial-iqtisadi inkişafı, formalaşmaqda olan bazar münasibətləri
şəraitində vətəndaşların peşə
ixtisasına olan tələbat və istəklərinin ödənilməsində
orta ixtisas təhsilinin əhəmiyyəti
danılmazdır. Tarixi fakt və təcrübə əsasında
hazırlanmış fəsildə orta ixtisas təhsili təbəqəsini
dövlət və özəl təhsil müəssisələrinin
statistikası əsasında şərh edən müəllif
bu sahənin məqsədini açıqlamışdır.
Orta ixtisas təhsili
müəssisələrinin infrastrukturunun yeniləşdirilməsi
istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata
keçirilmişdir. İndi 57 dövlət, 3 özəl orta
ixtisas təhsili müəssisəsi 117 ixtisas üzrə
kiçik mütəxəssis hazırlayır.
Sürət və intensiv dəyişilmə
ilə səciyyələnən müasir zamanda
"sosial-iqtisadi və mədəni sahələrdə
davamlı inkişafa təkan verən real qüvvə"
hesab olunan ali təhsil: cəmiyyətin ahəngdar
inkişafında, cəmiyyətin intellektual
potensialının formalaşmasında, maddi sərvətlərin
insan kapitalına çevrilməsində müstəsna əhəmiyyət
kəsb edir, mühüm rol oynayır.
Təsadüfi deyil ki,
respublikada Dünya Bankının dəstəyi ilə
aparılan islahatların mühüm sahəsi ali
təhsili əhatə edir.
"Ali təhsilin
inkişafı" adlı fəsil məzmun zənginliyi, beynəlxalq
qurumlarla bağlı görülən işlərin
genişmiqyaslı təhlili ilə diqqəti cəlb edir.
24 dövlət ali məktəbində
çalışan professor-müəllim heyətinin pedaqoji fəaliyyətinin
məqsəd və vəzifələrinin
aydınlaşdırılması, dövlət büdcəsindən
təhsilə ayrılan vəsaitin həcminin başqa ölkələrdəki
rəqəmlərlə müqayisəli təqdimi, tədrisin
məzmunu və sair məsələlərin elmi-nəzəri
şərhi fəslin pedaqoji, sosial-ictimai dəyərini
artırır. Müvafiq fəsillərdə dünyanın
seçilən ali məktəblərinin
siyahısı, ölkə məktəblərinin reytinqi, ali məktəblərin
maddi-texniki durumunu əks etdirən çoxşaxəli
diaqramlar, sxemlər kitabın dəyərini artırır.
Elmi təhlil,
publisistik şərh və fakt, hadisə bölümü ilə
seçilən kitabda maraqlı fəsillərdən olan "Əlavə
təhsil", "Ali məktəb elmi" də maraq
doğurur. Bu istiqamətdə ölkədə görülən
işlərin sistemli şərhi verilir. Azərbaycan vətəndaşları
bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrinin ən
tanınmış ali məktəblərində
yüksək ixtisaslı kadrlar kimi hazırlanırlar. Bağlanılmış müqavilələrin,
qazanılmış uğurların analitik təhlili verilən
müvafiq səhifələr inkişaf səviyyəsini
bütün aydınlığı ilə dərk etməyə
imkan verir.
Nəfis şəkildə,
2000 tirajla nəşr olunmuş "Azərbaycan təhsili
yeni inkişaf mərhələsində" adlı kitab tarixi, pedaqoji, ictimai, siyasi-mədəni,
milli-dünyəvi məzmunu ilə seçilən, müasir
dövrdə təhsil quruculuğunu səciyyələndirən,
Azərbaycan təhsilinin yeni inkişaf tendensiyalarının tətbiqi,
təhlilinə həsr edilmiş fundamental əsər kimi
böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Hüseyn ƏHMƏDOV,
Həsən BAYRAMOV
Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 25 iyun.- S.8.