"Vazeh və Bodenştedt: Yozmalar və faktlar"

Azərbaycan tarixə bir - birindən dəyərli, xalqına, dilinə bağlı şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Onlardan biri də XIX əsrdə yaşayıb - yaratmış, bütün dünyada adı, yaradıcılığı hörmətlə xatırlanan Mirzə Şəfi Vazehdir. Buna baxmayaraq, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində şəxsiyyəti və yaradıcılığı dumana bürünmüş Vazeh kimi ikinci bir ədib bəlkə də yoxdur. İki yüz ilə yaxındır ki, Mirzə Şəfi Vazehin dünya şöhrəti qazanmış nəğmələrinin atribusiya məsələsi öz qəti həllini tapa bilməmişdir.

Bunun əsas səbəbi, hər şeydən əvvəl, vaxtilə Mirzə Şəfi Vazehin tələbəsi, dostu, alman şairi, tərcüməçisi Fridrix Martin fon Bodenştedt olmuşdur. Onun müəllimi barəsində ziddiyyətli fikirləri mirzəşəfişünaslıqda anlaşılmazlıqlar yaratmış, tədqiqatçılarımızın, ədəbiyyatşünaslarımızın işini çətinliklərə salmışdır. Yalnız Mirzə Şəfinin deyil, başqa Şərq klassiklərindən, xüsusən də Hafiz Şirazinin, Füzulinin şeirlərinin tərcümələrində də qəribə bir yol tutan F.Bodenştedt çox vaxt öz yaradıcılığını tərcümələri ilə qarışdırmış, bəzən tərcümə etdiyi materialdan onun yalnız adını və mövzusunu saxlamışdır. Mirzə Şəfi şeirlərinin, özü demişkən, "gözləri önündə" yarandığı üçün onların orijinalına xələl gətirmədən alman donunda verməsi oxucular tərəfindən dərin rəğbətlə qarşılanmasına səbəb oldu və sürətlə yayıldı, müəllifinə böyük şöhrət qazandırdı. Bundan sonra F.Bodenştedt ömrü boyu şöhrət dalınca qaçdı, lakin öz əsərləri ilə bu şöhrəti əldə edə bilmədi. Mirzə Şəfi şeirlərinin Almaniyada sonrakı nəşrlərində özünü nəğmələrin mütərcimi deyil, bu şeirlərin müəllifi kimi qələmə verdi və ölənədək həqiqətə uyğun olmayan bir iddianı sübuta yetirməyə çalışdı. O, hətta Mirzə Şəfinin şairliyini də inkar etdi. Həmin vaxtdan başlayaraq Almaniyanın özündə F.Bodenştedtin bu iddiasının tərəfdarları və əleyhdarları oldu. Onlar alman mətbuatında, ədəbiyyatında çıxışlar etdilər və müxtəlif fikirlər söyləyərək öz müddəalarını irəli sürdülər. Lakin bir həqiqət onların bir çoxuna aydın idi ki, nəğmələr alman dilində olsa da, mənən və ruhən Şərq poeziyasıdır, bunlar Qərb donunu geymiş Şərq gözəlləridir.

Azərbaycan ədəbiyyatşünasları da Mirzə Şəfi barəsində öz tədqiqatlarını, axtarışlarını davam etdirdilər. Bu axtarışlar səmərəli nəticələr verdi. Mirzə Şəfi Vazehin dumana bürünmüş şəxsiyyəti, yaradıclığı müəyyən edildi. F.Bodenştedtin M.Ş.Vazeh barədə söylədiyi fikirlərə aydınlıq gətirildi, onun alman şeir yaradıcılığı saf - çürük edilib, həqiqət ortaya çıxarıldı.

Azərbaycan alimlərinin tədqiqatları əsasında F.Bodenştedtin plagiatlığı elmi faktlar əsasında sübuta yetirildi. Alman şairinin Azərbaycan poeziyasının Qərbdə, eləcə də bütün dünyada " Mirzə Şəfi nəğmələri " adı altında şöhrət tapmasında xidmətləri də qiymətləndirildi. Bununla yanaşı, Mirzə Şəfi yaradıcılığı barəsində geniş fikir söyləmək üçün onun əldə olan əsərləri kifayət etmir. Mirzə Şəfi şeirlərinin əksər hissəsinin F.Bodenştedt tərəfindən Almaniyaya aparılması və bu orijinal şeirlərin yoxa çıxması məsələsi alimləri, tədqiqatçılarımızı düşündürməkdədir. Nə qədər ki, Mirzə Şəfi şeirlərinin tam külliyyatı əldə edilməyib, bir o qədər də müxtəlif fikirlər, yozmalar söyləniləcəkdir.

Buna görə də M.Ş.Vazeh və F. Bodenştedt münasibətləri tədqiqatçılarımızın diqqətindən yayınmır. M.Ş.Vazeh irsinin təbliği yeni nəslin bu sahədə maariflənməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Bu yaxınlarda hörmətli alimimiz professor Fəxrəddin Veysəllinin "Vazeh və Bodenştedt: "Yozmalar və faktlar" kitabı işıq üzü görmüşdür. Uzun illərin, böyük zəhmətin nəticəsi olan bu kitab Mirzə Şəfi Vazeh irsinin təbliği, tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli bir işdir. Professor F.Veysəlli kitabında Vazeh və Bodenştedt əlaqələrinə toxunmuş, F.Bodenştedt tərəfindən vaxtilə alman dilinə tərcümə olunmuş Vazeh şeirlərinin yeni hərfi və bədii tərcüməsini vermiş, M.Şəfi və F.Bodenştedt münasibətlərinə işıq salan yeni mənbələrdən söz açmışdır. Quruluşuna görə bu əsər "Mirzə Şəfi Vazeh haqqında bildiklərimiz", "F. fon Bodenştedtin Mirzə Şəfi haqqında xatirələri", "F. fon Bodenştedt haqqında", "Mirzə Şəfi və F. fon Bodenştedt əlaqələri yenidən gündəmə gəlir" adlı fəsillərdən ibarətdir. Müəllif bir çox məlum olan və olmayan mənbələri tədqiqata cəlb etmiş, Azərbaycan və alman alimlərinin fikirlərini saf-çürük edib, aşağıdakı qənaətlərə gəlmişdir.

Birincisi, müəllif belə hesab edir ki, F.Bodenştedtin Mirzə Şəfiyə münasibətinin dəyişməsində əsas səbəb alman şərqşünaslarından A.Berje, V.Vamberi və K.Bruqşi olmuşlar. Onlar Mirzə Şəfi əleyhinə məqalələr yazmaqla M.Şəfinin şairliyini inkar etmiş, belə bir şairin Tiflisdə tanınmaması, qəbiristanlıqda qəbrinin olmaması barəsində fikirlər söyləyərək, məqalələr çap etdirmişlər. Müəllif apardığı araşdırmasında postsovet məkanında F.Bodenştedtin M.Şəfi şeirlərinin tərcümələrindəki və M.Şəfinin dünya söhrəti qazanmasındakı xidmətlərinin unudulduğunu, F.Bodenştedtin plagiator kimi qələmə verilməsi qənaətinə gəlib, onun arxivində işləməklə M.Şəfi külliyyatının tapılacağını güman edir.

Hörmətli professor F.Veysəlli alman şərqşünas alimlərinin M.Şəfi barəsində söylədikləri fikirlərə öz iradını düzgün bildirmişdir. F.Bodenştedtin Mirzə Şəfi barəsində fikrinin dəyişməsində onların rolu da əsaslandırılmışdır. Lakin F.Bodenştedtin postsovet məkanında və indi də plagiator kimi qələmə verilməsi, onun Azərbaycan şairinin dünya şöhrəti qazanmasındakı rolunun qiymətləndirilməsi düzgün deyildir. Əksinə, postsovet məkanında F.Bodenştedtin xeyirxah əməlləri yüksək qiymətləndirilmiş, plagiatlığı isə elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Mirzə Şəfinin əlyazmalarının elə onun arxivində işləməklə tapılmasını mirzəşəfişünaslığımız da arzulayır. Almaniya kitabxanalarında, arxivlərində aparılan axtarışlar bir nəticə verməmişdir. Aldığımız cavablardan məlum olur ki, Böyük Vətən müharibəsi illərində Almaniyada bir çox arxivlər yandırılmış, F.Bodenştedtin arxivi də dağıdılmışdır.

Söhbət gedən kitabda F.Veysəlli bir çox alman mənbələrinə müraciət edib. Alman alimlərindən Y.Mündhenkin və K.Zündermayerin Mirzə Şəfi və F.Bodenştedt münasibətinə həsr olunmuş məlum tədqiqatlarına da toxunmuş, bu tədqiqatların birtərəfli aparıldığını vurğulamış, fikirlərinə də öz iradını bildirmişdir. A.Berje, V.Vamberi və b. M.Şəfi əleyhinə sövq edilməsində erməni əsilli Tumanovun rolunun olması və Mirzə Şəfi Züleyxanı götürüb qaçan ərəfədə avar xanı Əhmədin adamları tərəfindən ələ keçirilməsində Akim adlı erməninin əli olduğuna gəldikdə isə, bu fikir hər halda indiki vaxtda özünü doğruldur. Çünki ermənilər tarix boyu hiylələri, satqınlıqları ilə məşhurdurlar.

F.Veysəllinin Mirzə Şəfi və F.Bodenştedt münasibətlərinə həsr etdiyi əsər Mirzə Şəfi irsinin tapılmasında, tədqiqi və təbliği sahəsində atılan müsbət addımlardan biri kimi diqqəti cəlb edir.

Akif BAYRAMOV

Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 28 may.- S.21.