Şamaxı təhsilinin tarixi: mənbələr, faktlar
Təhsil bütövlükdə xalqın
bu günü, sabahı və daha uzaq gələcəyi
ilə bağlı olan, onun intellektual
inkişafına yönələn
məqsədyönlü, planlı
bir prosesdir. Burada öyrədən
də, öyrənən
də məhz xalqın özüdür.
Həmin prosesin nəticələri
xalqın gələcəyinə
hesablanır.
Bu gün - dünya təhsilinə inteqrasiyanın
müxtəlif istiqamətlərdə
reallaşdırıldığı bir zamanda bölgənin,
bütövlükdə ölkənin
təhsil tarixinin öyrənilməsi və
inkişaf qaynaqlarının
aşkara çıxarılması
perspektivlərin dəqiq
müəyyənləşdirilməsi və istənilən uğurların qazanılması
ilə bağlıdır.
Odur ki, bu sahədə görülmüş hər
bir iş xalqa, gələcəyə
xidmətdir.
"Şamaxı - təhsil
tarixi" irihəcmli kitabı (elmi redaktoru Ə.Xəlilov, rəyçiləri AMEA-nın
müxbir üzvü,
professor N.Cəfərov, professor F.Rüstəmov, professor O.Rzaquliyev
və b.) bu baxımdan vaxtında yazılmış əsərdir.
Müəlliflər - Şamaxı
RTŞ-ın əməkdaşı,
BDU-nun dissertantı Ədalət
Məmmədov və Şamaxı RTŞ-ın
müdiri, respublikanın
əməkdar müəllimi
Viktor Əliyev monoqrafiyada
milli dövlətçiliyimizin
nümunəsi olan Şirvanşahların paytaxtı
Şamaxının təhsilinin
inkişaf tarixinə zəngin mənbələr
əsasında işıq
salıblar. Kitaba "Ön söz"ü
akademik Vasim Məmmədəliyev yazmışdır.
16 fəsildən ibarət kitabın tarixi-mədəni
dəyərləri çoxdur. İlk fəsildə
yerli abidələrə,
mənbə və yazılı qaynaqlara istinad olunaraq müstəqil Şirvanşahlar
dövlətinin paytaxtı
Şamaxının salnaməsi
səhifələnir, zəngin
faktlar vasitəsilə
qədim və məşhur şəhər
barədə bu günün və gələcəyin oxucularına
geniş məlumat çatdırılır.
Şirvan torpağı Azərbaycandan
ayrı şəkildə
deyil, ümumilikdə
türk dünyası
ilə əlaqəli şəkildə tarixi-coğrafi
obyekt kimi alınıb, onun mədəniyyəti, təhsili
ümumazərbaycan kontekstində
götürülərək təsvir və təhlil olunub. Bu baxımdan
"Qədim yazı işarələrindən əlifbaya
doğru", "Kitabi-Dədə
Qorqud" -- möhtəşəm
sənət abidəmiz",
"Orta əsrlərdə
Azərbaycan elmi-fəlsəfi
və pedaqoji fikir tariximizə bir nəzər" adlı fəsillər Şamaxının salnaməsinin,
təhsil tarixinin ümumtürk dəyərləri
ilə ortaqlığından
xəbər verir. Əsərin
böyük və zəngin faktlarla qələmə alınmış
fəsillərindən biri
"İslam və təhsil" adlanır.
Şamaxı məktəb və
mədrəsələrinin erkən orta əsrlərdən XIX əsrə
qədərki dövrü
bu fəsildə mərhələ və inkişaf dinamikası üzrə tədqiq olunmuşdur.
Ölkəmizin, eləcə də onun qədim bölgələrindən olan
Şamaxının təhsilinin
inkişafında XIX əsr
mühüm mərhələdir. Müəlliflər
"XIX əsr Azərbaycan
məktəbi" adlı
bölmədə ictimai-siyasi
durumu təhlil etməklə, quberniya mərkəzi olan Şamaxıda açılmış
"ali ibtidai",
"müsəlman", "şəhər məktəbi"
tipli təhsil ocaqlarından geniş söhbət açıblar.
Fəsildə oxucular üçün
maraqlı olanlar arasında kənd məktəbləri, xalq məktəbləri, bazar günləri məktəbləri
haqqında məlumatlardır.
Azərbaycan şair, yazıçı
və publisistləri həm də əsl maarifpərvərlər
olmuşlar. S.Ə.Şirvani məktəbdarlıq, müəllimlik etmiş, dərs vəsaiti hazırlamış, əsərlərində
maarifçilik ideyalarını
təbliğ etmişdir.
Bu baxımdan S.M.Qənizadə, M.Mahmudbəyov,
Ə.Orucov, S.Ünsizadə,
Qori Müəllimlər
Seminariyasının inspektoru
A.O.Çernyayevskinin tarixi
xidmətləri böyükdür.
Monoqrafiyanın "Rus-Azərbaycan
məktəblərinin meydana gəlməsi və Şamaxı maarifpərvərləri"
adlı fəsli məhz bu faktların şərhinə,
həmin
maarifpərvərlərin fəaliyyətinin təsvirinə
həsr olunub.
Şamaxı mühitinin özəlliklərindən
biri məhz şairlərin xalqın maariflənməsində mühüm
rol oynamalarıdır. Belə ki,
M.Ə.Sabir, A.Səhhət,
M.Hadi kimi ədəbi-tarixi şəxsiyyətlər
həm şəxsi fəaliyyətləri ilə
məktəbin inkişafına
xidmət etmiş, həm də əsərlərində maarifçiliyi
təbliğ sahəsində
uğurlu işlər
görmüşlər.
Kitabın "XX əsrin
başlanğıcında Şamaxıda ictimai-milli və ədəbi-bədii
uğurların ifadəsi" adlı onuncu fəslində bu
haqda faktlar təhlil edilib, qadın təhsili sahəsində
uğurlar (ilk qız məktəbinin açılması və
s.) qələmə alınıb.
Əsərin "Azərbaycan
Demokratik Respublikası dövründə maarif və məktəb"
(1918-1920), "Yaxın tariximiz - 70 ildə sovet məktəbi"
kimi fəsillər də diyarşunaslıq faktları ilə
bağlı səhifələrlə zəngindir. Məlum olur
ki, ADR zamanında xaricdə təhsil almağa göndərilmiş
100 nəfər azərbaycanlı gəncdən 5 nəfəri
şamaxılı imiş. İstər ADR zamanında, istərsə
də sovet hakimiyyəti illərində əslən
şirvanlı olan M.Mahmudbəyov, C.Cəbrayılbəyli kimi
pedaqoqlar sələflərinin yolunu davam və inkişaf
etdirmiş, gələcək nəsillər üçün
nümunəyə çevrilmişlər.
Ədalət Məmmədov
və Viktor Əliyevin arxiv materialları, müxtəlif
tarixi-pedaqoji mənbə və qaynaqlar əsasınla qələmə
alıb nəşr etdirdikləri monoqrafiyanın sonuncu fəsli
çox zəngin faktlara söykənir.
Kitabın ədəbi-tarixi
dəyərini artıran tərəflər bunlardır: fəsillərə
müvafiq epiqrafların, Şamaxının tarixi və
gözəlliyi ilə bağlı görkəmli şəxsiyyətlərin
fikirlərinin, müxtəlif şəkil və rəsmlərin
reproduksiyalarının verilməsi, statistik rəqəmlərin
təqdimi və s.
Dövri nəşrlərdə
dərc olunmuş resenziyalarda da kitabın tarixi, mədəni
dəyəri olduğu qeyd edilir: "Monoqrafiyada müstəqil,
demokratik Azərbaycan Respublikasının təhsil
islahatları, Şamaxının timsalında təhsilimizin
bugünkü nailiyyətləri sadalanmış, geniş
şərh olunmuşdur. Belə ki, Heydər Əliyev Fondunun
2004-cü ildən başlayaraq "Yeniləşən Azərbaycana
yeni məktəb" Proqramı çərçivəsində
ölkənin müxtəlif regionlarında məktəblərin
yenidən qurulması, müasir avadanlıqla təmin
olunması, kitabxanaların ədəbiyyatla zənginləşdirilməsi
və bu kimi digər təhsilimizin inkişafına yönəlmiş
əvəzsiz işlərdə Şamaxı da
unudulmamış, məhz bu cür xidmətlərdən bəhrələnmişdir.
Şamaxı şəhərində yerləşən
bütün ümumtəhsil məktəblərin, onların
pedaqoji kadrlarının, qabaqcıl müəllimlərinin, məktəblərin
əldə etdiyi nailiyyətlərin kitabda xüsusilə əks
olunması təqdirəlayiqdir".
Təbii ki, hər bir
sahədə ilk addım, ilk təşəbbüs müəyyən
çatışmazlıq və ya nöqsanlardan xali olmur. Bu mənada
kitabda mübahisə doğuran məqamlar, qrammatik səhvlər
var. Lakin bunlar irihəcmli kitabın ümumi tarixi, pedaqoji, mədəni
dəyərləri ilə müqayisədə çox deyil.
Hər bir vətəndaş
həyatının hansı mərhələsindəsə vətən,
xalq, diyar qarşısında öz tarixi hünərini
göstərir, layiqli iş görür. Bu yöndən
Şamaxı RTŞ-ın müdiri V.Əliyevlə
şöbənin aparıcı mütəxəssisi Ə.Məmmədovun
gərgin zəhmət, ciddi axtarış və məqsədyönlü
fəaliyyət nəticəsində araya-ərsəyə gətirdikləri
"Şamaxı-təhsil tarixi" (Bakı: Zərdabi LTD
MMC, 528 s.) adlı irihəcmli kitab çox dəyərli əsərdir.
Ümidvarıq ki, bu əsər ayrı-ayrı bölgələr
üzrə belə kitabların hazırlanması sahəsində
ilk qaranquş olacaq.
Ş.MƏMMƏDOV
Azərbaycan müəllimi.- 2010.- 9 sentyabr.- S.8.