Ələsgər poeziyasının qüdrəti

Gərdişin ictimai-siyasi hadisələrini dərindən dərk edən, tərəqqinin, tənəzzülün kamançasını zamanın ruhuna uyğun həm bəmdə, həm də zildə çalan, yazdıqlarını pozan, pozduqlarını yenidən nizama salmağa can atan, fani dünyanın gəlişini-gedişini şair həssaslığı ilə duyan ustad sənətkar dağların dağ boyda dağını, dərdi-qəmini lap çoxdan duyub hiss etmişdi. Kimsəsiz qalan yaylaqlar, axşam-sabah qız-gəlin qəhqəhəsi ilə xumarlanan buz bulaqlar, yollara boylanan yurd yerləri gərdişin günahları deyilmi?

Hanı mən gördüyüm qurğu-büsatlar,

Dərdiməndlər görsə tez bağrı çatlar.

Mələşmir sürülər, kişnəmir atlar.

Niyə pərişandı halların, dağlar.

Ustad aşığın yaradıcılığının əsas mayasını qoşma təşkil edir. Hazırda əlimizdə olan 200-dən çox şeirin əksəriyyəti qoşmalardır. Ustad aşığın yazdığı qoşmaların çoxu məhəbbət lirikasıdır. Onun lirik qoşmalarında ürək döyüntüləri, hisslər, həyəcanlar ifadə olunur. Deməliyəm ki, məhəbbət lirikası Dədə Ələsgərin yaradıcılığının şah xəttinin qüvvətli qolunu təşkil edir. O, gözəl qızı, ləyaqətli gəlini müqəddəs sayır, onu ziyarətgah hesab edir:

Güləbatın qıyı tər sinən üstə,

Nə gözəl yaraşır, qız, köynəyinə.

Sinən Kəbə, köynək Kəbə örtüyü,

İzin versən, sürtəm üz köynəyinə.

"Gözəllik ondur, doqquzu dondur" xalq deyimi Ələsgər qələmindən necə gözəl süzülür:

Ağ çit dizlik geyib köbəsi ala,

Gör necə çinləyib qabağa, dala.

Əndamın quyruqdu, asta çalxala,

Aldı, məndə dini-iman qoymadı.

Gözəllik vurğunu olan aşıq əsl azərbaycanlı kişisinə xas olan keyfiyyətləri özündə yaşadır. Namus, qeyrət, ar ustadın qəlbində, canında, qanında yaşayan ülvi hisslərdir. Gəlin onun "Düşdü" rədifli qoşmasına diqqət yetirək.

Elin gözəl qız-gəlini bulaq üstə, çeşmə başına yığışar, zümzümə ilə axan suları qəhqəhələri ilə xumarlandırardılar.

Aşıq Ələsgərin də çeşmə başında bir gözələ gözü düşür:

Çərşənbə günündə, çeşmə başında,

Gözüm bir ala göz xanıma düşdü.

Ələsgərin göz-qaş ilə işarə eyləməsindən gözəlin başını bulayıb gözündən gülməsi onun ehtirasını bir az da coşdurur. Lakin "nişanlıyam, özgə malıyam" ifadəsini eşidəndə təəssüflənir, özgə malına kəm baxmağın bağışlanmaz olduğunu duyur və "sındı qol-qanadım yanıma düşdü" deyir.

Aşıq insanların canını alan Əzrayıla da "haqq" qazandırır, onun günahını belə yuyur:

Ələsgərəm, bir gözələ mehmanam,

Ölməyincə çətin dönəm, usanam.

Əzrayılı qanlı tutmasın anam,

Məni bir kirpiyi peykan öldürür.

Məhəbbət yolunda yorulub usanmayan aşıq ölümünün səbəbkarı "kirpiyin peykanını bilir". Məhəbbət yollarının çətin, bəzən uğursuz olduğunu məhəbbət dastanlarından çox oxumuşuq. Belə uğursuz sevgi macərası Aşıq Ələsgərə də cavan çağlarında urcah olub. O, uzun müddət kədərlənmişdi, lakin içində çəkdiklərini büruzə vermək istəməyib, bu uğursuzluğun səbəbini müxənnət zəmanədə görüb:

Müxənnət zamana, bimürvət fələk,

Şamı sübhə, sübhü şama çəkirsən.

Ləhzədə açırsan min cürə kələk,

Gah pozursan, gah nizama çəkirsən.

Bununla belə, Aşıq Ələsgər məhəbbət lirikasının ölməz nümunələrini yaratmışdır. Onun qoşmalarından Aşıq Ələsgərin gözəllik vurğunu olduğu açıq-aşkar hiss olunur. O tərif etdiyi Azərbaycan qızlarının şuxluğunu, incəliyini, gəlinlərimizin ləyaqətini və nəcibliyini xüsusi ustalıqla oxucuya çatdıra bilmişdir:

Cilvələnib nə qarşımda durubsan,

Anam sənə qurban, ay sarı köynək.

Mələksən, çıxmısan cənnət bağından,

Heç kim olmaz sənə tay, sarı köynək.

Azərbaycanlı qızına, onun gözəlliyinə, mərifətinə, oturuşuna-duruşuna dünyada tay tapılmaz.

Ələsgərin ustadlığı ondadır ki, o, böyük hadisələri çox yığcam şəkildə oxucuya çatdıra bilir:

Qəza insanatı tənabdan asar,

Leylü nahar-muşdur, cəhd edər kəsər.

Əjdaha ayaqdan çəkər sərasər,

Əlləşər barmağı bala yetişməz.

Görün, bir bənddə necə sərrast ifadə edilib bu əhvalat:

Qızmış nərdən xilas olmaq istəyən adam quyunun üstünə əyilmiş budaqdan yapışıb quyuya sallanmağa məcbur olur. Aşağı baxanda görür ki, ayaqlarını dörd ilanın başına qoyub. Quyunun dibinə nəzər salanda görür ki, bir əjdaha ağzını açıb onun düşməyini gözləyir. Yuxarı baxdıqda görür ki, ağ və qara siçanlar ara vermədən yapışdığı budağın kökünü gəmirib yerə tökürlər. Bu çətin vəziyyətdən xilas olmaq yollarını axtararkən, gözü bir arı yuvasına sataşır. O, barmağını bala batırır və balın şirinliyi onun dəhşətli halını yaddan çıxarır. Dünya malı şirin olar,- deyiblər.

Biz aşığın ustadnamələrini, qıfılbəndlərini dərindən təhlil edəndə dərin fəlsəfi fikirlər burulğanına düşürük. Biz onun ustadnamələrində həyat, sənət, dostluq, igidlik, mərdlik hiss edirik:

Can deməklə candan can əskik olmaz,

Məhəbbət artırar, mehriban eylər.

O, oxucunu, gənc nəsli mərifətli olmağa çağırır. Məclis-mərəkədə yaxşı oturub-durmağı tələb edir:

Arif məclisində bir söz söylərəm,

Nə həydan, nə çaşqın, nə qələt olmaz.

Yaxud

Doğru söylə, sözün çıxmasın qələt.

Aşığın dili olduqca zəngin, bədii və səlistdir. Onun şeirləri demək olar ki, xalq dili ilə yoğrulub. O, klassik poeziyamızdan qidalanıb, onun qəlbi çox kövrəkdir:

Könlümün şişəsi saqın ki, sınar,

Toxunarsa ayna daşa dayanmaz.

Ona görə də ustad aşığın qoşmalarını həyəcansız oxumaq olmur.

Oxucunu dərhal valeh edir, öz əlinə alır, onu şeirin sonuna qədər çəkib aparır. Aşığın leksikonunda söz ehtiyatı çoxdur. O, canlı xalq dilindən istifadə etdiyi kimi, ərəb və fars tərkibli sözlərdən də məharətlə istifadə edir. Öz mühitinə görə dərin bilik və mühakiməyə sahib olan, müxtəlif və mürəkkəb şeir formalarına hakim kəsilən, çətin sözlərdən, qəliz ifadələrdən qaçan, ərəb-fars tərkibli sözlərdən yerində istifadə edə bilən ustad sənətkar aşıq poeziyamızı elə bir zirvəyə qaldırıb ki, istər ondan əvvəl yaşayan, istərsə də ondan sonra yazıb-yaradanlar hələ o zirvəni fəth edə bilməyiblər. Ələsgər klassik aşıq poeziyamızın ənənələrini və xüsusiyyətlərini dərindən öyrənmiş və zənginləşdirmişdir. O, hazır havaları və mahnıları çalıb-oxuyan bir ifaçı deyildir. O, ustad bir aşıq, lirikanın ölməz nümunələrini yaratmış, qüdrətli bir söz sərrafı, el sənətkarıdır.

Aşıq Ələsgərin böyüklüyü ondadır ki, dünyada baş verən hadisələri nəzərdən qaçırmırdı:

Necoldu Selbiya, Çornuqornuya,

Əl-ayaq altında itdi İtalya.

German bir bomb atdı, qan oldu dərya,

Qırıldı dünyada insan qalmadı.

Ustad aşıq müharibənin fəsadlarını, onun fəlakət və faciələrini çox ustalıqla xalqa çatdıra bilmişdi. Müharibə aclıq, xəstəlik, dağıntı gətirməklə bərabər həm də imanı olanları imansız, yorğanı olanları yorğansız, samanı olanları samansız qoyur. Aşıq Ələsgər bunların böyük dərd olduğunu bildirir. Köhnə həyat tərzi, ailə-məişət tərzi, əxlaq normaları aşığın qoşmalarında ciddi tənqid olunmuşdur:

Qərib-qürbət eldə qız sevən oğlan,

Yaxın qonşusundan soruş halını.

Yaxud

Zibilin çıxıbdı dizə,

Külündən xəbərin varmı?

Yaxud

Bədəsildən hərgiz olmaz heç əsil,

Lənət sənə gəlsin pis soy, pis nəsil.

Lakin bu gün işğal altında olan torpaqlarımızda - Göyçədə, Kəlbəcərdə, Qaraqoyunluda, Zəngəzurda, qədim Azərbaycan torpaqlarında onun ruhu qərib-qərib dolaşır. Ulu məzarlarımızın, tarixi abidələrimizin, müqəddəs ocaqlarımızın, pirlərimizin yağı düşmən tərəfindən dağıdılıb, yerlə-yeksan edilməsi Ələsgər böyüklüyünə hörmətsizlikdir. Lakin ölməz sənətkar elin-obanın qəlbində yaşayır.

Əvəz Mahmud LƏLƏDAĞ

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 1 aprel.- S.13.