Mədəniyyətimiz tarixilik və müasirlik kontekstində

Bu yaxınlarda Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin rektoru, əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətimizdə tarixilik və müasirlik" adlı kitabı işıq üzü görüb. Kitabda milli teatrımızın, kinomuzun, musiqimizin, memarlığımızın, muzeyşünaslığımızın inkişaf yoluna analitik nəzər salınır, həmin sahələrdəki mövcud problemlər çözələnir.

Hələ formalaşma mərhələsini yaşayan milli kulturologiya elminin sivilizasiyalararası inteqrasiyada funksiyası, gələcəkdə görəcəyi işlərin istiqaməti müəyyənləşdirilir. Kitabda mədəniyyətimizlə əlaqəli ən mühüm hadisələrin şərhi, ən vacib məqamların təhlili öz əksini tapmışdır.

Çox əlamətdar haldır ki, müəllif mühakimələrində mentalitetimizlə bağlı bütün məsələlərə düzgün münasibəti aydın şəkildə özündə birləşdirən Heydər Əliyev ideyalarına əsaslanır, bu azman və əbədi mənbədən bəhrələnərək, bizi mədəniyyətimizin inkişafının dönməzliyinə bir daha inandırır. Kitabın girişində ulu öndərin 1998-ci ildə Musiqili Komediya Teatrının yeni binasının açılışı zamanı üzünü incəsənət adamlarına tutaraq dediyi "Yaşasın Azərbaycan mədəniyyəti!" - ifadəsini xatırladır.

Əsərdə verilmiş hər fikirdən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənablarına mədəniyyətimizə göstərdiyi diqqətə, qayğıya görə bir ziyalı minnətdarlığı duyulur.

Professor Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" kitabı, sözsüz ki, zəruriliyə köklənmiş daxili istəyin bəhrəsidir. Bu görkəmli alimi qələmini mənəvi dünyamızdakı problemlərin həlli yollarından bəhsə yönəldən kimi tanıyırıq. Ona görə də əsərləri ictimai ab-havanın necəliyindən, zamanın axarındakı dəyişmələrdən asılı olmayaraq daim geniş oxucu auditoriyasının diqqət mərkəzində olur. "Rus dramaturgiyası və Azərbaycan teatrı", "Ukrayna və Belarus teatrı", " XVIII əsr rus teatrı", "C.Cabbarlı və romantik dramlar", "Azərbaycan dramaturgiyasında metodlar", "Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti" kitabları, ölkə mətbuatında, xarici qəzetlərdə, məcmuələrdə çap edilən saysız-hesabsız məqalələri maraqla qarşılanmaqla yanaşı, tutarlı vəsait, zəngin mənbə kimi mütəxəssislərin müraciət, istinad yerinə dönüb.

Bu dəfə də onun belə bir ağır zəhmətə qatlaşmaqda məqsədi gənclərin mədəniyyətimizin tarixi, gerçək durumu və sabaha yolu baxımından məlumatlanmalarını, yetərli bilik əldə etmələrinə xidmət edən metodik ədəbiyyatlar, dərsliklər aləminə öz töhfəsini vermək olub. Eyni zamanda kitabın ayrı-ayrı bölmələrində işlədilən "Mədəniyyətimizi dünyada tanıtmaq kimi qlobal bir vəzifə" çağırışı Heydər Əliyev Fondunun bu sahədəki fəaliyyəti, üzərinə götürdüyü və ardıcıl olaraq həyata keçirdiyi böyük missiya ilə üst-üstə düşür. Fondun prezidenti, Milli Məclisin deputatı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, ölkəmizin birinci xanımı Mehriban Əliyevanın rəhbərliyi altında maddi-mənəvi dəyərlərin qorunmasını, təbliğini daha da gücləndirmək məqsədi ilə son illərdə buraxılmış kitablarla səsləşir.

Professor Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" əsəri irihəcmli, yetərincə geniş əhatəlidir. Haqqında söyləniləsi fikirləri bir yazıya sığışdırmaq qeyri-mümkündür.Ona görə də bələd olduğum və fəaliyyətimlə bağlı məsələlərə münasibət bildirməklə kifayətlənmək istəyirəm.

Birincisi, müəllif kitabında musiqi sənətinin eramızdan əvvəlki dördüncü-üçüncü minilliklərdən, Qobustan qayalarındakı "Yallı" rəqsinin ifasını xatırladan rəsmlərdən, ibtidai musiqi aləti sayılan qavaldaşdan başlayaraq, ən müasir sintez nümunələrinə qədər keçdiyi keşməkeşli yolun təsvirini verir. Əsrlər boyu tarixin amansız sınaqlarına tab gətirmiş bu mətin incəsənət növünün inkişaf mərhələlərini zəngin faktlar əsasında tədqiq edir. Timuçin müəllim çox düzgün olaraq vurğulayır ki, dəfələrlə istilalar görmüş, əsrlər boyu acı olaylar yaşamış xalqımız musiqisinə sevgisində tarixən heç bir qadağaya məhəl qoymamış, aləti əlindən alınıb sındırılanda, dilinə qıfıl vurulanda belə onu ürəyində pıçıldamış, ruhunun yaddaşında qoruyub saxlamışdır. Üstəlik, Şərqdə aparıcı mövqedə olmuş klassik muğam-məqam sisteminin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

Müəllif Azərbaycan musiqisinin beynəlxalq aləmə çıxışının eramızın birinci minilliyinin axırlarında baş verdiyini yazır. Bunu ölkəmizin islam dünyasına daxil olması ilə əlaqələndirir, bəşəri şairimiz Nizami Gəncəvinin əsərlərində muğam oxunması ilə bağlı səhnələrin, həmin janrın nəzəriyyəsinə aid məlumatların verilməsini göstərir. Mülahizəsini möhkəm etmək üçün bir neçə yüzillik sonra klassik Şərq musiqi elminin nüfuzlu simalarına çevrilmiş, onun universal nəzəriyyəsinin ən yüksək zirvəsini yaratmış Səfiəddin Urməvi, Əbdulqədir Marağayi kimi görkəmli alimlərin məhz azərbaycanlı olmalarını xatırladır.

Bu fəsildə müəllif oynaq rəqs melodiyalarımızın, həzin nəğmələrimizin, yanıqlı mahnılarımızın yaranma tarixindən, təkmilləşmə pillələrindən, vəhdətindən kifayət qədər söz açaraq məntiqi ümumiləşmə aparır. Aşıq musiqisini, nisbətən gənc klassik Avropa üslubunu səs sənətimizin inkişaf qolları hesab edir. Muğamatı isə onun bu istiqamətlərindən biri və eyni zamanda ana xətti, əsas daşıyıcısı kimi qiymətləndirir: "Muğam Azərbaycan musiqi təfəkkürünün ən ali və parlaq yaradıcılıq təzahürüdür. Öz fəlsəfi-mənəvi dərinliyi, orijinal kompozisiyası və təkrarolunmaz intonasiya inkişafı ilə seçilən muğam Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisinin irihəcmli klassik nümunəsidir".

Mövcud mənbələrə söykənən Timuçin müəllim Azərbaycan xalqının musiqi mədəniyyətinin ən sürətli inkişafının XIV əsrdə olduğunu yazır, XIX əsri onun intibah dövrü adlandırır. İlk bədii-musiqili məclisin Şuşada Xarrat Qulu tərəfindən təşkil edildiyini, sonralar həmin bəsirətli işi Mir Möhsün Nəvvabın yerinə yetirdiyini, nəticədə Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Əbdülbağı Zülalov (Bülbülcan), Keştazlı Həşim, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi Cəmil Əmirov, İslam Abdullayev, Seyid Şuşinski kimi xanəndələrin yetişib püxtələşdiyini bildirir. Azərbaycan tarının atası Sadıqcanın muğamlarımızı daha da zənginləşdirməsini, onlara yeni pərdələr, şöbələr gətirməsini , Məşədi Zeynal, Şirin Axundov, Qurban Pirimov və başqa sənətkarlara ustad qayğısı göstərməsini, şairə Xurşidbanu Natəvanın yaratdığı "Məclisi-üns" cəmiyyətinin poeziya ilə həmahəng olaraq musiqişünaslığımızda oynadığı müsbət rolu qeyd edir. Müəllif səs sənətimizin inkişafında Şuşa ilə yanaşı, Bakı və Şamaxı məktəblərinin fəaliyyətini də qələmə alır. Bu şəhərlərdəki musiqi məclislərinin təşkilatçıları - muğamın gözəl bilicisi Mahmud ağanın, öz dövründə fikrinin mütərəqqiliyinə görə sayılıb-seçilən Məşədi Məlik Mansurovun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir.

Bunun ardınca Timuçin müəllim iyirminci yüzillikdə Azərbaycan musiqi sənətinin keçdiyi şərəfli yolu elmi şəkildə işıqlandıraraq, onda yaşanan ən əlamətdar hadisələri izləyə-izləyə indiki səviyyəsinə qədər gəlib çıxır, gözlərimiz qarşısında zəngin bir tarixin canlı mənzərəsini yaradır. Ölkəmizdə dövlətin həyata keçirdiyi parlaq mədəniyyət siyasəti nəticəsində baş verən ən son yenilikləri, beynəlxalq aləmdə qazanılan uğurları oxucunun diqqətinə çatdırır. "Müstəqil Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti xalqın çoxəsrlik tarixinə, irsinə layiq inamlı yüksəlişini davam etdirir" - deyərək "Musiqi sənəti" fəslini bitirir.

Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" kitabında ruhuma daha yaxın olan ikinci mövzu isə özünün rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti haqqında olan qeydləridir. Çünki həmin ali tədris müəssisəsində muğam sənəti üzrə müəllim işləyirəm. Oradakı sürətli inkişafın, günbəgün sayı artan nailiyyətlərin bilavasitə şahidiyəm. Hörmətli professorun təvazökarlıqla qələmə aldığı görülən işlərin mərkəzində əslində məhz onun fədakarlığı dayanır. Yüksək rəhbərlik səriştəsi, təşkilatçılıq bacarığı hesabına yaratdığı möhkəm nizam-intizam, böyük nüfuzu sayəsində qurduğu sivil şərait universitetimizi oxumaq üçün xarici ölkə vətəndaşlarının da can atdığı bir mədəniyyət ocağına çevirib.

Professor Timuçin Əfəndiyevin milli mənliyimizə alqış gətirən xidmətlərindən istənilən qədər danışmaq olar. Bu məqaləni yazmaqda məqsədimiz isə sadəcə "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" adlı yeni kitabı münasibəti ilə görkəmli alimi təbrik etmək, belə bir dəyərli dərsliyə görə ona minnətdarlığımızı bildirməkdir.

Ruzə İBİŞOVA

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 30 dekabr.- S.18.