"Öz sahəmi ürəkdən sevirəm"

AMEA-nın Xarici dillər kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Səidə İbrahimova ilə söhbət

- Səidə xanım, hər bir insanın həyatında aqibətin tələbi olur. Şübhəsiz ki, dilçilik sahəsinə bağlanmağınız da təsadüfi deyil, bir aqibət işidir.

- Mənim həyatımda bu sahəyə həmişə böyük bir sevgi olub. Lap əvvəldən qət elədim ki, bu sahəni seçirəm və seçimimdə də tərəddüd eləmədim. Pedaqoji fəaliyyət həmişə mənim üçün çox maraqlı olub. Orta məktəbdən dil öyrənməyə qarşısıalınmaz marağım yarandı. Bakıdakı 189 nömrəli məktəbi rus dilində qurtarmağıma baxmayaraq indiki Azərbaycan Dillər Universitetinin Qərbi Avropa dilləri fakültəsinin fransız şöbəsinin Azərbaycan bölməsində oxudum və oranı "əla" qiymətlərlə başa vurdum. Habelə institutu bitirəndən sonra sərbəst şəkildə ingilis dili ilə də məşğul olmağa başladım. Onu da deyim ki, ingilis dilində də fransız dilində olduğu kimi, sərbəst şəkildə oxuyub-yazır, müqayisəli şəkildə elmi araşdırmalar aparıram.

- Maraqlıdir, ingilis dilinin bu qədər yayıldığı bir vaxtda nədən fransız dilini seçdiniz?

- Bütün hallarda fransız dili məni daha çox cəlb eləyirdi. Düzdür, indi ingilis dili dünyada çox yayılıb, ancaq fransız dilinin də dünyanın aparıcı dillərindən olması danılmazdır. Hələ orta məktəbdən fransız dilini çox sevirdim. Fransız ədəbiyyatına çox marağım vardı.

- Deyirlər ki, neçə dil bilirsənsə, o qədər də adamsan. Bu qənaəti necə qəbul edirsiniz?

- Yəni çox dil bilmək insanın, hər şeydən əvvəl, dünyagörüşünün zənginliyi deməkdir. İnsanın zövqü hərtərəfli olur, dilini öyrəndiyin xalqların mənəvi sərvətləri ilə də yaxından tanış olursan. Ancaq çox dil bilmək o demək deyil ki, insan ana dilini unudub fransız, alman, rus, ingilis və s. olsun. Öyrənmə prosesində insan dili şüurlu şəkildə mənimsəyir. Yəni dili öyrənmək qətiyyən özgələşmək deyil, əksinə, başqa dilləri öyrəndikcə özünün kökünə daha da çox qayıdırsan.

- Hərdən bəzilərinin intuitiv imkanlarının zənginliyinin əlaməti kimi 5-10 və daha çox dil bilməsini, danışmasını az qala möcüzə kimi təqdim edirlər. Ancaq məncə, çox dil bilmək hələ hər şey demək deyil. Əsas insanın həmin keyfiyyətini harada və necə aşkarlamasıdır.

- Təbii, razılaşmaq olar. Tutaq ki, kimsə həvəskar şəkildə bir neçə dil öyrənib. O, dilin ümumi strukturunu öyrənir. Adətən qohum dilləri öyrənmək asan olur, sözlər bir-birinə oxşayır, çox yaxın səslənir. Əgər kimsə müstəqil dil öyrənmək istəyirsə, ya da öyrənibsə, bu, yaxşı cəhətdir. Özündə dil öyrənmək keyfiyyətini görən adam fikirləşir ki, özümü sınayım, görək daha birini də öyrənə bilərəmmi? Öyrənir, bu, o deməkdir ki, özünə inanır. Bu, əzələ nümayişi deyil. Məsələn, italyan, ispan və fransız dilləri bir-birinə yaxın dillərdir. Bu dillərdən birini öyrəndinsə, o birinə çox asan keçmək olur. İngilis dilini də o qrupa daxil etmək olar, çünki bu dilin əksər sözləri fransız sözləridir. Ancaq dillə və dilləri müqayisə ilə bağlı tədqiqat işi tamam başqadır. Burada daha dərin məsələlər var. Alınan nəticələr təhsildə, təlimdə tətbiq olunur. Şübhəsiz, bu, asan başa gəlmir. Dillərin strukturunu müqayisə edirsən, maraqlı bir nəticəyə gəlirsən. Beləcə, dili müqayisəli şəkildə öyrədəndə, tərcüməni də asanlaşdıra bilərsən. Qaldı dili məhz danışmaq üçün öyrənməyə, onun da xeyiri var ki, ziyanı yoxdur.

- Əgər rusların tərcümə sahəsində olan işlərini nəzərdən keçirsək, görəcəyik ki, onlar bu sahədə necə böyük işlər görüblər. Türkiyə türkcəsində də bu sahədə vəziyyət yaxşıdır. Bizdə tərcümə sahəsində işlər müqayisədə necədir?

- Tərcümə sahəsində görüləcək işlərimiz hələ çoxdur. SSRİ dövründə Azərbaycanda rus dili Azərbaycan dili ilə yanaşı işlənirdi. Rus dilində bütün ədəbiyyat olduğuna görə çoxları uşaqlarını rus dilində oxutmağı üstün tuturdular. SSRİ qapalı ölkə olduğuna görə xarici dillərdə danışmağa o qədər də fikir verilmirdi, əsas ünsiyyət vasitəsi rus dili idi. Orta məktəbdə şagirdə 5-6 il ərzində xarici dil öyrədilirdi, ancaq o, adi şifahi danışıqda sadə fikri belə izah etməyə çətinlik çəkirdi. Sonralar alimlərimiz xaricə gedəndə başqa dilləri bilməməyin əziyyətini çəkirdilər. Başqa ölkələrdən gələn alimlər isə neçə dildə danışırdılar. Rusların özləri də bu vəziyyətdən sıxılırdılar. İndi xarici dildən dərs deyən müəllimlər xarici ölkələrdə təkmilləşmə kursu keçirlər. Ancaq bizim vaxtımızda belə şeylər yox idi. Müəllim yalnız öz səyilə müəyyən bir səviyyəyə gəlib çıxa bilirdi.

- Neçə il qabaq "Bir aya xarici dil öyrədirik" elanları daha çox olurdu. Deyəsən, indi bu populist elanların sayı azalmaqdadır. Necə düşünürsünüz, prinsipcə belə tədris mümkündürmü?

- Bir aya dil öyrənmək məsələsinə heç vaxt inanmamışam, indi də inanmıram. Məgər dil öyrənmək belə asandır? Dili nə öyrənmək, nə də öyrətmək o qədər də asan deyil. Ona zaman, həvəs və səy lazımdır. Ayrı-ayrı mövzuları əzbərlətmək olar. Necə ki, opera artistləri italyanca olan operanın sözlərini əzbərləyirlər, həm də onun mənasını öyrənirlər. Bir aya o halda dili qismən öyrənmək olar ki, həmin dilin bazası passiv halda beyində olsun, o bazanı aktivləşdirəsən.

- Bu gün dil öyrənmək imkanları necə, sizi qane edirmi?

- İmkanlar yaranmaqdadır. İndi çoxlu xarici dili öyrədən kurslar, tədris vəsaitləri - kitablar, disklər və s. var. Mühit olmadığı şəraitdə, şübhəsiz, dil öyrətməyin çətinliyi müəllimin üzərinə düşür. Müəyyən dil bazası yaranandan sonra həmin şəxsin xaricə yolu düşərsə, dilöyrənməni təkmilləşdirmək olar. Mən əsasən yaşlı insanlarla-aspirantlarla, dissertantlarla işləmişəm. Onları namizədlik imtahanını verməyə hazırlaşdırırıq. Bilirsiniz, belə insanlarla işləməyin metodikası ayrıdır. Yəni burada "avtoritar" qaydada işləmək qətiyyən effekt vermir. Çünki onlarla uşaqla davranan kimi davranmaq qəti yolverilməzdir, hamısı müəyyən həyat təcrübəsi olan insanlardır.

- Fransız dili ilə müqayisədə bu gün ingilis dilinin mövqeyi daha da güclənməkdədir.

- Azərbaycanda sovet dövründə fransız dili Bakıda da çox tədris olunurdu. Bu gün dünyada ingilis dilinin mövqeyinin güclənməsi fransızları da narahat etməkdədir. Fransızlar hətta fransız dilinin təmizliyinin qorunması ilə bağlı bir komitə yaradıblar ki, mümkün qədər ingilis sözlərini işlətməsinlər. Millət güclü olanda dilini yad sözlərdən tədricən təmizləyir, üstəlik başqa xalqlar da məcbur olub onun sözlərindən istifadə edirlər. Ümumiyyətlə, bu gün ingilis dilinin dünyanın müxtəlif dillərinə, o cümlədən bizim dilimizə təsiri də danılmazdır. Güclü imkanları olan dillər çalışırlar ki, bu təsiri azaltsınlar, məhdudlaşdırsınlar.

- Siz müqayisəli dilçilik məsələləri ilə məşğulsunuz. Bu sahədə araşdırmalarınız sizi hansı qənaətlərə gətirib çıxardı?

- Araşdırmalar daim insanı zənginləşdirir. Öz sahəmi ürəkdən sevirəm. Hər iki dilin zənginliklərinin, daxili imkanlarının müqayisəsi yeni-yeni axtarışlar üçün faktlar verir.

Adətən azərbaycanlılar başqa dilləri gözəl öyrənirlər. Ancaq məsələn, ruslar bizim dili yaxşı öyrənə bilmirlər. Dil öyrənməkdə əsas məsələ məqsəddir. Dilin çətin və ya asan olması məsələsini bir kənara qoymaq lazımdır. Hər şey öyrədəndən və öyrənəndən asılıdır. Bilməyəndə insan üçün hər şey çətindir. Biləndən sonra nəyi çətindir ki? Hər sahədə belədir.

Söhbəti qələmə aldı: Elçin QALİBOĞLU

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 4 fevral.- S.17.