Kimyanın tədrisində inteqrasiya və ondan istifadənin səmərəli yolları

Bugünkü təhsil təcrübəsi göstərir ki, təlim prosesində müxtəlif inteqrasiya metodlarından istifadə etmədən hər hansı bir fənnin, o cümlədən kimyanın tədrisində uğur əldə etmək çətindir. Təlim prosesində motivasiyanın yaradılması, sinifdə fəallığın artırılması, məzmunun hərtərəfli aşılanması və şagirdlərdə müasir dünyagörüşün formalaşdırılmasında inteqrasiyanın rolu danılmazdır. İnteqrasiya həm də məktəbdaxili və məktəbdənkənar təlimlərin tətbiqi arasındakı fərqlərin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. İnteqrasiya - müəyyən təhsil sistemi çərçivəsində şagirdlərin təfəkküründə dünyanın bütöv və bölünməz obrazını formalaşdırmaq, onları inkişafa və özünüinkişafa istiqamətləndirmək məqsədi ilə təlimin bütün məzmun komponentləri arasında struktur əlaqələri qurmaq və onları sistemləşdirməkdir. Müasir dövrdə bu məsələyə düzgün yanaşan təhsil işçiləri kurikulumların inteqrasiyasını XXI əsrdə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində daha düzgün yol hesab edirlər.

Müasir dünya təcrübəsində inteqrasiyanın fəndaxili və fənlərarası modelləri mövcuddur. Xüsusilə Qərb ölkələrində bu modellərdən fənlərin məzmununun şagirdlərə çatdırılması, öyrənmə prosesinə maraq yaradılması, şagird dünyagörüşünün inkişaf etdirilməsi və onların dərsdə daha fəal olması məqsədi ilə istifadə olunur

İnteqrativ dərslərin tədrisi metodikasına aşağıdakı tələblər verilir:

1. İnteqrativ dərsin mövzusu tədris kurslarının ümumiləşdiricisi roluna malik olmalıdır.

2. İnteqrasiyanın əsas prinsipi dərsin tədris tərbiyəvi tapşırığına əsasən formalaşdırılmasıdır.

3. İnteqrativ dərsin quruluşu fənlər arasında əlaqələndirici tapşırığa malik olmasıdır və aşağıdakı mərhələləri əks etdirməsidir.

Müəllim:

a) Dərs mövzusunda fənlərarası əlaqənin mövcudluğunu dərk etməlidir.

b) Bilik və bacarıqların ümumi fənlərə aid olduğunu bilməlidir.

c) Müəyyən bilik və bacarıqdan digərinə keçidi qeyri-ənənəvi yollarla təmin etməlidir.

d) İnteqrasiya nəticəsində bilik və bacarıqları ümumiləşdirməyi bacarmalıdır.

e) Yeni inteqrativ bilikləri möhkəmləndirməlidir (yeni tapşırıqların həllinə əsasən).

4. İnteqrativ dərslərdə yeni fəal təlim metodlarını tətbiq etmək, bilikləri sistemləşdirmək və ümumiləşdirmək məqsədi ilə şagirdlərdə yaradıcılıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək tələb olunur.

5. İnteqrativ dərslər bir neçə tədris fənni üzrə didaktik vəsaitlərdən kompleks istifadə etməyin metodikasını təmin etməlidir.

6. İnteqrativ dərsləri qeyri-ənənəvi metodlarla tədris etmək məqsədəuyğundur. Məsələn, kompleks ekskursiya dərsi, konfrans, seminar, səyahət dərsi və s.

7. İnteqrativ dərslərin aparılması üçün fənn müəllimləri əməkdaşlıq etməlidir.

8. İnteqrativ dərslərin nəticələrini yoxlamaq üçün xüsusi diaqnostik vasitələrin (mətn, yoxlama yazı işi, çalışma və s.) köməyindən istifadə olunmalıdır.

Fənlərarası əlaqə klassik pedaqoqların yaradıcılığında geniş yer tutmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, bu problemin prinsipləri, növləri və fənlərin tədrisindəki əhəmiyyətindən çox danışılmış və çoxlu sayda tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Respublikamızın alimləri də fənlərarası əlaqə haqqında elmi-metodik fikir və mülahizələr söyləmiş, bu sahədə xeyli faydalı işlər görmüşlər.

Kimya və fizika fənn kurikulumlarındakı məzmun standartları və mövcud fənn proqramlarına əsaslanaraq kimyanın fizika və biologiya ilə əlaqəli tədrisi haqqında elmi-metodik mülahizələrimizi bir neçə dərs nümunəsində veririk.

Mövzu: Dövri sistemdə metalların mövqeyi. Atomlarının quruluşu. Kristal qəfəslərin quruluşu. Metal rabitəsi.

Məqsəd:

1. Dövri sistemdə metalların mövqeyini şərh edir.

2. Metalların atom quruluşlarını fərqləndirə bilir.

3. Metalların kristal quruluşu ilə metal rabitəsini əlaqələndirə bilir.

İş forması: qruplarla iş.

İş üsulu: müsahibəli şərh, fənlərarası və fəndaxili əlaqə, müstəqil iş, fəal təlim üsulları.

Resurslar: dövri sistem cədvəli, atomun quruluş sxemi, metal kristal qəfəsi.

Dərsin gedişi: əvvəlcədən verilmiş tapşırıqlara əsaslanaraq şagirdlərə aşağıdakı suallarla müraciət olunur:

1. Dövri sistemdə element və bəsit maddələri fiziki-kimyəvi xassələrinə görə xarakterizə edin.

2. Dövrlərdə və qruplarda elementlərin atomunun quruluşu necə dəyişir?

3. Kimyəvi rabitələri adlandırın və xarakterizə edin.

4. Kristal qəfəsin tiplərini xarakterizə edin.

Suallar şagirdlərə paylanır və hər cütün bir suala cavab verməsi bildirilir. Sonra müəllim sinfə müraciət etməklə ardıcıl olaraq sualların cavablandırılmasına nail olur.

Motivasiya: Şagirdlərin diqqətini yeni mövzuya yönəltmək məqsədilə müəllim sinfə müraciət edir: "Elementlərin dövri sistemi, dövri qanun. Atomun quruluşu" haqqında məlumatlarınıza əsaslanaraq metalların dövri sistemdəki mövqeyini, onların atom quruluşunu, metallara xas olan kristal quruluşu və metal rabitənin təbiətini öyrənmək hər biriniz üçün maraqlı olar".

Müəllim aşağıdakı suallardan ibarət olan iş vərəqlərini şagirdlərə paylayır və qeyd edir ki, hər bir cüt iki suala cavab verməlidir.

1. Dövri sistem cədvəlində metallar hansı qrup və dövrlərdə yerləşmişdir?

2. Dövrlərdə və qruplarda metalların fəallığı necə dəyişir?

3. Ancaq metallara xas olan xassələr hansıdır?

4. Metal rabitəsinin ion və kovalent rabitədən fərqi nədir?

5. Metalın kristal qəfəsinin quruluşu necədir?

6. Dövrlərdə metalların fəallığının azalmasını atomun quruluşuna əsasən izah edin.

Cavablar hazır olduqdan sonra müəllim ardıcıllıqla sualların cavablarının müzakirəsinə başlayır. Bəzi sualların cavabları ilə razılaşmayan müəllim əlavə məlumat verir.

Mövzu: Elektroliz hadisəsi.

Məqsəd:

1. Şagird elektroliz prosesinin getməsini izah edə bilir.

2. Elektrodlarda gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının tənliklərini tərtib edir.

3. Elektroliz hadisəsini elektroliz qanunu ilə əlaqələndirir.

Resurslar: U-şəkilli şüşə boru, kömür elektrodlar, batareya, elektrik lampasından ibarət dövrə, mis (ıı) xlorid duzu, distillə olunmuş su, natrium qələvisi, dəmir mıx, metalların kimyəvi aktivlik sırası, elektrolizə aid tablo.

İş forması: qruplarda iş.

İş üsulu: problemli şərh, fəndaxili və fənlərarası əlaqə, müstəqil iş.

Dərsin gedişi: sinfin təşkilindən sonra şagirdlər üç qrupa bölünürlər:

I qrup - S.Arrenius, II qrup - M.Faradey, III qrup - N.Beketov.

Şagirdlərin bilik və bacarıqlarını araşdırmaq üçün hər bir qrupa sorğu vərəqləri verilir. Sualların bir çoxu şagirdlərin fizikadan öyrəndiyi məlumatlara əsaslanmışdır. Nümunə olaraq II qrupun tapşırığını nəzərdən keçirək.

II qrup - M.Faradey

1. Elektrod nədir?

2. NaCl və K2SO4 duzlarının dissosiasiyasının tənliklərini yazın.

3. Dəmir(II)sulfatın elektrolizi zamanı elektrodlarda gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarının tənliklərini yazın.

4. Elektroliz hadisəsinin elektroliz qanunundan asılı olduğunu izah edin.

5. Qələvi metalları elektrolizlə almaq olarmı? Ərintidə və məhlulda gedən proseslərin fərqini izah edin.

Suallar qruplara paylanır. Qısa cavab hazırlamaları üçün 15 dəqiqə vaxt müəyyən edilir. Bu müddətdə müəllim qruplar arasında gəzişir, lazım gəldikdə şagirdlərə istiqamət verir. Elektroliz zamanı elektrodlarda gedən oksidləşmə-reduksiya prosesi haqqında da məlumat verir.

Mövzu: Aminturşuları

Məqsəd: Aminturşularının quruluşu, xassələri, tətbiqi haqqında şagirdlərin bilik və bacarıqlara yiyələnməsinə nail olmaq.

Strategiya: Müsahibəli şərh, fənlərarası əlaqə, müstəqil işlər, qruplarda iş.

Resurslar: Aminturşularından nümunə, maqnezium tozu, natrium hidroksid, natrium karbonat, etil spirti, xlorid turşusu.

Dərsin gedişi: Sinfin təşkilindən sonra keçən dərsin sorğusunu aparmaq məqsədi ilə müəllim əvvəlcə şagirdlərlə frontal sorğu aparır, sorğu vərəqlərində göstərilən suallara cavab hazırlamaq üçün şagirdlərə məsləhətlərini verir. Sonra şagirdləri qruplara bölür və suallara yazılı cavab hazırlamalarını bildirir.10-12 dəqiqədən sonra cavablar toplanılır və yeni mövzu ilə bağlı qruplara işçi vərəqləri paylanılır. Bir qrupun suallarını nəzərdən keçirək.

Qrup-Zülallar:

1. RNT molekulunun tərkibi DNT-dən nə ilə fərqlənir?

2. RNT-nin hansı növləri vardır?

3. Bioloji proses zamanı aminturşularının alınmasını necə izah edə bilərsiniz?

4. Bir neçə aminturşunun quruluşunu göstərməklə onları adlandırın.

5. Aminturşuların turşu xassəsini göstərən reaksiya tənliklərini yazın.

Qruplarda şagirdlərin tapşırıqlar ətrafında hazırlığı istənilən səviyyədə olmadığı özünü göstərmişdir. Ona görə ki, aminturşuların yaxşı başa düşülməsi üçün biologiya ilə əlaqəli məsələləri başa düşməklə yanaşı fəndaxili əlaqəni də düşünmək və bilmək lazımdır. Müəllim hər bir qrupda hansı suala cavab verməkdə şagirdlərin çətinlik çəkə biləcəklərini bildiyindən həmin suallar üzərində bir qədər izahat aparmalı olur.

Müəllim dərsi yekunlaşdırır və şagirdlərin əldə etdikləri bilik və bacarıqları möhkəmləndirmək məqsədi ilə onlara test sualları olan vərəqləri paylayır. Cavablar qiymətləndirilir.

Mürşüd FƏRƏCOV

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 18 fevral.- S.20.