Hindistan Federativ
Respublikasının təhsil sistemi
Hindistan Federativ
Respublikası
Ərazisi: 3287263
kv.km.
Əhalisi: 1 mld. 210
mln. nəfər
Paytaxtı: Dehli şəhəri
Dövlət
dili: hind və
ingilis dili (və digər 17 dil)
Pul vahidi: rupi
Təhsil sistemi
Hindistan Federativ Respublikası Cənubi
Asiyada, Hindistan yarımadasında yerləşir. Ötən əsrin
ortalarında müstəqilliyinə qovuşan Hindistan 28
ştatdan, 7 muxtar ərazidən ibarətdir. Hindistan qədim
və zəngin tarixi, elmi, mədəni ənənələrə
malik ölkədir.
Bir milyarddan artıq əhalisi olan ölkədə
əhalinin böyük hissəsini gənclər təşkil
edir. Əhalinin savadlılıq səviyyəsinin yüksəldilməsi
üçün Hindistanda geniş təhsil sistemi təşəkkül
tapıb.
2005-ci ilin statistik məlumatlarına
görə, Hindistanda 410 milyondan çox 6-24 yaşlı gənc
var. Bu da ümumi əhalinin təxminən 38 faizini təşkil
edir. Onların yalnız 237 milyon nəfəri təhsilə cəlb
olunub. Ölkə üzrə müəllimlərin ümumi
sayı isə 7 milyon nəfərə yaxındır.
Hindistanda əhalinin ümumi
savadlılıq səviyyəsi təxminən 64,8 faiz təşkil
edir. Qadınların savadlılıq səviyyəsi isə
53,7 faizə bərabərdir. Əhalinin 85 faizi ibtidai təhsilə,
39 faizi orta təhsilə, 9 faizi isə ali təhsilə cəlb
olunub.
Ölkədə məktəbəqədər
təhsil sistemi geniş inkişaf etmədiyindən
uşaqların məktəbə hazırlığında
müəyyən çatışmazlıqlar
özünü büruzə verir. Konstitusiyaya əsasən 14
yaşına qədər uşaqlara icbari təhsil almaq
hüququ verilir. İbtidai və orta təhsil pilləsində
6-18 yaş arasındakı uşaqlar təhsil alır. 8 il
davam edən ibtidai təhsilə 6-14 yaşlı uşaqlar cəlb
olunur.
Bəzi ştatların qanunvericiliynə əsasən
məktəb təhsili, yaşlıların təhsili və
qeyri-formal təhsil üzrə müvafiq vəzifələr
yerli idarəetmə qurumlarına (pançayatlar və bələdiyyələr)
həvalə edilib. İbtidai təhsil pilləsində ana
dilinin tədrisi üzrə müvafiq şəraitin
yaradılması ştat hökuməti və yerli idarəetmə
orqanlarının əsas vəzifələrindəndir. Evdə
təhsil Hindistanda qanuni təhsil formalarından biridir.
Hindistanda 367 Texnologiya, İdarəetmə,
İnformasiya Texnologiyaları institutları, Mərkəzi
universitetlər və digər çoxsaylı ali məktəblər
fəaliyyət göstərir. Həmçinin, demək olar
ki, bütün ixtisaslar üzrə mütəxəssis
hazırlayan 18000-dən artıq kollec var ki, onların da
1902-si yalnız qadınların təhsil aldığı tədris
müəssisəsidir.
Ölkədə ali təhsil müddəti
ixtisaslardan asılı olaraq 3-6 il arasında dəyişir.
Bir çox ixtisaslar üzrə ali təhsilin bakalavriat pilləsi
3, magistratura pilləsi isə 2 il davam edir.
Hindistanda yaşlıların təhsili
müxtəlif proqramlar və qrantlar çərçivəsində
həyata keçirilir. Bu baxımdan
savadsızlığın ləğvi üzrə milli
strategiya əsas rol oynayır. Yaşlıların təhsili
sahəsində QHT-lər də fəal iştirak edir, hər
kəsə həyatboyu təlim imkanının
yaradılması istiqamətində ciddi səylər göstərilir.
Əhalinin aztəminatlı təbəqələri
üçün nəzərdə tutulmuş peşə təlimi
proqramları və qadınların savadlılıq səviyyəsinin
yüksəldilməsi məqsədi ilə bir sıra tədbirlər
həyata keçirilir.
Ölkə konstitusiyasına əsasən
milli azlıqların təhsili vətəndaşların bərabərliyi
prinsipinə uyğun olaraq təşkil edilir. Hökumət
etnik azlıqların təhsil imkanlarının
artırılmasına xüsusi diqqət yetirir. Bu baxımdan
həyata keçirilən tədbirləri müəyyənləşdirən
Milli Azlıqların Təhsili üzrə Milli Monitorinq Komitəsi
2004-cü ildə təsis edilib. Bu quruma insan
resurslarının inkişafı naziri sədrlik edir. Komitənin
tərkibi etnik azlıqların nümayəndələrini təmsil
edən tanınmış təhsil işçiləri, alimlər,
parlament üzvləri və dövlət rəsmilərindən
ibarətdir.
Hindistanın İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyi təhsilin idarə olunmasını
yerinə yetirən əsas dövlət qurumudur. Bu nazirlik iki
şöbədən ibarətdir. Məktəb təhsili və
savadlılığı şöbəsi və Ali təhsil
şöbəsi. Məktəb təhsili və
savadlılıq şöbəsi ibtidai, orta təhsil və
yaşlıların təhsilinə məsuldur. Ali təhsil
şöbəsi isə ali təhsilə, ali texniki peşə
təhsilinə, milli azlıqların təhsilinə, dərslik
və müəllif hüquqları məsələlərinə
cavabdehdir.
Mərkəzi hökumət 9,77 milyard
ABŞ dolları həcmində olan ümumi təhsil büdcəsinin
65,6 faizini ibtidai təhsilə (6,41 milyard ABŞ dolları),
9,9 faizini orta təhsilə (964,48 milyon ABŞ dolları), 2,9
faizini yaşlıların təhsilinə (278,75 milyon ABŞ
dolları), 9,5 faizini ali təhsilə (931,36 milyon ABŞ
dolları), 10,7 faizini ali texniki peşə təhsilinə
(1,05 milyard ABŞ dolları), yerdə qalan 1,4 faizini (139,04
milyon ABŞ dolları) isə digər məqsədlər
üçün ayırır.
Məktəbəqədər
təhsil
Hindistanda 493000-dən çox məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.
Qeyd olunan tədris ocaqlarına cəlb edilmiş
uşaqların sayı təxminən 27 milyon nəfərə
yaxındır. Onların 12 milyon nəfərindən
çoxunu qızlar təşkil edir.
Hindistanın Təhsil üzrə Milli
Strategiyasında məktəbəqədər təhsilin
vacibliyinə xüsusi diqqət yetirilir. Məktəbəqədər
təhsil müəssisələri Qadın və
Uşaqların İnkişafı Nazirliyinin tabeliyindədir.
Sarva Şikşa Abhiyan Proqramı çərçivəsində
də məktəbəqədər təhsil müəssisələri
qismən maliyyələşir. Hindistanda müvafiq yaş
qrupundakı uşaqların çox az hissəsi məktəbəqədər
müəssisələrə cəlb olunub.
Ölkənin məktəbəqədər
təhsil müəssisələrində təhsil
aşağı və yuxarı mərhələ olmaqla, iki
pillədən ibarətdir. Aşağı pillə 3-4,
yuxarı pillə isə 5-6 yaşlı uşaqları əhatə
edir.
Məktəbəqədər təhsil
müəssisələri bir çox hallarda məktəblərin
tərkibində yerləşir. Belə məktəbəqədər
təhsil müəssisələrində nisbətən erkən
yaşlı uşaqlar da (2 yaşlı) bağçaların
bir hissəsi olan xüsusi qayğı qruplarında təhsil
alırlar. İqtisadi cəhətdən daha çox kasıb
olan bölgələrdə isə uşaqlar daha tez körpələr
evinə verilir. Ancaq belə müəssisələrin sayı
olduqca məhduddur.
İbtidai təhsil
Hindistanda ibtidai təhsil pilləsinə
uşaqların qəbulu 6 yaşdan başlayır. 8 illik pulsuz
ibtidai təhsil icbaridir.
İbtidai təhsil pilləsi iki dövrə
bölünür: ibtidai pillə və yuxarı ibtidai pillə.
İbtidai pillə I-V sinifləri (6-11 yaşlı
uşaqları) əhatə edir. Bəzi ştatlarda bu pilləyə
I-IV siniflər daxildir. Yuxarı ibtidai pillə isə VI-VIII sinifləri
(11-14 yaşlı uşaqları) əhatə edir. Bəzi
ştatlarda bu pillə VII sinifdə başa çatır.
Hökumət 2001-ci ildən ibtidai təhsilin
kütləviliyinin artırılması və keyfiyyətin
yüksəldilməsi üçün müxtəlif
proqramların həyata keçirilməsini təmin edir.
Bununla da müəllim-şagird nisbətinin tənzimlənməsi,
müəllimlərin ixtisasartırma təhsilinə cəlb
edilməsinin intensivləşdirilməsi, yeni tədris
materiallarının və dərsliklərin hazırlanması
məsələlərinin həllində ciddi irəliləyiş
müşahidə olunur. Hökumətin səylərinə baxmayaraq,
hələ də qarşıya qoyulmuş vəzifələr
tam olaraq həllini tapmayıb. Bu da yoxsulluq, təhsil alanlara
qarşı əhalinin müəyyən təbəqəsində
formalaşmış qınayıcı təsəvvürlərin
olması, mövhumat və digər səbəblərlə
bağlıdır. İlbəil qadınların
savadlılıq səviyyəsinin yüksəlməsinə
baxmayaraq, qızların yalnız bir qisminin təhsil alması
qadın və kişilər arasındakı savadlılıq
fərqinin böyük olmasına, ibtidai təhsilin kütləviləşməsinə
maneə yaradan ən böyük problemlərdən biridir.
Statistikaya görə, Hindistanda bütün
ibtidai təhsil müəssisələrinin təxminən 80
faizini dövlət məktəbləri təşkil edir. Lakin
dövlət təhsil müəssisələrində təhsilin
keyfiyyəti aşağı olduğu üçün
uşaqların 27 faizi özəl məktəblərdə
oxuyur. Hətta ən kasıb ailələrdən olan
uşaqlar da dövlət məktəblərində təhsilin
pulsuz olmasına baxmayaraq, bəzən özəl məktəblərdə
oxumağa üstünlük verirlər.
Orta təhsil
Hindistanda 4 illik orta ümumi təhsil pilləsi
IX-XII sinifləri (14-18 yaş) əhatə edir. Bu təhsil
pilləsi iki yerə bölünür: orta məktəb pilləsi
və yuxarı orta məktəb pilləsi. Orta məktəb
pilləsi, əsasən IX-X sinifləri (14-16 yaş), bəzi
ştatlarda isə VIII-X sinifləri əhatə edir. XI-XII
siniflər isə yuxarı orta məktəb pilləsi
adlandırılır.
Bu təhsil pilləsinin əsas məqsədi
gəncləri gələcək iş həyatına və
ali təhsil müəssisələrinə
hazırlamaqdır. X və XII sinifləri bitirmiş
bütün orta məktəb şagirdləri dövlət
imtahanlarına cəlb olunur.
Tədris ili bütün ştatlarda 200
gündən çox davam edir. Müxtəlif ştatlarda tədris
ili ayrı-ayrı vaxtlarda başlayır. Bəzi ştatlarda
yay tətili, bəzi ştatlarda isə qış tətili
üçün uzun istirahət müddəti verilir.
Ölkənin Təhsil üzrə Milli
Strategiyasında müəyyənləşdirilmiş ənənəvi
fənlər bütün orta təhsil müəssisələrində
tədris olunur. Statistikaya görə, Hindistanda 90 milyona
yaxın 14-18 yaşlı uşaq var ki, onların da yalnız
31 milyonu orta təhsilə cəlb olunub. Bu isə orta təhsil
yaşlı uşaqların üçdə iki hissəsinin təhsildən
yayınması deməkdir.
Hindistan orta təhsil sisteminin
qarşısında duran başlıca məsələlərdən
biri də cəmiyyətin kasıb təbəqəsinin orta təhsilə
cəlb olunmasını təmin etməkdən ibarətdir. Bu
baxımdan İnsan Resurslarının İnkişafı
Nazirliyinin tabeliyində olan bir çox qurumlar orta təhsil
pilləsinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi
üçün səylərini artırırlar.
Bu qurumların sırasına Təhsil Tədqiqatı
və Təlimi üzrə Milli Şura, Orta Təhsil üzrə
Mərkəzi Şura, Açıq Təhsil üzrə Milli
İnstitut, Təhsil Texnologiyaları Mərkəzi
İnstitutu və digərləri daxildir.
Hindistan orta təhsil sisteminin əsas cəhətlərindən
biri də ondan ibarətdir ki, bu təhsil pilləsində
şagirdlər öz seçimlərinə uyğun iş
tapmaq üçün peşəyönümlü ixtisaslara
yiyələnə bilərlər. Təhsil Tədqiqatı və
Təlimi üzrə Milli Şuranın dəstəyi ilə
yaradılmış Peşə Təhsili Mərkəzi
İnstitutu orta təhsilin peşə baxımından
ixtisaslaşdırılmasına cavabdeh olan yüksək səviyyəli
tədqiqat və inkişaf təşkilatıdır. Bu
institut peşə proqramlarına birbaşa və akademik dəstək
verir, istehsal müəssisələrində işləyən
mütəxəssisləri təhsil ocaqlarına dəvət
edir.
Ali təhsil
Hindistanda Texnologiya, İdarəetmə,
İnformasiya Texnologiyaları institutları, Mərkəzi
universitetlər və digər çoxsaylı ali məktəblər
(367 ali təhsil müəssisəsi) fəaliyyət göstərir.
Mərkəzi hökumət ali təhsil sahəsində
inkişaf strategiyasının hazırlanması, ali məktəb
standartlarının, elmi-tədqiqatların, elmi və texniki
müəssisələrin işinin əlaqələndirilməsi
və istiqamətləndirilməsi üzrə mühüm səlahiyyətlərə
malikdir.
Hökumət Universitet Qrant Komissiyasına
qrantlar verir və ölkədə Mərkəzi universitetləri
təsis edir. Həmçinin Universitet Qrant
Komissiyasının tövsiyələrinə əsasən
hökumət tərəfindən bəzi təhsil müəssisələrinin
"Universitet hesab edilənlər" qrupuna daxil olmasına
icazə verilir.
Ştatlarda universitetlərin və kolleclərin
təsis olunması yerli hökumətlərin səlahiyyətləri
çərçivəsindədir. Bu müəssisələrin
inkişafı və saxlanılması üçün
planlaşdırılmış qrantlar ayrılır.
Ştatlar arasında təhsil sahəsində koordinasiya
işi Təhsil üzrə Mərkəzi Məşvərət
Şurası vasitəsilə həyata keçirilir. Eləcə
də ölkədə Ümumhindistan Texniki Təhsil
Şurası, Tibb Şurası, Peşə Şurası, Kənd
Təsərrüfatı Tədqiqatı Şurası, Müəllimlərin
Təhsili üzrə Milli Şura, Stomatologiya Şurası, Əczaçılıq
Şurası, Uşaqlara Qayğı Şurası, Vəkillər
Şurası, Homeopatiya üzrə Mərkəzi Şura, Hind
Müalicəsi üzrə Mərkəzi Şura, Memarlıq
Şurası, Distant Təhsil Şurası, Reabilitasiya
Şurası, Ali Təhsil üzrə Dövlət
Şurası fəaliyyət göstərir.
İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyinə tabe olan Mərkəzi
universitetlər Universitet Qrant Şurasının verdiyi qrantlar
hesabına maliyyələşir. İndira Qandi Milli
Açıq Universiteti isə birbaşa İnsan
Resurslarının İnkişafı Nazirliyi tərəfindən
maliyyələşdirilir.
İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyinin nəzdindəki Mərkəzi
universitetlərdən başqa Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin, Dəniz Nəqliyyatı Nazirliyinin, Xarici
İşlər Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət
göstərən Mərkəzi universitetlər də
mövcuddur.
Ştat universitetləri yerli qanunvericiliyə
əsasən təsis olunur. Hindistanda 220-yə yaxın
ştat universiteti fəaliyyət göstərir. Universitet
Qrant Komissiyası bu universitetlərin yalnız bir hissəsinə
planlaşdırılmış büdcə vəsaitləri
ayırır. Digər ştat universitetləri, o cümlədən
mühəndislik və texnologiya şöbələri olan kənd
təsərrüfatı universitetləri üçün
xüsusi qrantlar verilir.
Universitet statusu olmayan, lakin spesifik sahə
üzrə yüksək standartlara uyğun təhsil verən
ali təhsil müəssisələri Universitet Qrant
Komissiyasının tövsiyəsinə əsasən mərkəzi
hökumət tərəfindən "Universitet hesab edilənlər"
qrupuna daxil olunur. "Universitet hesab edilənlər" qrupuna
daxil olan ali təhsil müəssisələri akademik statusa
malikdir və onlara universitetlərə məxsus imtiyazlar
verilir. Universitet hesab edilən ali təhsil müəssisələrində
tibb, fizika, balıqçılıq, dil, ictimai elmlər,
demoqrafiya, statistika, yeyinti sənayesi, meşə sənayesi,
silah texnologiyası, dənizçilik, idman, musiqi, informasiya
texnologiyaları üzrə təhsil və tədqiqat
imkanları yaradılır. İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyinin Ali təhsil şöbəsi
universitet hesab edilən müəssisələr
üçün qrantların verilməsi prosesində şəffaflığın
təmin olunmasına nəzarət edir.
Universitet Qrant Komissiyası, həmçinin
müstəqil universitetlərarası mərkəzlər təsis
edir. Belə ilk tədqiqat mərkəzi 1994-cü ildə təsis
olunmuş Nüvə Elmi Mərkəzidir. Hazırda
universitetlərdə 6 müstəqil universitetlərarası mərkəz
fəaliyyət göstərir.
1994-cü ildə Universitet Qrant
Komissiyası tərəfindən təsis olunmuş Milli Qiymətləndirmə
və Akkreditasiya Şurası müstəqil qurumdur.
Şuranın əsas məqsədi ali təhsil müəssisələrinin,
universitet və kolleclərin, onların şöbələrinin,
fakültələrinin, tədris proqramlarının qiymətləndirilməsini
və akkreditasiyasını həyata keçirməkdir.
Ali texniki peşə təhsili müəssisələrində
hazırlanan yüksək ixtisaslı mütəxəssislər
sənaye məhsuldarlığının
artırılmasına layiqli töhfələr verirlər. Bu
təhsil müəssisələri ölkənin insan
resurslarının inkişafında mühüm rol oynayır.
Ali texniki təhsil mühəndislik,
texnologiya, idarəetmə, memarlıq, şəhərsalma, əczaçılıq,
tətbiqi sənət, otelçilik, ictimai iaşə sahələrini
əhatə edir. Bu müəssisələr 3 qrupa
bölünür: mərkəzi hökumətdən maliyyələşən
universitetlər, ştatdan maliyyələşən universitetlər
və özünü maliyyələşdirən universitetlər.
Texniki təhsil müəssisələrinin
fəaliyyəti, yeni kursların açılmasına 1945-ci
ildə təsis olunmuş Ümumhindistan Texniki Təhsil
Şurası icazə verir. Şura müvafiq müəssisələrin
və proqramların akkreditasiyası vasitəsilə texniki təhsilin
keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edir.
Şuranın baş iqamətgahı Dehlidə yerləşir
və 7 regional idarəsi fəaliyyət göstərir.
Ümumhindistan Texniki Təhsil
Şurası mühəndislik təhsili və biznes məktəblərinin
monitorinq və akkreditasiyasını həyata keçirir.
Hindistan Tibb Şurası isə tibb təhsili müəssisələrinin
monitorinq və akkreditasiyasını aparır. Kənd Təsərrüfatı
Tədqiqatı Şurası, Müəllimlərin Təhsili
üzrə Milli Şura isə ölkədəki bütün
müvafiq təhsil müəssisələrinin monitorinqini həyata
keçirir.
Ölkədə bir sıra mühəndislik,
idarəetmə və tibb təhsili müəssisələri
İnsan Resurslarının İnkişafı Nazirliyi tərəfindən
idarə olunur. Hindistanda əksər təhsil müəssisələri
əcnəbi tələbələr üçün çox
az yer ayırır.
1972-ci ildə Parlament tərəfindən
təsis edilmiş Memarlıq Şurasında ölkədəki
bütün memarların qeydiyyatdan keçməsi nəzərdə
tutulur. Memarlıq Şurası memarların qeydiyyatını
aparmaqla yanaşı, ekspertlər komitəsi vasitəsilə
memarlıq sahəsi üzrə ixtisaslaşmış təhsil
müəssisələrində müvafiq standartlara riayət
olunmasına da nəzarət edir.
İstedadlı tələbələrin
stimullaşdırılmasına xidmət edən bir sıra təqaüdlər
xüsusilə innovativ metodların istifadə olunduğu ali təhsil
müəssisələrinə və gənclərin xarici
ölkələrdə təhsil almasına yönəldilir. Mədəni
Mübadilə Proqramları çərçivəsində
xarici ölkələrdə təhsil almaq istəyən
hindistanlı tələbələr üçün müəyyən
olunmuş xarici təqaüdlərə İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyi nəzarət edir. Tələbələr
bu təqaüd vasitəsilə prioritet hesab edilən ixtisaslar
üzrə xaricdə təhsil ala bilərlər. Təqaüdə
layiq görülən tələbələr müvafiq fənn
ekspertlərindən ibarət Seçim Komitəsi tərəfindən
müəyyənləşdirilir. Təqaüdlərin əksər
hissəsi təhsilin doktorantura pilləsi üçün nəzərdə
tutulur.
Beynəlxalq əməkdaşlıq
Hindistan təhsil
sahəsində xarici ölkələrlə əməkdaşlığın
inkişafına xüsusi önəm verir. 118 ölkə ilə
təhsil sahəsində əməkdaşlığı tənzimləyən
Mədəni Müqavilə imzalanıb. Eləcə də
müxtəlif ölkələrlə 75 Mədəni
Mübadilə Proqramı həyata keçirilir.
Təhsil sektorunun inkişafını və
təhsilin beynəlmiləlləşməsini nəzərə
alaraq İnsan Resurslarının İnkişafı Nazirliyində
Beynəlxalq Əməkdaşlıq Şəbəkəsi
yaradılıb. Beynəlxalq Əməkdaşlıq Şəbəkəsi
təhsil sektorunda ikitərəfli və beynəlxalq əməkdaşlıq
məsələlərini, müxtəlif ölkələrlə
Təhsil Mübadilə Proqramlarının
hazırlanmasını, icrasını koordinasiya edir.
Bundan əlavə, Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlıq
Assosiasiyası ilə əməkdaşlıq çərçivəsində
Dehli şəhərində dünya səviyyəli beynəlxalq
ali təhsil müəssisəsi olan Cənubi Asiya Universiteti təsis
edilib. Hindistan ilə Avropa
İttifaqı arasında 2008-ci və 2009-cu illərdə
müştərək deklarasiyalar imzalanıb. YUNESKO ilə əməkdaşlıq
üzrə Hindistan Milli Komissiyası səmərəli fəaliyyət
göstərir.
Hindistan 32 ölkə ilə Təhsil
Mübadilə Proqramları həyata keçirir. Bu proqramlar nəinki
xaricdə təhsil məsələlərini, eləcə də
xarici universitetlərin verdiyi dərəcələrin və
ixtisasların tanınmasını əhatə edir.
Bəşarət
MƏMMƏDOV,
Ramil HÜSEYNOV
Yazının
hazırlanmasında Hindistan Federativ Respublikası İnsan Resurslarının
İnkişafı Nazirliyinin rəsmi materiallarından istifadə
olunub.
Azərbaycan
müəllimi.- 2011.- 1 iyul.- S.4-5.