"Rast
muğamı"
Muğam bizim hamımıza ilham
verən və eyni zamanda hər birimizin ruhunu oxşayan ecazkar
aləmdir. Bu aləmin zənginliyi bizim hamımızın zənginliyi
deməkdir.
Mehriban ƏLİYEVA,
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti
Azərbaycan xalqının ən qədim muğamlarından
biri də "Rast" muğamıdır. "Rast"ın
etimoloji məna çalarları barədə fikir
yürüdənlərin demək olar ki, böyük əksəriyyəti
bu sözün ərəb və ya fars mənşəli
olduğunu sübut etməyə cəhd göstərmişlər.
Əslində bu sözün başqa dillərdə məna
çalarlarını axtarmağa ehtiyac yoxdur.
Çünki "Rast" sözü ən qədim Azərbaycan
sözü olmaqla öz forma və mənasını
qorumağı bacaran, assimilyasiyaya uğramayan, arxaikləşməyən
və bütün zamanlar üçün ümumişlək
olaraq qalmış bir sözdür.
Əgər muğamlarımızın
yaranışı eramızdan əvvəlki tarixə aid
edilirsə, deməli "Rast" sözünü də
eramızdan əvvəl mövcud olmuş və
zamanımıza qədər gəlib çatmış
sözlər sırasına daxil etmək daha düzgün
olardı.
Doğrudan
da "Rast" muğamı ona görə muğamların
anası hesab olunur ki, bütün muğamlar ondan törəmişdir.
Ən qədim tarixə malik olan "Rast" muğamı Azərbaycanın
bir çox regionlarında müxtəlif formada ifa
olunmuşdur.
Yazılı
mənbələrdə XIX-XX əsrlərin muğam
arenalarında "Rast" muğamının ən azı
8-10, bəzən 16-18, bəzən də 19-22, hətta 30
şöbə və guşədən ibarət ifa
olunması göstərilir. Görkəmli musiqi mədəniyyəti
xadimi, muğam tədqiqatçısı, professor Ramiz
Zöhrabov XIX əsrdə üç regionda ifa olunan
"Rast" muğamının variantlarını təsnif
edərkən Bakı-Abşeron muğam məclislərində
oxunan "Rast"ın 15 (Maye Rast, Novruzi-Rəvəndə,
Rast, Üşşaq, Hüseyni, Vilayəti, Xocəstə, Xavərən,
Əraq, Pəncigah, Rak, Əmiri, Məsihi, Rast),
Şuşa-Qarabağ məclislərində oxunan
"Rast"ın 18 (Rast, Pəncgah, Vilayəti, Mənsuriyyə,
Zəmin-Xarə, Rak-Hindi, Azərbaycan, Əraq,
Bayatı-Türk, Bayat-Qacar, Mavərənnəhr, Balu-Kəbutər,
Şahnaz, Əşiran, Zəngi-şütor, Kərkuri, Rast),
Şamaxı-Şirvan məclislərində oxunan
"Rast"ın isə 21 şöbə və guşədən
(Rast, Üşşaq, Mücrü, Hüseyni, Vilayəti,
Siyahi-Ləşkər, Məsihi, Dəhri, Xocəstə,
Şikəsteyi-fars, Rak-Hindi, Rak-Xosrovani, Şaqianamə, Əraq,
Təsnif-Qərai, Məsnəvi, Zəngi-şötor, Nəğmeyi-Hindi,
Mənəvi, Kabili, Rast) ibarət olmasını göstərir.
R.Zöhrabov "Rast" muğamının XX əsr
variantını təsnif edərkən isə Ü.Hacıbəyovun
imzası ilə təsdiq olunmuş proqrama əsasən ifa
olunan "Rast" (Rast, Üşşaq, Hüseyni, Vilayəti,
Məsihi, Dəhri, Xocəstə, Xavərən, İraq, Pəncgah,
Raki-Xorasani, Qərai, Rast), görkəmli tarzən Əhməd
Bakıxanovun müəllifi və redaktoru olduğu proqrama
uyğun ifa olunan "Rast" (Bərdaşt, Mayə,
Üşşaq, Hüseyni, Vilayəti, Şikəsteyi-fars,
İraq, Pəncgah, Qərai, Rasta ayaq) və hazırda ifa
olunan "Rast" (Bərdaşt, Mayeyi-Rast, Üşşaq,
Hüseyni, Vilayəti, Şikəsteyi-fars, Əraq, Pəncigah,
Rak, Qərai, Rasta ayaq) muğamı da təsnif olunur.
Hazırda
"Rast" aşağıdakı şöbə və
guşələr olmaqla dəstgah şəklində ifa olunur.
1.
"Bərdaşt" (Rastın bərdaştı adətən
"Rak" ilə oxunmuşdur. Bəzən "Raki"
deyilən bu muğam avazatının "Raki-Hindi",
"Raki-Əcəm", "Raki-Xorasani",
"Raki-Xosrovani" kimi forma-növləri olmuşdur).
2.
"Maye Rast" (pəsdən oxunan ən iri şöbədir).
3.
"Üşşaq" ("aşiqlər" mənasını
verir, guşədir).
4.
"Hüseyni" (guşədir, Ə.Marağinin bir əsərində
adı çəkilir).
5.
"Vilayəti" (şöbədir, adından məlum
olduğu kimi vilayətlərdə oxunduğu
üçün belə adlandırılıb. Bəzən
"Dilkeş"lə birgə oxunur. Bəzi müğənnilər
"Dilkeş"dən sonra "Kürdü" oxuyub sonra
ayaq edirlər).
6.
"Xocəstə" ("Xocəstə"yə
"Şikəsteyi-fars" da deyirlər).
7.
"Əraq" (bir çox hallarda "İraq" kimi də
təqdim olunur).
8.
"Pəncgah" (beşinci şöbə kimi nəzərdə
tutulur).
9.
"Rak" (rak haqqında yuxarıda məlumat verilib).
10 "Qərai"
və "Rast"a ayaq.
Rastın "Hüseyni" guşəsi həcmcə
kiçik olmasına baxmayaraq, çox gözəl səslənir. "Hüseyn"
sözünün etimoloji mənası da elə "gözəl",
"qəşəng" deməkdir. "Hüsn"
və "Eyn" söz birləşməsindən
yaranmışdır.
Görkəmli Azərbaycan şairi, musiqişünas və
mütəfəkkiri Seyid Əbdülqadir Maraği
özünün "Sinövbət" adlı əsərində
Rastın bu şöbəsinin adını çəkir və
etimoloji mənasını izah edir.
Yazılı ədəbiyyatda "Rast" muğamı
həmişə nəzəri şəkildə şərh
olunmuşdur.
Biz isə ilk dəfə olaraq "Rast" dəstgahının
ifa tərzinə tamaşa edə-edə
aldığımız təəssüratların fonunda bu
muğam haqqında məlumat vermək istərdik.
2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının xalq
artisti Habil Əliyevin rəhbərliyilə ilk dəfə
olaraq müğənnilər qrupunun ifasında "Rast"
hazırlanaraq təqdim olunmuşdur. "Rast"ın bəzi
guşələri, bəzi şöbələrin ayaqları,
təsnif və mahnıların bəziləri ilk dəfə
olaraq xorla, yəni xanəndələr qrupunun xoru ilə ifa
olunmuşdur. İfa zamanı bir sıra
qeyri-adilik də müşahidə olundu. Belə
ki, "Rast" muğamı dəramədlə
başladı. "Rast" "Dəramədi"
səsləndi.
"Dəraməd" sona yetən kimi ifaçılar
qrupunun aparıcı müğənnisi Zahid Quliyev "Maye
Rast"ın debütündə təşnə ürəklərə
sərin su çiləyirdi. Adama elə gəlirdi ki, Zahid öz
payına düşən şöbəni oxuyandan sonra Sahib
İbrahimov, Almaz Orucova, Sevinc Sarıyeva, E.Hüseynov, Əsgər
Əhmədov da öz növbələrində müvafiq
şöbələri, guşə və avazatları
oxuyacaqlar. Amma belə olmadı. Sözün əsl mənasında möcüzəli
"Rast"ın möcüzəli təqdimatı hamı
kimi mənim də könlümə hakim kəsildi. Elə
bu zaman füsunkar
"Üşşaq" başladı. Ömrümdə görmədiyim və eşitmədiyim
"Üşşaq"ın xorla ifası doğrudan da əsl
möcüzə idi. Klassik şeirin əruz
vəznində "Üşşaq"ın ritmik ahəngi 6
istedadlı müğənnimizin zərgər dəqiqliyi ilə
titanik bir tərzdə elə bir xoş ovqat bəxş edən
ahənglə səslənirdi. Özüm
də inana bilmədim ki, "Hüseyni" və
"Ayaq"ın ifası nə zaman başa çatdı.
Bir də gördüm ki, artıq yenə xorla
"Vilayəti" təsnifi oxunur. "Vilayəti"ni Bala Yaqub (Əsgər Əhmədovu hamı
belə çağırır) oxudu, özü də çox
təmkinlə. O, bəmdə şirin ləhcəsini qəzəlin
beytlərindəki fəlsəfi fikirlərin
qovşağından yaranan bir çələngə
çevirdiyi məqamda Sevinc Sarıyevanın səsi
eşidildi. "Şəddi-Vilayəti"ni
(Vilayətinin zildən ifası) eşidənlər elə bil
donub qalmışdılar. "Dilkeş"i Sahib
İbrahimov başladı. Onun təmiz, məlahətli
səsi, üzünün cizgilərindəki ədəb-ərkan
ifadələrində adama daha tez çatırdı. "Dilkeş"i Almaz Orucova davam etdirdi. Elə bu zaman dinləyiciləri tilsimli bir dünyaya
aparan kaman iniltisi eşidildi. Bu, Habil Kaman
idi. Sürəkli alqışdan sonra:
Nadan bu
gözəl musiqinin sirrini bilməz,
Aqil olana
daima sirdaşdı muğamat
beytilə qəzəl üstündə Sahiblə Almaz
"Dilkeş"ə rövnəq verdilər.
"Dilkeş" sona yetirdi, tamaşaçılar istəsələr
də, istəməsələr də muğam qatarı
öz mənzilinə doğru gedirdi. Muğam qatarı
mənzilinə yaxınlaşa-yaxınlaşa daha şaqraq,
daha şux muğam nəğmələri
tamaşaçıya nikbin ruh təlqin edirdi. Muğam xorunun
oxuduğu təsnif kimi:
Mən sənə
aşiqəm, sən də ey gözəl,
İnsafa,
mürvətə gələsən gərək...
Təsnifin şux ovqat bəxş eləyən bu
sözlərinin sonunda tamaşaçılar Sahibin, Almazın
solo ifası ilə yanaşı, onların duetinin də
şahidi oldular. Təsnifə muğam
ifaçılarının xoru yekun vurdu. Bütün
bunlar isə "Rast"a daha orijinal-estetik bir görkəm
verirdi. "Kürdü"nü Zahid
Quliyev başladı.
Sonra
"Zəmin-xarə"ni Azərbaycan
musiqi mədəniyyətinin salnaməsinə qızıl səhifə
kimi yazan Habil Kaman müşayiətə qoşularaq
hamını məsti-xumar elədi. Almazla Sevincin hərəyə
bir zəminxarə boğazı, Zahidin şaqraq zəminxarə
naləsi şöbəni daha da gözəlləşdirdi. Elə bu zaman Bala Habil (bundan sonra mən Elnuru belə
adlandıracağam - F.S.) "Zəmin-xarə"ni Habilsayağı əvəzləndirdi. Tamaşaçılar onu və Habil Kamanı
alqışladılar. Zahid Quliyev şöbəyə
yekun vuraraq "Rast"a ayaq etməklə öz məharətini
büruzə verdi.
Muğam xorunun oxuduğu təsnifin kadensiyasından sonra
Bala Yaqub (Əsgər Əhmədov) "Şikəsteyi-fars"la
dəstgahı davam etdirdi. Almaz xanım
şöbənin onun üçün ayrılan hissəsini
Üzeyir Hacıbəyov üslubunda səsləndirdi.
Bütün şöbə və guşələrin
ifasında özünü yaxşı göstərən gənc
müğənni E.Hüseynov bu dəfə də "Şikəsteyi-fars"ın
ona məxsus olan hissəsini "Sərvi zülfün kimi
heç kəs pərişanlığı bilməz" mətləli
qəzəl üstündə oxuyarkən həm şöbənin
lirik kontekstini qəzəlin əruz vəznindəki
ölçü və bölgülərinə ustalıqla
uyğunlaşdıra bildi, həm də şirin avazı ilə
tamaşaçıları razı saldı. Burada Bala Yaqubun
"Şikəsteyi-fars" üstündə Nəbatinin
"Yoxdu-yox" qəzəlinə müraciət edərək
tamaşaçıların rəğbətini qazanmasını xüsusi qeyd
etmək lazımdır. Tamaşaçılar
"Şikəsteyi-fars"ın sonluğunda Sevinc
Sarıyevanın ecazkar səsindən qopan Segah nəfəsini
eşitdilər. "Şikəsteyi-fars"ın Segah
variasiyasının müşayiətini Habil Kaman öz üzərinə
götürdü və "Habil Segahı"nın
rişələri hamını məftun etdi. Bu rişələrdən
süzülən Segahın əntiq sirlərini Hacı Mailin
"Nə olar, yar məni bircə dəfə yad eləsin"
mətləli qəzəlinin poetik-fəlsəfi mənasını
yavaş-yavaş açmağa başladıq...
İfaçılar "Rast"ın zirvəsinə
yüksəlirdilər. Bu zirvədə muğam
vokalçılarının və
instrumentalçılarının yarışı finala yaxınlaşırdı.
Xorun kodensiyasından sonra Zahid "Əraq" başladı,
Sahib davam etdirdi. Tar-kaman
yarışdı, tamaşaçılar bu yarışı
alqışladılar. Alqışlar altında Sahib özünəməxsus bir nəfəslə
tamaşaçıların diqqətini özünə cəlb
etməyə cəhd göstərdi. Lakin tar-kamanın
"Zəngi-Şütor" (dəvə zəngi deməkdir)
sayağı duet yarışı yenidən
tamaşaçı alqışına səbəb oldu. Zirvə yaxınlaşdıqca ifaçıların
yarışı əsl rəqabət təsəvvürü
yaradırdı. Beləliklə, Rastın
zirvəsinə öz bayrağını sancan Zahid "Əraq"ı
yekunlaşdırmağı xatırladan gözəlliyi,
estetik ricəti ilə seçilən nəfəs edir,
tar-kamanın cavab gəzişmələri bitər-bitməz
Sahib "Pəncgah"ı zirvənin sonuncu pikinə
yüksəldir və estafeti Almaza ötürür, ondan təhvil
alır və tamaşaçıların daha sürəkli
alqışını qazanır. Alqışlar
səngiyən kimi Sevincin tutyə kimi dəyərli, ipək
kimi təmiz səsi gəlir. "Rak"
(buna Raki-Xorasanı da deyilir), "Qərai" bir-birini əvəz
edir. Nəhayət, Zahid zirvədə Cabbarı, Seyidi,
Hacı Hüsünü, İslamı xatırladan nəfəsini
şaha qaldırır və alqışların müşayiəti
ilə "Rast"a ayaq verir.
Muğam xoru "Rast" muğamı tonikasının
(mayəsinin) "sol" səsinə birgə yetişirlər. "Rast"
sona yetir. Tamaşaçılar ayaq üstə
"Rast"ı, onun ifaçılarını da,
müşayiətçi qrupu da, "Rast"ı yeni bir
cazibədar üslubda, qeyri-adi formada hazırlayıb təqdim
edən respublikamızın xalq artisti, Prezident təqaüdçüsü
Habil Əliyevi sürəkli alqışladılar.
Hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi "Xəmsə"də
"Rast"ı birinci muğam hesab etmişdir. Xosrovun şərəfinə
təşkil edilmiş musiqi məclisində müğənni
Nikisa ilk muğam kimi "Rast" oxuyur. Nizami onu belə
şərh edir:
Nikisa, necə
ki, demişdi Şirin,
Bir qəzəl oxudu, "Rast" üstə həmin.
Maraqlıdır ki, ikinci müğənni Barbəd isə
"Rast"ın "Üşşaq" guşəsini
Xosrovun adından oxuduğu bir qəzəllə ona cavab verir.
XIII əsrdə yaşamış böyük mütəfəkkirimiz
Urməvi də "Rast"ı birinci muğam
adlandırır. Səfiyəddin Urməvi (XIII əsr)
"Rast"ın 33 şöbə və guşədən
ibarət olduğunu göstərmişdir.
Nizami,
S.Urməvi, Əbdülqadir Marağayi, Üzeyir Hacıbəyov,
Əfrasiyab Bədəlbəyli, Əhməd Bakıxanov, Ramiz
Zöhrabov, Kamil Əhmədovla bağlı olan mənbələrə
istinad etsək deməliyik ki, "Rast" dəstgahında həm
"Şikəsteyi-fars", həm də "Xocəstə"
vardır. "Şikəsteyi-fars"
sözü muğamlarımızın sırasına
eramızın II-VII əsrlərində daxil olmuşdur.
"
Qaldı
ki, muğamların tarixi, onların adlarının yozumu ilə
bağlı bəzi tədqiqatçıların həm
tarixilə, həm də adlarının yozumu ilə
bağlı bütün faktları ərəb və fars folkloru, etnoqrafiyası, məntiqi, əski
astrologiyasına tərəf dartmalarına, bunlarla qəti
razılaşmaq olmaz. Unutmamalıyıq ki, muğamlarımız
təkcə zövq mənbəyi deyil, onlar həm də Azərbaycan
xalqı ilə yanaşı bütün Şərq
xalqlarının müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalar
üçün səciyyəvi olan həyati
coğrafiyası, tarixi barədə dinləyicidə zəngin
təsəvvür yaradır.
Götürək elə
"Rast"ın "Əraq" və vaxtilə oxunan
"Mavərənnəhr", "Kabulu" şöbələrini.
Bildiyimiz kimi, muğam ifaçılarımız da, muğam tədqiqatçılarımız
da "Əraq"a həm də
"İraq" deyirlər. Yadda saxlamalıyıq ki,
muğamlarımızın adında ifadə olunan Əraq da,
İraq da, Şiraz da (Bayatı Şiraz), İsfahan da
(Bayatı-İsfahan), Nişapur da, Nəhavənd də, Qatar
da, Əcəm də (Bayatı-Əcəm), Mavərənnəhr
də, Dəşti də, Herat da (Heyratı) ölkə, məmləkət,
vilayət, şəhər, vadi adlarıdır və vaxtilə
azərbaycanlılar həmin ünvanlarda yaşamış,
işləmiş, fəaliyyət göstərmiş, öz
muğamlarından mənəvi qida kimi bəhrələnmişlər.
Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"də
"Rast"ın şöbələri içində
"İraq"ın, "Sazi-Novruz" və "Kini-Səyavuş"un adlarını çəkir və
onların hər birini müxtəlif tarixi hadisələrlə
vəhdətdə götürür. Nizamidəki
"Sazi-Novruz" bu gün bizə "Novruzi-rəvəndə"
kimi gəlib çatmışdır.
Nizami əgər
bir tərəfdən muğamın dinləyicidə məhəbbət
və gözəllik hissləri ilə yanaşı
qoçaqlıq, igidlik, qəhrəmanlıq, qələbə
əzmi (bu gün bizə bu hisslər mənfur ermənilərə
qalib gəlmək üçün çox vacibdir - F.S.), mübarizlik kimi hisslərin
doğurmasını təlqin edirsə, ikinci bir tərəfdən
böyük şair Firdovsinin "Şahnamə" əsərindəki
Səyavuşla bağlı bir tarixi hadisəni yada salır.
Göründüyü
kimi, muğamlarımız, dəstgahlarımız zövq mənbəyi
olduğu kimi, nəinki Azərbaycanın tarixi keçmişi
ilə bağlı ən zəngin və çox nadir
informasiyalarla soydaşlarımızın
dünyagörüşünü formalaşdırır, hətta
Şərq xalqlarının ictimai-siyasi həyatında
baş verən tarixi hadisələrin üzə
çıxarılıb müqayisəli şəkildə
araşdırılmasında, öyrənilməsində
mühüm rol oynayır...
Adıçəkilən muğam nümunələri
"Mahur", "Orta Mahur", "Mahur-Hindi" kimi
"Rast" ailəsinə daxildirlər. "Bayatı-Qacar",
"Zəmin-Xarə", "Azərbaycan", "Şah-Xətai",
"Bayatı-Türk" də "Rast" ladı əsasında
nəşvi-nüma tapdıqları üçün bu ailənin
üzvləri hesab olunur.
Fərahim SADIQOV
Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 4 mart.- S.14.