İlk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində peşə hazırlığı məzmununun müəyyənləşdirilməsində yeni prinsiplər

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 3 iyul 2007-ci il tarixli 2282 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq etdiyi "Azərbaycan Respublikasında texniki peşə təhsilinin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2007-2012-ci illər)"nın əsas məqsədi ölkə iqtisadiyyatının peşə-ixtisas kadrlara olan tələbatın ödənilməsi və əhalinin müasir peşə təhsili almaq imkanlarının təmin edilməsi idi. Peşə təhsili didaktikasında prinsiplər sisteminə elm, texnika və istehsalatın inkişaf tendensiyası, əməyin məzmununda gedən dəyişikliklər böyük təsir göstərir. Texniki və iqtisadi münasibətlər sistemində ixtisaslı kadrların rolunun artması müxtəlif texnoloji proseslərin əmək funksiyalarının və iş növlərinin birləşdirilməsi, peşələrin inteqrasiyası daha münasib məzmun və onun formalaşdırılması prinsiplərini tələb edir. Bu baxımdan peşə hazırlığı məzmununun formalaşdırılmasında istifadə edilən prinsipləri ümumi pedaqoji və yeni spesifik prinsiplərə ayırmaq olar. Ümumi pedaqoji prinsipləri sadalamağa ehtiyac olmadığını nəzərə alaraq yeni prinsiplər üzərində dayanaq. Spesifik prinsiplər tədris-proqram sənədlərinin işlənilməsində mühüm amil kimi əvvəlcədən yeni iqtisadi şəraitdə ixtisaslı kadrların hazırlığına obyektiv ictimai-siyasi tələblərə uyğun olaraq daha münasib şəraitin müəyyən edilib həyata keçirilməsinə imkan verir. Peşə təhsilinin məzmununun hazırlanmasında aşağıdakı yeni təklif edilən prinsiplərə istinad edilməsi məzmununun bugünkü tələblər çərçivəsində formalaşdırılmasına imkan verir.

Texniki və texnoloji yenilik prinsipi

Peşə təhsilinin məzmununun təyin edilməsində müasir istehsalat həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Yeni texnika və təkmilləşmiş texnoloji proseslər müəssisələrdə fəhlə əməyinin xarakter və məzmununu kökündən dəyişdiyindən təlimin də məzmunu bir qayda olaraq yeniləşir və tədris fənlərinin də təkmilləşdirilməsi vəzifəsini ortaya çıxarır. Yeni şəraitdə kadr hazırlığı, yalnız elm və texnikanın müasir səviyyəsinə uyğun gəlməsi ilə deyil, həm də hər bir kadra yeni texnika və texnologiyanın mənimsənilməsi, yaxın peşələrin də öyrənilməsi şəraitinin yaradılmasını təmin etməlidir.

Bu prinsip təlimin məzmununda elmi faktlar, anlayışlar, qanunauyğunluqların və texniki, texnoloji yeniliklərin öz əksini tapmasını və bunların şagirdlərə çatdırılmasını tələb edir. Bununla şagirdlərdə həm geniş dairədə elmi-texniki təsəvvür formalaşdırılır, həm də fənnin öyrənilməsi üçün müsbət motivlər aşılanır.

Pedaqoji praktika və aparılan tədqiqatlar göstərir ki, peşə təhsili sistemində mənəvi və texniki cəhətdən aşınmış alət və avadanlıqlar, texnoloji qurğuların və s. öyrədilməsi ilə aparılan təlim əslində bu gün qoyulan vəzifələrin icra edilməsi üçün lazımi bilik, bacarıq və vərdişlər verə bilmir.

Texniki və texnoloji yenilik prinsipinə uyğun olaraq istehsalatın və peşənin elmi əsasları haqqında biliklər özlüyündə düzgün qurulmuş sistem halında olmalı və müasir elm, istehsalat, texnika və texnologiyanın inkişafına cavab verə bilən praktikanın kifayət qədər dürüst faktlarına söykənməlidir. Bu mənada peşə hazırlığının məzmununun struktur vahidləri, onların daimi hərəkəti və inkişafı da qarşılıqlı əlaqədə baxılır. Bu prinsip yalnız təlim prosesində deyil, həm də ixtisas üzrə tədris fənlərinin qurulmasında nəzərə alınmalıdır.

Bir çox peşələrin öyrənilməsində mövcud olan plan və proqramların məzmununun səmərəliliyinə aid aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, məzmunun köhnəliyi üzündən məzunlar istehsalatda öz peşələrini yenidən öyrənməli olmuşlar.

Bu prinsipin tələblərinə əməl edilməsi üçün elə tədris materialı seçilməlidir ki, onun praktika ilə yoxlanılmış elmi gerçəkliyi olsun, həm də elmi-texniki tərəqqi şəraitində elm və texnikanın inkişaf perspektivini görməyə imkan versin. Bununla bərabər, təlimin müasir elm və texnikanın nailiyyətlərini əks etdirə bilən avadanlıq və istehsalat obyektlərində aparılması təmin edilməlidir.

Kompleks fənlərarası əlaqə prinsipi

Məzmunun formalaşdırılıb onun strukturunun təyin edilməsində kompleks fənlərarası əlaqə prinsipinin həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Peşə təhsili didaktikasında, tədris proqram sənədlərinin işlənilməsində bu prinsipin özünəməxsus rolu vardır. Yüksək ixtisaslı və genişprofilli kadr hazırlığı peşə, politexnik və ümumi təhsilin qarşılıqlı əlaqəsi, üzvi birliyi əsasında mümkündür. Bu qarşılıqlı əlaqənin mahiyyəti ətraf aləmin obyektiv vəhdəti, təbiət hadisələrinin, cəmiyyət və istehsalatın qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyən olunur.

Fənlərarası əlaqənin əsas konstruktiv funksiyası təhsilin məzmunu elementlərinin koordinasiyası və inteqrasiyasından ibarətdir ki, bunlar da bir-birini tamamlayır. Bu mənada o, ideya, anlayış, qanun, fakt, bacarıq və vərdişlər ayrı-ayrı tədris fənlərinin bölmələri arasında əlaqələr yaradılmasına imkan verir.

Didaktik baxımdan əlaqələrin işlənməsi və həlli problemində dialektik metodun bütün müddəaları nəzərə alınmalıdır. Yalnız onun əsasında peşə təhsili məzmununun tərkib elementləri arasındakı qarşılıqlı asılılığı dərk edib öyrənmək mümkündür.

Kompleks fənlərarası əlaqə adı altında istehsalat fəaliyyətində bilik, bacarıq və vərdişlərin müvəffəqiyyətlə formalaşması üçün bir neçə fənn arasında əlaqələrin ümumi əsaslarda birləşdirilməsinin vəhdəti başa düşülür. Peşə təlimində bu ümumtəhsil, ümumtexniki, ixtisas fənləri və istehsalat təlimi arasında kompleks, obyektiv əlaqələrin həyata keçirilməsindən ibarətdir.

Kompleks əlaqələrin seçilməsi üçün əsas kriteriyalar şagirdlər tərəfindən qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminin tətbiqini tələb edən elmlərin əsası və istehsalat prosesindən ibarətdir.

Göstərildiyi kimi, peşə təhsili bilavasitə ümumi və politexnik təhsillə əlaqəlidir. Axırıncının səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, peşəyə yiyələnmə o qədər tez və səmərəli olar. Öz növbəsində peşə təhsili ümumi və politexnik səviyyənin qalxmasına imkan verir. Belə ki, onda elmlərin əsası, istənilən bir istehsalat sahəsinin iqtisadiyyatı, texnika və texnologiyası, istehsalat proseslərinin qanunauyğunluqları açıqlanır. Digər tərəfdən, peşə təhsili ümumi və politexnik təhsilin zəruri komponenti, onların praktiki tətbiqi bazası kimi çıxış edir.

Stabillik və dinamiklik prinsipi

Stabillik və dinamiklik prinsipinin nəzərə alınması əsasən peşə təliminin məzmununun layihələşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biridir. Bu prinsipə əsasən tədris proqram sənədləri uzun müddət üçün daimi stabil bilikləri əks etdirməli, eləcə də texnika və texnologiyanın inkişafından asılı olaraq onun yenidən dəyişdirilməsi üçün dinamik ehtiyatlara malik olmalıdır.

Stabil hissə elm, texnika, texnologiya və istehsalatın təşkilinin əsas müddəalarının öyrənilməsini nəzərə alır və praktiki olaraq onlar dəyişikliyə məruz qalmırlar. Onlar yalnız dəqiqləşdirib detallaşdırılır. Proqramın bu hissəsinə uyğun olaraq şagirdlərdə tez dəyişikliyə məruz qalmayan əsas peşə bilik, bacarıq və vərdişləri formalaşdırır. Tədqiqatların nəticələrinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, tədris proqramının ümumi həcminin 80-85%-i stabil, 15-20%-i isə dinamik hissənin payına düşür. Proqramın stabil hissəsində istehsalatın əsas sahələrində tez dəyişikliyə uğramayan və məzunların işləməsi üçün lazım olan əsas peşə bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi nəzərdə tutulur. Proqramın dinamik hissəsində elmi-texniki tərəqqinin texnikada, texnologiyada və istehsalatda əmək metodlarında etdiyi dəyişikliklər də əks olunur. Dinamik hissə əvvəlki bilikləri zənginləşdirən hadisələr, proseslər və qanunauyğunluqlar haqqında yeni məlumatları əks etdirir.

Məzmunun stabil hissəsinə materialşünaslıq fənnində materialların fiziki, kimyəvi və mexaniki xassələri, dinamik hissəsinə isə ixtisas fənlərindən yeni texnika və texnologiyaya aid məlumatlar, proqnozlar daxildir. Tədris planında daha çox dinamiki hissə ixtisas fənlərinin payına düşür. Onların sayı və növü peşə fəaliyyətinin xarakteri və növü ilə müəyyən olunur.

Stabillik və dinamiklik prinsipi məzmunun müəyyənləşdirilməsində əsasən belə tələblərə cavab verməlidir:

* Tədris proqram sənədlərinin stabil hissəsini xarakterizə edən daimi bir əsas, bünövrə nüvəciyinin tapılıb aşkara çıxarılması;

* Tədris proqram sənədlərinin stabil hissəsinin aşkar edilib ona perspektivliyi, dəqiq yoxlanmış elm, texnika, texnologiya, istehsalatın əsaslarına aid olan yeniliklərin daxil edilməsi;

* Yaxın gələcəkdə proqnozlaşdırılması mümkün olan texnika, texnologiya haqqında məlumatların məzmuna daxil edilməsi.

Bu prinsipə uyğun olaraq ayrı-ayrı mövzuların məzmunu uyğun elm sahəsinin, texnika və texnologiyanın, istehsalatın və əməyin təşkilinə aid yeni nailiyyətləri əks etdirməlidir. Bununla bərabər, hər bir proqrama texniki vasitələrin, texnologiyanın, istehsalatın təşkilini əks etdirən mövzular daxil edilir.

İnteqrasiya və diferensasiya prinsipi

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində peşə təhsilinin inteqrasiya və diferensasiyası istehsalatın sosial-iqtisadi inkişafı ilə şərtlənir.

Geniş mənada inteqrasiya fəhlə kadrları hazırlanması üçün geniş profil üzrə peşə qrupları müasir istehsalat və təlimdə mövcud olan elmi-texniki, sosial-iqtisadi, psixofizioloji və didaktiki ümumilik əsasında birləşmiş təhsilin məzmununun vahid formaya gətirilməsi başa düşülür.

Dar mənada inteqrasiya ümumtexniki, ixtisas və bütün tədris-istehsalat işlərinin vahid kompleksə (bloka) gətirilməsi başa düşülür.

İnteqrasiya prinsipi peşə məktəblərində ixtisas fənləri və istehsalat təliminin məzmununun vahid şəklə salınmasına da imkan verir. Bu da, öz növbəsində, mühəndis-pedaqoqlardan xüsusi hazırlığa malik olunmasını tələb edir. Eyni zamanda xüsusi texnologiya və istehsalat təliminin birləşdirilmiş dərsləri həyata keçirilməlidir.

Nə qədər ki, elm, texnika, istehsalat peşə təhsilinin məzmununun formalaşdırılmasında mühüm mənbə keyfiyyətində çıxış edir, tarixi inkişafın müasir mərhələsində onların qarşılıqlı əlaqələrinin əsas xüsusiyyətlərinə, didaktik inteqrasiyanın obyektiv əsasları kimi baxmaq zəruridir.

İnteqrasiya prinsipi dar ixtisaslı təlimdən peşə qrupları və geniş profilli fəhlə hazırlığına keçilməsini tələb edir. Çünki mövcud olan forma nə istehsalatın tələblərini, nə də peşə hazırlığı səviyyəsini ödəmir.

Çoxfənliliyin tədris prosesində ləğv edilməsi, inteqrativ fənn və kursların yaradılması, peşə tədris qrupları üçün inteqrasiyalı tədris plan və proqramlarına keçirilməsi, tədris-proqram sənədlərinin stabilliyinin və nəzəri səviyyədə yeniləşdirilməsinin təmin edilməsinə imkan verir.

İstehsalatın texniki və texnoloji səviyyəsinin təhlili, yeni texnikanın təsiri ilə fəhlə əməyinin məzmununda əqli fəaliyyətin artması peşə təhsilinin məzmununun müəyyən edilməsinə diferensial yanaşma tələb edir. Bu, elm, texnika və avtomatlaşdırılmış istehsalatın intensiv inkişafı ilə şərtlənir.

İşəgötürənlərin tələblərinin nəzərə alınması prinsipi

Yeni şəraitdə respublikamızda çoxlu müəssisələr özəlləşdirilib və sahibkarlıq inkişaf etdirilir. Özəl müəssisə və şirkətlərdə istehsal sistemi yeniləşdirilir, əmək məhsuldarlığının artırılması üçün yeni üsullar axtarılır. Bu baxımdan işəgötürən təşkilatlar məzunları işə qəbul edərkən onlar fəhlələrin peşəkarlığına, səriştəliliyinə, mədəni səviyyəsinə xüsusi tələblər göstərirlər. Bunu əsas götürərək işçilərin müəssisədə iş əməliyyatlarının yeninə yetirilməsi üçün zəruri bilik, bacarıq və vərdişlər kompleksi baxımından işəgötürənlərin tələbləri nəzərə alınaraq təhsilin məzmununa daxil edilir.

Əmək bazarının tələblərinin nəzərə alınması prinsipi

İxtisaslı fəhlə kadrları hazırlığında əmək bazarının öyrənilməsi və ayrı-ayrı peşələrə olan tələblərin müəyyən olunması indi daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar da peşə hazırlığında əmək bazarının əsas meyarlarından biri olmasını göstərmişdir. Peşə təhsili ilə əmək bazarı bir-birinin "çağırışına" daha çevik diqqət yetirdikdə iş axtaran peşə məktəb (lisey) məzununun ixtisas hazırlığı səviyyəsi əmək bazarındakı boş iş yerinə olan tələblərlə üst-üstə düşür.

Müasir texnikanın tətbiqi ilə çoxlu sayda işçilərin ixtisara düşməsinə baxmayaraq, eyni zamanda yüksək ixtisaslı fəhləyə olan tələbat artmaqda davam edir. Belə fəhlələrə əmək bazarında göstərilən əsas tələblərdən biri öz işini müstəqil planlaşdırmağı bacarmaq, standartlara dəqiq əməl etmək, iqtisadi düşüncəyə malikolma, geniş profillilik qərar qəbul etmək bacarığı və s. ibarətdir.

İstehsalat qabaqcıllarının təcrübəsinə istinad edilməsi prinsipi

Peşə təhsili sistemində uzunillik təcrübələr göstərir ki, məzunların istehsalata adaptasiya prosesi çətin olur, onlar əmək məhsuldarlığını yerinə yetirə, yeni texnologiyanın öhdəsindən gələ bilmirlər. Bu mənada tədris proqramının ayrı-ayrı mövzularında qabaqcılların iş təcrübəsi öz əksini tapmalıdır. İstehsalat təlimi prosesində alət və avadanlıqların istismarında, işin planlaşdırılmasında, iş sahəsinə qulluq edilməsində, işin daha səmərəli təşkilində buraxılan nöqsanların aradan daha çevik qaldırılması və s. kimi metodlar vaxtında daxil edilməlidir.

Kamil AĞAMALIYEV,

Alik ALLAHVERDİYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 7 oktyabr.- S.19.