İbtidai siniflərdə uşaq hüquqları haqqında ilkin təsəvvürlərin aşılanması

İnsan hüquqlarının öyrədilməsi ibtidai sinif şagirdlərinin şəxsiyyətinə və ləyaqətinə hörmət olunmasına, istək və arzularına diqqət göstərilməsinə, onlarda öz qüvvələrinə, təbii imkanlarına, bilik və bacarıqlarına, gələcəkdə cəmiyyət üçün yararlı olmalarına inam yaranmasına, müstəqillik, prinsipiallıq və qətiyyətlilik kimi xüsusiyyətlərin formalaşdırılmasına etibarlı zəmin yaradır.

İnsan hüquqlarının öyrədilməsi sahəsində məktəblərin, müəllimlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Çünki məktəbə uşaqlar sosial vəziyyəti, mənəvi dəyərləri eyni olmayan müxtəlif ailələrdən gəlir və bir yerdə oxuyurlar.

Burada onlar biliklərə yiyələnməklə yanaşı, həmçinin bir şəxsiyyət və vətəndaş kimi formalaşırlar. İnsan hüquqlarının tədrisinin məqsədi şagirdlərdə yeni dünyagörüşü formalaşdırmaqdır. Buna da yeni vərdişlərin və həyata şəxsi baxışların yaranması ilə nail olunur.

Dünyada insan hüquqları fəlsəfəsi insan ləyaqətinə əsaslanır. Öz ləyaqətini dərk etmək hər bir şəxsdə özünə inam və hörmət hissini artırır, başqalarının hüquqlarına hörmət və sosial dözümlülük yaradır. Bütün bunlar yeni növ mədəniyyətin-insan hüquqları mədəniyyətinin əsasını təşkil edir.

İnsan hüquqlarına riayət olunması üçün hər kəs öz hüquq və vəzifələrini bilməli, cəmiyyətin bütün təbəqələrində insan hüququ mədəniyyəti yaradılmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bütün mədəni dəyərlərin yaranmasında təhsilin rolu əvəzsizdir. Təhsil prosesində şagirdlər mövcud müsbət dəyərləri saxlamaqla yanaşı, yeni dəyərlər mənimsəyirlər. İnsan hüquqları mədəniyyəti şəxsi ləyaqət tərbiyəsinə və azadlıq hisslərinin formalaşmasına yönələn, humanist prinsiplərə əsaslanan təhsil tələb edir.

İnsan hüquqları dərslərində nə öyrədilir? Müasir məktəbin əsas vəzifələrindən biri gənc nəsli inkişaf etməkdə olan demokratik həyata hazırlamaq, gələcəyimiz üçün layiqli vətəndaş yetişdirməkdir. İbtidai siniflərdə insan hüquqları dərsləri məktəblilərin ümumi vətəndaşlıq tərbiyəsinin bir hissəsidir və bu dərslərin məqsədi kiçikyaşlı məktəblilər tərəfindən sonrakı təlim prosesində hüquqi və mənəvi biliklərin mənimsənilməsinə zəmin yaratmaqdır.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, ibtidai sinif şagirdlərində nəinki bacarıq və vərdişlər formalaşır, eyni zamanda onlarda qavrama qabiliyyəti inkişaf edir. Bundan başqa təhsil prosesində şagirdlə cəmiyyət arasında əsas ünsiyyət münasibətləri (özünə, dünyaya, cəmiyyətə münasibət) formalaşır. Buna görə də insan hüquqlarının məhz bu yaş dövründə öyrədilməsi məqsədəuyğundur. Bu mərhələdə nəzəri biliklərə nisbətən az yer verilir, əsasən özünüdərketmə ehtiyaclarını müəyyən etmə, əməkdaşlıq, sülhsevərlik və dostluq yaratma vərdişlərinin təşəkkülünə daha çox diqqət yetirilir.

Aşılanan biliklər nəticəsində hər bir şagird bilməlidir ki, o, beynəlxalq sənədlərlə təsdiqlənmiş uşaq hüquqları haqqında xüsusi qanunlarla istismardan, fiziki zorakılıqdan, şərəf və ləyaqətinin alçalmasından müdafiə olunur; dövlət tərəfindən reallaşmasına təminat yaradılan hüquqlara malikdir; qanunların hamısı bütün uşaqlara eyni dərəcədə şamil edilir.

Bu biliklərin öyrədilməsi ilə yanaşı şagirdlərdə bir sıra mənəvi dəyərləri də formalaşdırmaq lazımdır.

Lakin həyatda layiqli yaşamaq üçün yalnız mənəvi dəyərlər haqqında müəyyən biliklərə yiyələnmək kifayət deyildir. Şagirdlərdə həmçinin aşağıdakı bacarıq və vərdişlərin də yaradılması zəruridir:

- Dinləmək bacarığı, əməkdaşlıq etmək, ünsiyyət yaratmaq bacarıq və vərdişləri, hüquqlarını qorumaq bacarığı, münaqişələri həll etmək, kompromis variantlar axtarıb tapmaq bacarığı.

Mənəvi məsələlərin müzakirəsində müəllimlərdən aşağıdakılar tələb olunur:

a) Şagirdlərə düşünmək üçün vaxt vermək;

b) Fikirlərini əsaslandırmaq üçün imkan yaratmaq;

v) Diskussiya zamani müdaxilə etməmək;

q) Zəruri olduqda müzakirəni istiqamətləndirmək;

d) Bütün fikirlərə diqqətlə yanaşmaq;

e) Əgər şagirdlər yalnız "mən" nöqteyi-nəzərdən danışırlarsa onları "mən və ətrafımızdakılar" istiqamətinə yönəltmək.

Bütün dərslərdə olduğu kimi insan hüquqları dərslərində də əməkdaşlıq mühiti olmalıdır.

Hər bir müəllim bilməlidir ki, sinifdə mövcud olan qaydalar hər bir şəxsiyyətin hüquqlarının qorunmasına yönəlməli, şəxsi maraqlara görə başqasının hüquqlarının məhdudlaşdırılmasını qadağan etməlidir. Bu, çox vacib məsələdir. Çünki sinif cəmiyyətin kiçik modellərindən biridir.

İnsan hüquqlarının tədrisi prosesində interaktiv təlim metodlarının tətbiqi şagirdlərdə müstəqil düşünmək, sərbəst rəy söyləmək, hər hansı bir problem barədə başqasının fikrinə münasibət bildirmək, digər fərqli nöqteyi-nəzəri təsdiq, yaxud inkar etmək, çoxluğun qərarını qəbul etmək, yaxud öz qərarının üstündə durmaq və s. xüsusiyyətlərin formalaşmasına bilavasitə kömək göstərməklə təfəkkürün tənqidiliyi, müstəqilliyi və çevikliyinə zəmin yaradır.

Gülşən MƏMMƏDOVA

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 21 oktyabr.- S.20.