PISA 2009 beynəlxalq tədqiqatının nəticələri barədə

2009-cu ildə 65 ölkənin 470 min 15 yaşlı şagirdinin cəlb olunduğu PISA beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatında Azərbaycanın 162 məktəbini təmsil edən 4716 nəfər şagird iştirak etmişdir. Beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatında iştirak edən ölkələrin sırasına Amerika Birləşmiş Ştatları, Kanada, Meksika, Yaponiya, Koreya, Sinqapur, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Almaniya, Avstriya, Belçika, Böyük Britaniya, Fransa, İrlandiya, İsveçrə, Lüksemburq, Danimarka, Finlandiya, İslandiya, İsveç, Norveç, İspaniya, İtaliya, Portuqaliya, Yunanıstan, Çex Respublikası, Macarıstan, Polşa, Türkiyə, İsrail və digərləri, eyni zamanda 6 postsovet (Rusiya Federasiyası, Latviya, Litva, Estoniya, Qazaxıstan, Qırğızıstan) dövlətləri daxildir.

Devizi "Yaşamaq üçün öyrənmək" olan PISA beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatı 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə məktəbdə qazandığı biliklərdən həyatda, məişətdə qarşılaşdıqları problemləri həll etmək üçün istifadə etmək bacarığını yoxlayır.

PISA qiymətləndirmə proqramının hər layihəsində qeyd olunan üç fəndən biri əsas hədəf kimi götürülür. PISA beynəlxalq proqramının Azərbaycanın ilk dəfə qoşulduğu 2006-cı il layihəsində əsas hədəf təbiət elmləri idi, 2009-cu il tədqiqatını isə ölkələrin oxu üzrə nəticələri maraqlandırırdı. Təbiidir ki, bu sahə üzrə hazırlanan qiymətləndirmə vasitələri də məzmun və səviyyə tələbləri baxımından təbiət elmləri və riyaziyyat üzrə bacarıqları yoxlayan qiymətləndirmə vasitələrindən fərqlənirdi.

Oxu bəzən təhsil ictimaiyyəti tərəfindən bədii qiraət, hərfləri tanımaq, sözləri düzgün tələffüz etmək, şifahi nitq vərdişlərinə yiyələnmək kimi qəbul edilir. Əslində isə beynəlxalq təcrübədə oxu bir fənn kimi şagirdin qavrama, mətnlərdən məlumat əldə edərək əlaqələndirmə, izahetmə, təhliletmə və dəyərləndirmə bacarıqlarını inkişaf etdirən sahədir. Beynəlxalq qiymətləndirmədə iştirak edən ölkələrin çoxunda həm ibtidai təhsil pilləsində, həm də yuxarı siniflərdə qavramanı inkişaf etdirmək məqsədilə eyni adlı və məzmunlu fənn tədris olunur ki, proqramın qiymətləndirmə səviyyələri də məhz həmin məzmuna uyğun formalaşdırılır.

PISA 2009 beynəlxalq tədqiqatında oxu üzrə bacarıqlar sözlü və işarəli mətnlər bölgüsü altında üç istiqamətdə beş əsas, iki yarımsəviyyələr üzrə yoxlanılıb:

1. Məlumat əldə etmə

2. Əlaqələndirmə və izah etmə

3. Təhliletmə və dəyərləndirmə

1-ci yarımsəviyyə. Şagirdlər qısa mətndə bir məlumatı tapır, verilmiş illüstrasiyalar və təkrarlar şagirdə əlavə material kimi kömək edir. Mətn əsasında verilən suallarda fikir ziddiyyəti olmur, şərh etmək üçün bir-birinə yaxın cümlələrdəki məlumatlar əlaqələndirilir.

2-ci yarımsəviyyə. Şagirdlər mətndə bir və ya daha çox məlumatı tapır, əsas mövzunu və müəllifin məqsədini müəyyənləşdirir, mətndə olan məlumatlarla ümumi həyati bacarıqları əlaqələndirir. Suallar mətndə xüsusilə nəzərəçarpan məlumatlar əsasında tərtib edilir, suallara cavab vermək üçün mətndəki yardımçı ifadələrdən istifadə etmək imkanı olur.

2-ci əsas səviyyə. Şagirdlər dərketmə tələb edən bir və ya bir neçə məlumatı tapır, əsas fikri anlayır, ayrı-ayrı hissələri arasında əlaqəni müəyyənləşdirir, məlumatları müqayisə edərək, qarşılaşdıraraq şərh edir. Mətni dərk etmək üçün təsvir edilmiş hadisələri şəxsi təcrübə və münasibətlərlə əlaqələndirir. Axtarılan məlumat aydın verilmir və mətndə bəzi ziddiyyətli fikirlər olur.

3-cü əsas səviyyə. Şagirdlər mətnin müxtəlif hissələri arasında əlaqə yarada bilir, əsas fikri tutmaq üçün hissələri əlaqələndirir, şərh edir. Mətnin ayrı-ayrı hissələrini müqayisə edir, qarşılaşdırır və səciyyələndirir, tanış olmayan uzun və mürəkkəb mətnləri müfəssəl şəkildə və dəqiq anladığını göstərir. Müəllifin fikirlərini inkişaf etdirən mühakimələri və fərziyyələri müəyyən etmək üçün şagirdlər mətndə verilmiş xüsusi məlumatlara əsaslanır. Mətnin dərk edilməsi üçün şagirddən əlaqələndirmə, müqayisə etmə və izah etmə bacarıqları tələb edilir. Bəzi tapşırıqlar şagirdlərə tanış olan gündəlik həyati biliklərə, bəziləri isə o qədər də tanış olmayan biliklərə əsaslanır.

4-cü əsas səviyyə. Şagirdlər açıq və aydın verilməyən məlumatları taparaq əlaqələndirir. Bəzi tapşırıqlar şagirddən mətndəki tam məlumatı anlamaq üçün sətiraltı verilmiş mənanı başa düşməyi tələb edir. Digər tapşırıqlar isə şagirddən tanış olmayan mövzu üzrə mətni anlamağı tələb edir. Şagird məzmun və forma baxımından tanış olmayan uzun və mürəkkəb mətnləri müfəssəl və dəqiq şəkildə başa düşdüyünü göstərir.

5-ci əsas səviyyə. Şagirdlər mətndəki o qədər də gözə çarpmayan məlumatları tapır və digər oxşar məlumatlarla əlaqələndirir, mətnin dərk edilməsi üçün akademik biliklərdən istifadə edilir. Verilən suallar əsasında məzmun və forma baxımından tanış olmayan mətndə ziddiyyətli anlayışlar tapılır və şərh edilir.

6-cı əsas səviyyə. Şagird bütövlükdə mətni və onun ayrı-ayrı hissələrini dəqiq, ən xırda təfərrüatına qədər şərh edə bilir. Şagird bir neçə mətn arasındakı əlaqəni müfəssəl şəkildə anladığını nümayiş etdirir. Öz fikirlərini ifadə etmək üçün mücərrəd anlayışlardan istifadə edir, məzmun və forma baxımından tanış olmayan mürəkkəb mətnə tənqidi qiymət verməyi bacarır, oxuduğu mətnə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən yanaşaraq fərziyyələr irəli sürür.

Qeyd edək ki, PISA beynəlxalq qiymətləndirməsində göstərilən bu səviyyələrin üç, dörd, beş və altıncısına uyğun gələn cavablar müsbət qəbul edilir.

PISA 2009-un hesabatından görünür ki, ilk yerləri tutan ölkə şagirdlərinin 80%-dən çoxu yalnız üçüncü və dördüncü səviyyəyə uyğun sualları düzgün cavablandırıb, orta hesabla 0,8 %-i isə 6-cı səviyyə üzrə suallara düzgün cavab verə bilib.

Təhlillər göstərir ki, ayrı-ayrı ölkələrin oxu üzrə nəticələri 2006-cı il ilə müqayisədə fərqli olmuşdur. Belə ki, Koreya, Finlandiya, Kanada, Polşa, Lixtenşteyn, İsveç, Böyük Britaniya, Portuqaliya, Sloveniya, İspaniya, Çex Respublikası, Xorvatiya, Lüksemburq, Avstriya, Litva şagirdlərinin oxu üzrə nəticələrində geriləmə olmuşdur, bunun əksinə olaraq, 2000-ci ildən beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatına qoşularaq 4 qiymətləndirmə layihəsində iştirak edən Yaponiya, Avstraliya, Niderland, Belçika, Norveç, İsveçrə, İslandiya, Almaniya, Fransa, Danimarka, Macarıstanın nəticələrində irəliləyiş hiss olunur.

Beynəlxalq qiymətləndirməyə 2006-cı ildən qoşularaq layihədə yalnız iki dəfə iştirak edən Azərbaycan məktəbliləri daha çox birinci, ikinci yarım və əsas səviyyələrə uyğun sualları cavablandıraraq müsbət cavablara görə üç istiqamət üzrə 61-64-cü yerləri tutub. Bu da onu göstərir ki, şagirdlərimiz yardımçı vasitələrdən istifadə edərək informasiyanı real hadisələrlə əlaqələndirə bilir, yəni açıq məzmunlu mətnlərdə bilikdən bacarığın bilmə, anlama, dərketmə, müqayisə və qarşılaşdırma mərhələlərində istifadə edir, lakin irihəcmli və aydın olmayan mətnlərdə sətiraltı verilmiş gizli məlumatları müəyyənləşdirmək, müqayisə etmək, şəxsi təcrübə ilə əlaqələndirməkdə çətinlik çəkirlər. Azərbaycan şagirdləri 4-cü səviyyə üzrə 0,5%, 3-cü səviyyə üzrə 5,3%, ikinci səviyyə üzrə 21,5%, ikinci yarımsəviyyə üzrə 36,9%, birinci yarımsəviyyə üzrə 26,1% nəticə göstəriblər.

Ayrı-ayrı ölkələrin riyaziyyat və təbiət elmləri sahəsindəki nəticələrində də eyni vəziyyət özünü göstərir. Koreya, Niderland,Yeni Zelandiya, Belçika, Avstraliya, Estoniya, Danimarka, Sloveniya, Avstriya, İsveç, Çex Respublikası, Böyük Britaniya, Macarıstan, Lüksemburq, İrlandiya, Latviya, Litva, Xorvatiya, İndoneziya məktəblilərinin riyaziyyat üzrə nəticələrində geriləmə, Lixtenşteyn, İsveçrə,Yaponiya, Almaniya, İslandiya, Norveç, Fransa, Slovakiya Respublikası, ABŞ, Portuqaliya, İspaniya, İtaliya, İsrail,Türkiyə məktəblilərinin riyaziyyat üzrə nəticələrində isə irəliləmə olmuşdur.

Azərbaycan şagirdləri isə 2006-cı il ilə müqayisədə riyaziyyatdan qiymətləndirmənin yüksək səviyyələrinə cavab verməkdə bir neçə pillə aşağı düşsə də (reytinqdə 45-ci), ümumi nəticələrə görə şagird nailiyyətlərində o qədər də böyük dəyişiklik müşahidə edilmir.

Sadə sualları cavablandırmağı, məsələnin həllində alqoritmlərdən, düstur və üsullardan istifadə etməyi və birbaşa cavabı çıxarılan misal və məsələləri həll etməyi, müxtəlif nümunələrdən istifadə etməyi tələb edən ümumi göstəricilər üzrə 2006-cı və 2009-cu ilin nəticələri bir o qədər də fərqlənmir.

Riyaziyyat üzrə Azərbaycan şagirdləri 6-cı səviyyə üzrə 0,2 %, 5-ci səviyyə üzrə 0,9%, 4-cü səviyyə üzrə 3,6%, 3-cü səviyyə üzrə 14,80%, ikinci səviyyə üzrə 35,3%, birinci səviyyə üzrə 33,8% nəticə göstəriblər.

Təbiət elmləri üzrə nəticələrimizdə də böyük dəyişiklik olmayıb. Şagirdlərimiz anlayışlardan və elmi faktlardan istifadə edə bilsələr də, onlara tanış olmayan situasiyalarda problemin həllini tapmaqda çətinlik çəkirlər.

Azərbaycan şagirdləri 4-cü səviyyə üzrə 0,8%, 3-cü səviyyə üzrə 6,7%, ikinci səviyyə üzrə 22,4%, birinci səviyyə üzrə 38,5%, birincidən aşağı səviyyə üzrə 19,7% nəticə göstəriblər.

Təranə HACIYEVA

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 7 yanvar.- S.4.