Azərbaycan dilçilik elminin yaradıcılarından biri

Ana dilinə sonsuz məhəbbətlə yaşanmış ömür sahibi

Ötən əsrin başlanğıcında - 1900-cü ildə Cənubi Azərbaycanda, Mərəndin Zunuz qəsəbəsində fəhlə ailəsində dünyaya gəlmiş Muxtar Hüseynzadə 13 yaşında Şimali Azərbaycana gəlmiş, Allahverdi və Gədəbəy mis mədənlərində, 17 yaşında isə Tbilisidə müxtəlif müəssisələrdə fəhlə işləmişdir. 1920-ci ildə Gəncəyə köçmüşdür. Gəncədəki fəhlə fakültəsini bitirdikdən sonra savad kurslarında və ibtidai məktəbdə dərs demişdir. Sonra Bakıya gəlmiş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə daxil olmuş, 1931-ci ildə oranı bitirmişdir. 1933-1936-cı illərdə APİ-nin aspiranturasında oxumuş, eyni zamanda universitetdə və institutlarda Azərbaycan dilindən kurs aparmışdır. 1935-ci ildə pedaqoji institutun nəzdində açılmış ikiillik müəllimlər institutunda dil-ədəbiyyat fakültəsinin dekanı vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1936-cı ildən 1941-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Qiyabi Pedaqoji İnstitutunda dil-ədəbiyyat kafedrasının müdiri vəzifəsində işləmişdir.

M.Hüseynzadə 1951-ci ildən ADU-nun (indiki BDU) Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri, 1953-1958-ci illərdə eyni zamanda filologiya fakültəsinin dekanı olmuşdur. 1952-ci ildən 1955-ci ilədək Azərbaycan SSR EA Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda əvəzçiliklə müasir Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri işləmişdir.

1946-cı ildə "Müasir Azərbaycan dili" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edən M.Hüseynzadə 5 il sonra yekdilliklə həmin kafedranın müdiri seçilmişdir. Azərbaycan dilçiliyinin yaradıcılarından olan, mənəvi keyfiyyətləri ilə yalnız "tarixi xidmətlərinə görə deyil, intellektinə, müəllimliyinə, milliliyinə... (və şəxsiyyətinə!) görə universitet dilçilərinin önündə gedən Muxtar Hüseynzadə" (N.Cəfərov) iyirmi iki ildən sonra tələbələrinin təkidi ilə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir.

Çox maraqlı və orijinal faktdır; artıq o, professor seçilmişdi, əməkdar elm xadimi idi. Söz birləşmələrinin tədqiqi sahəsində araşdırmaları ilə seçilən alimin "Müasir Azərbaycan dili" əsəri filoloq tələbələr, aspirant və magistrantlar, tədqiqatçılar üçün stolüstü kitabdır, Dövlət mükafatına layiq görülüb.

Muxtar Hüseynzadənin Məmmədağa Şirəliyevlə birlikdə yazdıqları orta məktəblərin yuxarı sinifləri üçün "Azərbaycan dili" dərsliyi yarım əsrdən çox şagirdlərə dilimizin qrammatikasını öyrənməkdə əsas kitab olmuşdur. 40-a qədər əsərin müəllifi olan M.Hüseynzadənin aşağıdakı kitabları var: "Müasir Azərbaycan dili", "Müasir Azərbaycan dilində təyini söz birləşmələri", "Təktərəfli və mürəkkəb təyini söz birləşmələri".

85 il ömür sürmüş görkəmli alim Azərbaycan dilçi alimlərinin yetişməsində əsl ustad kimi, obyektiv və prinsipial elmi rəhbər tək böyük əmək sərf etmişdir. Yetirmələrinin xatirələr dünyasında hörmət və ehtiramla yad olunan, yaddaşlarda "mərd, prinsipial insan", "əsl müəllim" tək özünə əbədi heykəl ucaltmış Muxtar Hüseyn oğlunun elmi-nəzəri irsi, pedaqoji ustalığı, bir insan, bir vətəndaş kimi xüsusiyyətləri aşağıdakı yazılarda - müsahibələrdə təsvir, təqdim və təsdiq olunur.

Elmi rəhbərim haqqında söz

Yusif SEYİDOV, əməkdar elm xadimi, Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri, professor

Muxtar Hüseynzadə geniş bilik dairəsinə malik filoloq alim idi.

XX əsr Azərbaycan dilçiliyi tarixinə ekskurs edən hər kəs 1930-cu illərin sonlarından bu elmin formalaşması və tədrisində üç alimin adının ilk planda dayandığını görəcəklər: Məmmədağa Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə və Muxtar Hüseynzadə. Onlar məşhur filoloq alim, professor Bəkir Çobanzadənin istedadlı tələbələri olmuşlar.

Bu şəxslər dövrün tələbinə görə həm orta məktəblər üçün dərsliklər yazır, həm ali məktəblərdə dərs deyir, həm də tədqiqat işləri ilə məşğul olurdular. Elə bu yol onların üçünü də elmin zirvəsinə apardı, üçü də elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi, professor və kafedra müdiri oldular, müxtəlif elmi mövqelərə çatdılar.

Bu dilçi alimlərin hər birinin konkret tədqiqat obyekti var idi və hər biri öz sahəsi üzrə onlarca mütəxəssis yetişdirdi. Bugünkü Azərbaycan dilçilərinin, demək olar ki, hamısı onların yetirmələridir. Onların ənənələri indi də davam edir, əsərləri oxunur, dərsliklərindən istifadə olunur.

Professor M.Hüseynzadə müasir Azərbaycan dili məsələləri ilə, xüsusən, qrammatika məsələləri ilə məşğul olurdu. Onun əvvəlcə dərs vəsaiti, sonralar dərslik qrifi ilə dörd dəfə nəşr edilən "Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya" əsəri Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Təyini söz birləşmələri problemi üzrə apardığı tədqiqatları təkcə Azərbaycan dilçiliyində deyil, ümumən türkologiyada bu sahədə yeganə elmi araşdırma idi. Bu tədqiqatlar elə o zamanlar göstərirdi ki, dilin semantik çalarlarını bütün dərinliyi ilə duymaq və bunların qrammatik kateqoriyaların daxilində təzahürlərini vermək türkologiya üçün yeni elmi hadisə idi. Elə bu tədqiqatların nəticələri onu yüksək səviyyəli doktorluq müdafiəsinə gətirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edim M.Hüseynzadə yeganə alimlərdən idi ki, doktorluq dissertasiyasının müdafiəsinə qədər, elmi və pedaqoji nailiyyətlərinə görə professor elmi adına və əməkdar elm xadimi kimi yüksək fəxri ada layiq görülmüşdü.

1960-cı illərin ortalarına qədər Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU-da) Ümumi dilçilik kafedrası deyilən yeganə bir dilçilik kafedrası var idi. Hazırda müxtəlif adlarla fəaliyyət göstərən dilçilik kafedraları həmin kafedranın bazasında yaranmışdır. M.Hüseynzadə uzun zaman həmin kafedraya rəhbərlik etmiş və dilçi kadrlarının yetişməsində əvəzsiz rol oynamışdır. Mən və mənim kimi onlarca dilçi Muxtar müəllimin yetirmələriyik. Muxtar müəllim böyük alim və böyük pedaqoq idi - bu məlumdur, bunu ziyalıların hamısı bilir. Muxtar müəllim həm də böyük şəxsiyyət idi, böyük Azərbaycanlı idi. Doktorluq dissertasiyası hazır olduğu halda, müdafiə etmirdi ki, kafedranın üzvləri yetişsinlər, müdafiə etsinlər. Kafedra üzvlərinin, xüsusən vaxtilə onun tələbələri və aspirantları olan müəllimlərin hər bir uğuru onun sevincinə səbəb olardı. Belə hallarda onun gözlərində sevinc yaşlarını görmüşəm. Bir faktı qeyd etmək istəyirəm. Mən Muxtar müəllimin tələbəsi olmuşam. Birinci kursdan dördüncü kursa qədər mənə həm ümumi, həm də xüsusi kurslarda dərs deyibdir. Mənim diplom rəhbərim olubdur. Diplom müdafiəsində yaranan münaqişədə məni qoruyub. 1952-ci ilin payızında (biz həmin ilin iyununda universiteti bitirmişdik) ADU-da dilçilik üzrə bir aspirant yeri elan olunmuşdu, daxil olmaq istəyənlər var idi. Muxtar müəllim məni məsləhət bildi və məhz buna görə heç kəs ora yaxın düşməyə cəsarət etmədi və mən Muxtar müəllimin aspirantı oldum, onun rəhbərliyi ilə namizədlik dissertasiyası yazıb müdafiə etdim. O da qeydə layiqdir ki, mən aspiranturanın ikinci kursunda olanda Muxtar müəllim altı ay müddətinə elmi ezamiyyətə getdi və müasir Azərbaycan dili fənnindən mühazirələrini mənə etibar etdi. Mənim sonrakı elmi və filoloji irəliləyişim də onun köməyi ilə davam etdi: müəllim, baş müəllim, dosent, kafedra müdiri - hamısında Muxtar müəllimin əli olubdur. Nəhayət, Muxtar müəllim doktorluq dissertasiyası üzrə mənim elmi məsləhətçim olubdur. Beləliklə, uzaq kənddən gələn bir gəncin tələbəlikdən başlayan və professorluğa qədər davam edən uğur yolu bu böyük şəxsin - professor M.Hüseynzadənin fəaliyyəti ilə bağlı olubdur.

O da maraqlı və bəlkə də təəccüblüdür ki, bu böyük ürəkli şəxs doktorluq dissertasiyası müdafiəsində öz tələbəsini, öz yetirməsini, yəni məni özünə rəsmi opponent kimi qəbul etdi. Mənə məlum olduğuna görə, bu, Azərbaycan elmində, ümumən türkologiya aləmində yeganə hadisə idi.

Geniş bilik dairəsinə malik olan professor M.Hüseynzadə klassik ədəbiyyatı, xüsusən Füzulini yaxşı bilirdi. Füzuli dilinə aid tədqiqləri var idi. Hərdən şeir də yazırdı.

Professor M.Hüseynzadə, birinci növbədə, müəllim idi. 1938-ci ildən başlamış əlli il orta məktəb dərsliklərinin müəllifi olmuşdu, ali məktəblərdə mühazirələr oxumuşdu. Azərbaycan dili uğrunda uzun zaman mübarizə aparmışdı, xeyli tənqidə də məruz qalmışdı. Əməkdar elm xadimi M.Hüseynzadənin işıqlı obrazı Azərbaycan filoloqları, Azərbaycan pedaqoji ictimaiyyəti aləmində hörmətlə yad edilir.

Müəllimlərimin müəllimi

Nizami CƏFƏROV, millət vəkili, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Mən xoşbəxtəm ki, həm orta məktəbdə, həm də xüsusilə universitetdə çox böyük dilçi müəllimlərdən dərs almışam; onların yalnız məşhur (və mənim üçün doğma!) adlarını çəkmək kifayətdir ki, şair demiş, "qəziyyə məlum" olsun: Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Ağamusa Axundov, Yusif Seyidov, Fərhad Zeynalov, Tofiq Hacıyev, Nəsir Məmmədov, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Samət Əlizadə, Zinyət Əlizadə, Kamil Vəliyev, Firudin Cəlilov...

Və bir də ona görə xoşbəxtəm ki, bu böyük dilçi müəllimlər nə yazdılarsa, demək olar, hamısını oxudum; nə dedilərsə, hamısını anlamağa çalışdım. Həm universitetdə təhsil aldığım illərdə, həm də sonralar onların hər birindən qayğı, kömək, hörmət (və müdafiə!) gördüm...

Onlar müxtəlif nəsilləri təmsil etdiklərinə görə, elmi-nəzəri səviyyələri, əsaslandıqları tədqiqat metodları bir- birindən fərqlənirdi, ancaq hamısını, istisnasız olaraq, bir qayə birləşdirirdi ki, bu da Ana dilinə sonsuz məhəbbətdən ibarət idi.

Muxtar Hüseynzadə bizim, demək olar, bütün dilçi müəllimlərimizin müəllimi olmuşdu. "Müasir Azərbaycan dili" deyəndə onun adı elə qətiyyət (və ehtiramla!) çəkilirdi ki, sanki o, ana dilimizin qrammatikasını yazmaqla kifayətlənməmiş, onu (müasir Azərbaycan dilini) yaratmışdı. Hətta şairlərdən birinin Muxtar müəllimə həsr etdiyi şeirində təxminən belə bir ifadə vardı: Mənim Azərbaycan dilim - Muxtar dilim!

Şair ana dilimizin (və xalqımızın!) öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə əzmini (həm Şimalda, həm də Cənubda!) əks etdirmək üçün böyük dilçinin xidmətləri ilə yanaşı, adının mənasından da (muxtar!) obraz kimi faydalanmışdı. Həmin şeirin (və obrazın!) müəllifi sonralar Azərbaycanın azadlıq mücahidlərindən biri kimi şöhrətlənən Xəlil Rza Ulutürk idi. Və o da yadımdadır ki, Muxtar müəllim Xəlil Rzanı Azərbaycan dilinin qanun-qaydalarını ən yaxşı bilən şairlərdən sayırdı.

Professor Muxtar Hüseynzadə bizə dərs deyəndə səksəni haqlamışdı... Azərbaycan, xüsusilə universitet dilçilərinin müəllimi olan bu mötəbər şəxs, başqalarını bilmirəm, mənim dilçilik həvəsimə nə isə mistik bir enerji gətirdi. Azərbaycan dilçiliyinin banilərindən olan böyük alimin əsərləri ilə hələ orta məktəbdən tanış idim...

Muxtar müəllimi dinləmək, nitq hissələri barədə bildiklərimin (əslində, bunu da orta məktəbdə məhz onun dərsliyindən öyrənmişdim) nə qədər zənginləşdiyini hiss etmək mənə zövq verirdi. Akademik Məmmədağa Şirəliyev, EA-nın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə ilə birlikdə öz böyük müəllimləri professor Bəkir Çobanzadədən sonra Azərbaycan dilçiliyini formalaşdırmış professor Muxtar Hüseynzadə canlı tarix idi. Mərd, prinsipial, yalnız dostları ilə deyil, ideya düşmənləri, opponentləri ilə də zarafat etməkdən çəkinməyən bu qürurlu insan Azərbaycan dilinin (və dilçiliyinin) mücəssəməsinə çevrilmişdi. Mənə elə gəlirdi ki, onun bir söz belə demədən yalnız auditoriyaya girib çıxması kifayətdi ki, ana dilimin incəliklərini öyrənmək həvəsim birə beş artsın.

Muxtar müəllim fitri istedadı, zəhməti ilə mənsub olduğu xalqın ən böyük ziyalılarından birinə çevrilmişdi. Ağır keçmiş həyatını özünəməxsus şəkildə anladırdı; deyirdi, o qədər həsrətində olmuşam ki, övladlarıma oyuncaq alanda əvvəlcə özüm oynadıb sonra onlara verirəm. İranda baş verən inqilabın gedişini diqqətlə izləyirdi. Sevinirdi ki, Cənubi Azərbaycanda da gənclər ana dilinin qrammatikasını məhz onun dərsliyindən öyrənəcəklər. Və bu barədə danışanda kövrəldiyini biz tələbələri dəfələrlə görmüşdük...

Sovet ideologiyasının təsiri ilə formalaşan rus türkologiyasını qəbul etmir, yeri düşəndə rus türkoloqlarının düşünülmüş "səhv"lərini tənqid edirdi. Mühazirə qeydlərini ərəb əlifbası ilə yazması böyük alimin... milli mövqeyinin mücadiləçi təbiətindən irəli gəlirdi. Bakıda keçirilən ümumtürkoloji yığıncaqlarda rusca çıxışlarının mətnini də ərəb əlifbası ilə yazarmış. Həmin məclislərin birində Azərbaycan dilçilərinin milli mövqeyinə etinasız yanaşan Moskva türkoloquna "Spakoyna prixadi, spakoyna uxadi, ha!" demişdi.

Bir dəfə Muxtar müəllimin dərsində ikən dekan Firidun Hüseynov auditoriyaya daxil olub, Muxtar müəllimlə çox səmimi görüşdükdən və üzr istədikdən sonra əlindəki siyahını oxudu. Adı çəkilənlər bir-bir ayağa durdular. Bu, bir neçə gün əvvəl hansısa dərsdən qaçanların siyahısı idi. Onların arasında, təəssüf ki, mən də vardım. Firidun müəllim bütün pedaqoji məharətini işə salıb bizi danlamağa başladı. Başımızı aşağı dikmişdik. Tənbeh acı idi, ancaq çox adama aid olduğundan dözmək o qədər də çətin deyildi... Birdən Muxtar müəllim guya auditoriyanın eşitməməsi üçün dekana yaxınlaşıb yavaşca dedi ki, qoy Nizami əyləşsin, o, yaxşı tələbədir... Firidun müəllim gülümsünüb: "Hamınız əyləşin, bir də belə iş görməyin",- dedi.

Misalı özümdən gətirməyim, bəlkə də, təvazökarlıqdan uzaqdır, ancaq məqsədim o deyil. Demək istəyirəm ki, Muxtar müəllim kiçicik bir istedadını hiss etdiyi hər bir tələbəsini özünəməxsus bir cəsarətlə (və deyim ki, hətta qısqanclıqla!) qoruyurdu. O zaman artıq məşhur dilçi olan və bizə birinci kursda fonetikadan mühazirə oxumuş professor Ağamusa Axundovu xüsusilə tərifləyir, deyirdi ki, çox gənc yaşlarında öz müəllimlərindən qabağa getdi. Bunu deyəndə tələbəsi ilə nə qədər fəxr etdiyini görməmək, sadəcə olaraq, mümkün deyildi.

Muxtar müəllimin "qısqanclığ"ı, təbiri caizsə, milli-ideoloji məzmun daşıyırdı. Tələbələrindən birinin - Fərhad Zeynalovun ilk kitablarını (həmin əsərlər türk dillərinin müqayisəli qrammatikasına həsr olunmuşdu) oxuduqdan sonra demişdi ki, Fərhadı da Moskvaya göndərdik, getdi təsir altına düşdü. Rus türkologiyasının türk dillərinə tətbiq etmək istədiyi ümumi (nəzəri) dilçilik anlayışlarını, prinsiplərini qəbul etməyən Muxtar müəllim istedadlı tələbəsini əldən verməməyə çalışırdı.

Nə qədər müasir olsa da, bu böyük alim- müəllimin daxilində Şərq müdrikliyi mühafizəkarlığa qədər gedib çıxırdı. Onun öz məktəbi vardı. Ya bu məktəbin tələbəsi olmalıydın, ya da onu tərk eləməliydin. Sovet ideologiyasının hər cür milli məktəbi dağıtdığı bir şəraitdə Muxtar Hüseynzadənin "patriarxal normativliyi" yalnız ona görə yaşayırdı ki, təmənnasız, səmimi və milli idi. Hamı görürdü ki, Muxtar müəllim doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyi bir tərəfə qoyub tələbələrinin namizəd, doktor olmaları, elmdə mövqe tutmaları üçün çalışır.

Muxtar müəllimin "xarici düşmənləri"ndən başqa "daxili düşmənləri" də vardı, ancaq sonuncu tələbələri olan bizlər elə vaxta düşmüşdük ki, nə onun özü, nə də "düşmən"ləri o halda deyildilər ki, tarixi münaqişələrini davam etdirə bilsinlər. Odur ki, tarixdən nə isə zorla hiss edə biləcəyimiz təəssüratlar qalmışdı...

Akademik Məmmədağa Şirəliyev Azərbaycan ədəbi dilinin əsasında gah Bakı, gah da Şamaxı dialektinin durduğunu deyirdi. M.Hüseynzadə dostu barəsində mötəbər bir toplantıda "Atası Bakıdan, anası Şamaxıdandır, ona görə də heç birini incitmək istəmir" deyərək məsələni çox sadə həll etmişdi. Mən bir dəfə sual verdim ki, Muxtar müəllim, nə üçün Sizin orta məktəb dərsliyinizdən "Sintaktik əlaqələr" bəhsini çıxarmaq istəyirlər? Cavab verdi ki, bir qrup savadsız orta məktəb müəllimi nazirliyə məktub yazıb, həmin bəhsə etiraz edir. Deyirlər ki, çətindir, şagirdlərə izah edə bilmirik... Sintaktik əlaqələri bilmədən cümlə üzvlərini dəqiq təyin etmək olmaz.

APİ-də dilçi-türkoloq kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayanda 30-cu illərin repressiyaları tüğyan edirdi - bir balaca millətə xidmət etmək istəyən ziyalıları "millətçi" adı ilə damğalayıb gedər-gəlməzə göndərirdilər. Muxtar müəllim ciddi cəzalandırılmaq üçün ən real "namizəd"lərdən biri idi. Ya özlərini sığortalamaq, ya da gənc mütəxəssisi xilas etmək üçün onu APİ-dən kənarlaşdırırlar.

Muxtar müəllim sonralar xatırlayırdı ki, DTK-da dindirilib gecə yarısı bayıra atılanda doğma institutunu belə tanımayıb. Halbuki APİ DTK ilə üzbəüz idi. (Bax: Adil Babayev. Dilçiliyimizin məbədi. Bakı, 2002, səh. 154). Onun iradəsini sındırmaq mümkün deyildi, DTK-nın əlinə fakt da vermirdi... Çox sonralar biz tələbələrinə də dediyi "Vəzifəm yox, bir şeyim yox, müəlliməm də; mənə nə eləyəcəklər?!" fikrinə o, yəqin ki, 30-cu illərdən gəlmişdi.

M.Hüseynzadə doktorluq dissertasiyası müdafiə edəndə onun tələbələri A.Axundov, Y.Seyidov, T.Hacıyev... çoxdan elmlər doktorları idilər. Otuz il universitetin ən nüfuzlu dilçilik kafedrasına - Ümumi dilçilik kafedrasına rəhbərlik edən Muxtar müəllim həmişə, birinci növbədə, müəllim olmuşdu. Elmlər namizədi kimi də, elmlər doktoru kimi də...

M.Hüseynzadənin şah əsəri, ümumən Azərbaycan dilçiliyinin bir neçə ən böyük yaradıcılıq işlərindən biri olan "Müasir Azərbaycan dili" də məhz dərslik kimi yazılmış, ilk dəfə 1954-cü ildə nəşr edilmişdi. Sonralar bir neçə dəfə nəşr olunan bu əsər əlli ildən çoxdur ki, həmin sahədə birincidir. Və səksən beş il bu dünyada ömür sürən, həyatının son illərinə qədər universitet auditoriyasından ayrılmayan professor Muxtar Hüseynzadə də Azərbaycan dilçiliyindəki əlli il bundan əvvəlki birinciliyini - müəllimliyini davam etdirir...

Qələmə aldı: Şamxəlil MƏMMƏDOV

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 20 yanvar.- S.6-7.