Pedaqoji prosesdə diferensiasiya və inteqrasiya

Bunu bilib nəzərə almağın mənimsəmədə rolu

Diferensiasiya və inteqrasiya yunan sözləridir. Birinci söz vahidin, bütövün fikrən hissələrə ayrılması, ikinci söz isə əksinə, hissələr arasında qarşılıqlı əlaqə sayəsində tama, bütövə çevrilməsi prosesidir. Bu hadisə pedaqoji prosesə də xasdır. Milli pedaqogikada dörd pedaqoji kateqoriya: təlim, tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişaf vahid olan pedaqoji prosesdə birləşir, yəni inteqrasiya edir. Milli pedaqogikada müəyyənləşdirilmişdir ki, diferensiasiya və inteqrasiya hadisəsi nəinki pedaqoji kateqoriyalar arasında, hətta kateqoriyalar daxilində də mümkündür. Nisbi mənada müstəqil olan hər bir kateqoriyada digər kateqoriyaların əlamətləri bu və ya digər dərəcədə iştirak edir. Məsələn, təlim kateqoriyasında təhsilin də, tərbiyənin də, psixoloji inkişafın da əlamətlərini sezmək mümkündür, yaxud təhsil kateqoriyasında təlim, tərbiyə və psixoloji inkişaf əlamətlərini və ya tərbiyə kateqoriyasında təlim, təhsil və psixoloji inkişaf əlamətlərini görmək çətin deyil.

Pedaqoji elmin 200 ildən artıq inkişaf tarixində pedaqoji proses kateqoriyasında gedən diferensiasiya və inteqrasiya hadisələri, ən dialektik proseslər bu elmə məlum olmamışdır. O səbəbdən də tərbiyə kateqoriyası uzun müddət pedaqoji elmin tədqiqat mövzusu hesab edilmişdir.

Bir çox yeniliklərin, o cümlədən də pedaqoji proses kateqoriyasının pedaqoji elmin tədqiqat sahəsi hesab edilməsi, orada cərəyan edən dialektik hadisələrin açılması və s. yeniliklər, demək olar ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi ilə bağlıdır. Müstəqillik Azərbaycan vətəndaşlarına imkan yaratmışdır ki, düşündüklərini sərbəst ifadə etsinlər. Sərbəst formalaşdırılmış fikirlərdən biri məhz pedaqoji prosesin tamlığı ilə, onun tərkib hissələrinin inteqrasiyası və diferensiasiyası ilə əlaqədar olmuşdur.

Sevindirici haldır ki, ibtidai təhsilin pedaqogikası və metodikası ixtisası üzrə çərçivə kurikulumuna və Təhsil Qanununa pedaqoji prosesin tamlığı ideyası da daxil edilmişdir. Lakin orada təfsilata imkan olmadığından, mahiyyəti açılmamış qalmışdır. Onu da xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, pedaqoji prosesin tamlığı ideyası 1996-cı ildə "Maarif" nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş "Pedaqogika" dərsliyində ətraflı şərh olunmuşdur.

Lakin təəssüf hissi ilə qeyd edilməlidir ki, respublika müəllimlərinin xeyli hissəsi pedaqoji prosesin tamlığı ideyasından bəhrələnə bilmir, çünki onlar ənənəvi pedaqogikadan qidalanmışlar; bir qismi isə əsasən bilik və bacarığın öyrədilməsi ilə məşğul olur, şagirdlərin tərbiyəsi və psixoloji inkişafına az maraq göstərir və buna sinif rəhbərinin, tərbiyə işləri üzrə direktor müavininin, hətta məktəbdə psixoloqun varlığı ilə bəraət qazandırmağa çalışır.

Problemin müasirliyini, təhsildə islahatın uğuru üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ona yenidən qayıtmağı özümüzə borc bilirik.

İstər ibtidai məktəb olsun, istərsə ali məktəb, istər fizika fənni olsun, istərsə ədəbiyyat fənni, fərqi yoxdur, hər bir fənnin tədrisində bu və ya digər dərəcədə təlim, təhsil, tərbiyə və psixoloji inkişaf əlamətləri iştirak edir. Deməliyik ki, bu əlamətlərin olması, iştirakı obyektiv səciyyə daşıyır, müəllimdən asılı olmur. Lakin fənnin tədrisində təlim, tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişaf əlamətlərinin iştirak səviyyəsi müəllimin pedaqoji ustalıq səviyyəsindən asılı olur.

Bu asılılığın mahiyyətindən hali olan müəllimin tədris işində təhsillilik, tərbiyəlilik və psixoloji inkişaf səviyyəsi, adətən, yüksək olur; həmin asılılığın mahiyyətindən xəbəri olmayan müəllimin şagirdlərində isə təhsillilik, tərbiyəlilik və psixoloji inkişaf səviyyəsi, adətən, aşağı olur.

Unutmayaq ki, vahid olan real pedaqoji prosesdə təlim, tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişaf əlamətləri bir-birini tamamlaya, biri digərinə dayaq ola, biri digərində iştirak edə bilir.

Təlim kateqoriyasının mahiyyətinə dair Milli pedaqogika anlamını oxucuya xatırladaq: təlim müəllimin məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil rəhbərliyi altında fənn üzrə sistemləşdirilmiş biliklərin, bacarıq və vərdişlərin şagirdlər (tələbələr) tərəfindən mənimsənilməsi və bu zaman onların tərbiyə olunmaları, habelə psixoloji cəhətdən inkişaf etmələri prosesidir.

Bu anlamın yeniliyi təkcə orasında deyil ki, pedaqoji prosesin tamlığını, onun əlamətlərinin ardıcıllığını, qarşılıqlı əlaqəsini, bir-birinə dayaq olduğunu dəqiq və aydın ifadə edir; həm də orasındadır ki, təlimdə müəllimin və şagirdlərin aparıcı vəzifələrini açıb göstərir: müəllimin əsas vəzifəsi şagirdlərin mənimsəmə fəaliyyətini, tərbiyə olunmalarını və psixoloji inkişafını təşkil etmək, ona istiqamət vermək, rəhbərlik etməkdir, şagirdlərin əsas vəzifəsi isə tərbiyə və psixoloji inkişaf imkanları olan bilik və bacarıqları müəllimin göstərişinə uyğun olaraq mənimsəməkdir.

Təlim kateqoriyasının mahiyyətindən göründüyü kimi, burada qabarıq şəkildə özünü göstərən fənn üzrə bilik və bacarıqların mənimsənilməsidir; təlim zamanı şagirdlərin (tələbələrin) tərbiyə olunmaları və psixoloji cəhətdən inkişafları isə müəyyən dərəcədə kölgədə qalır. Pedaqoji ustalıq səviyyəsi aşağı olan müəllimin bu sonuncu iki cəhət diqqətindən, adətən, yayınır.

Topladığımız faktlar əsasında qətiyyətlə, böyük inamla deyə bilərik ki, təlim zamanı şagirdlərin tərbiyə olunmalarına və psixoloji inkişaflarına əhəmiyyət verməmələri bir çox müəllimlərimizin uğursuzluqlarının başlıca səbəblərindən birinə çevrilir.

Eyni sözlər təhsil kateqoriyasına da şamil edilə bilər. Təhsilin mahiyyətinə dair Milli pedaqogika anlamına nəzər salaq: Təhsil sosial-iqtisadi həyatın sahələrindən biri olub, müvafiq tədris müəssisəsində müəyyən müddətə məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil öyrənilən, tərbiyə və psixoloji inkişaf imkanları olan, təlimin bir halda zəruri şərti, digər halda gedişi, üçüncü halda nəticəsi kimi özünü göstərən sistemləşdirilmiş biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin məcmusudur.

Təhsilin mahiyyətinə dair yeni anlamdan aydın göründüyü kimi, burada da təlim, tərbiyə və psixoloji inkişaf məsələləri nəzərə alınmışdır. Lakin bir məqam diqqəti xüsusilə özünə cəlb edir: təhsilin məzmununu təşkil edən biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin hərəkətə başlaması, yəni təlimin zəruri şərti olan təhsilin tədricən onun gedişinə və nəticəsinə çevrilməsi aydın sezilir; təhsil kateqoriyasının mahiyyətində tərbiyə və psixoloji inkişaf məsələləri isə o qədər də aydın sezilmir. Müəllim bu cəhəti bilməli və təhsilin tərbiyəvi imkanlarını da, psixoloji inkişaf imkanlarını da reallaşdırmağın yollarını Milli pedaqogika ruhunda yazılmış kitablar əsasında, o cümlədən "Tətbiqi pedaqogika" və ya "Pedaqoji ustalığın problemləri" adlı dərsliklər əsasında öyrənmək olar.

Tərbiyə kateqoriyasının mahiyyətinə də bəzi yeniliklər gətirilmişdir. Təəssüflər olsun ki, bir çox müəllimlərimiz Milli pedaqogikanın bu yeniliklərindən də xəbərsizdirlər.

Milli pedaqogikada müəyyənləşdirilmişdir ki, tərbiyə, hər şeydən əvvəl, insanların davranışı ilə əlaqədar olan pedaqoji hadisədir. Xeyirxahlıq və ya paxıllıq, səmimilik və ya qeyri-səmimilik, qayğıkeşlik və ya biganəlik, səxavətlilik və ya xəsislik, sözlə əməlin üst-üstə düşməsi və ya düşməməsi, halallıq və ya haramlıq, vətənpərvərlik və ya vətənə laqeydlik, zəhmətsevərlik və ya zəhmətə xor baxmaq və yüzlərlə bu cür müxtəlif formalı və məzmunlu davranış tərzləri buna misal ola bilər.

Tərbiyə kateqoriyasının mahiyyətini səciyyələndirən yeniliklərdən biri də tərbiyə işinin aparıldığı mühitlə əlaqədardır. Milli pedaqogikaya görə, tərbiyə işi üçün münasib şərait yaradılmalıdır. Əks təqdirdə, istənilən nəticəni almaq çətinləşir. Şagirdlərin hüquqları heç bir cəhətdən pozulmayan məktəbdə, şagirdlərə pedaqoji prosesin obyekti kimi deyil, subyekti kimi baxılan, onlarla məsləhətləşmələr aparılan məktəbdə tərbiyəvi tədbirlər yüksək səviyyədə keçirilir.

Nəhayət, tərbiyə kateqoriyasının müasir anlamını səciyyələndirən üçüncü cəhət adamlarda inam hissinin yaradılmasıdır. İnam hissi isə, hər şeydən əvvəl, tərbiyəçinin özündən qaynaqlanmalıdır. Onun özü təbliğ etdiyi, aşılamaq istədiyi ideyanın reallığına, doğruluğuna dərindən inanmalıdır. Belə olduqda dinləyicilər tərbiyəçinin dediklərinə inanır, onun dediklərini qəbul edir, məsləhətlərini heç bir şübhə etmədən yerinə yetirirlər. Tərbiyəçinin özü boğazdan yuxarı danışırsa, dediklərinin reallığına dinləyicilərdə inam yarada bilmirsə, fikirlərinin səmimiliyinə onlarda şübhə yaranırsa, məqsəddən uzaq düşmüş olur. Belə olduqda şəxsin tərbiyə işinə girişməməsi məsləhət olardı.

Deyilən əlamətləri nəzərə alan Milli pedaqogika tərbiyə kateqoriyasının mahiyyətini belə dəyərləndirir: tərbiyə - davranışla əlaqədar olan əsaslandırılmış mənəvi keyfiyyətlərə dair adamlarda inam hissinin məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil qaydada formalaşdırılması prosesidir.

Burada bir cəhəti unutmaq olmaz. Məsələ burasındadır ki, hər hansı mənəvi keyfiyyətlə (məsələn, halallıqla) əlaqədar tədbir keçirilən zaman iştirakçılar halallıq nümunələrinə dair ayrı-ayrı şəxsiyyətlər barədə, onların fikirləri haqqında yeni-yeni məlumatlar eşidirlər; şagirdlərin görüş dairələri xeyli genişlənir, mənəvi keyfiyyətlə yanaşı, real bilik və bacarıqlara da sahib olurlar.

Bundan əlavə, davranışdan ayrılmaz olan mənəvi keyfiyyətlərlə zənginləşmiş insanların psixoloji qüvvələri də müəyyən dərəcədə işə düşmüş olur; hansısa fikirlə razılaşır, hansılarlasa razılaşmır, etiraz edir, öz mülahizəsini söyləyir. Bir sözlə, ənənəvi pedaqogikadan qidalanmış müəllimlərin şagirdlərində (tələbələrində) davranışla bağlı mənəvi keyfiyyətlərin formalaşmasında təlim əlamətləri ilə yanaşı, psixoloji qüvvələri də müəyyən dərəcədə fəaliyyətdə olur.

Təhsildə müəllimin yüksək göstəricilərə nail olması üçün isə təlimdə psixoloji qüvvələrin müəyyən dərəcədə iştirakı Milli pedaqogikada qətiyyən qənaətbəxş hesab edilmir. Milli pedaqogikada sübut olunmuşdur ki, psixoloji qüvvələri təlimdə inkişaf etdirmək nəinki mümkündür, hətta son dərəcə faydalıdır. Psixoloji qüvvələr deyəndə diqqət, iradə, hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s. nəzərdə tutulur. Təlimdən ayrılmaz olan həmin psixoloji qüvvələr müəllimin qayğısına çevrildikdə, dərsboyu müəllim şagirdlərdə (tələbələrdə) diqqətin yayınmasını, iradə zəifliyini və s. psixoloji nöqsanları səbrlə, dözümlə aradan qaldırdıqca psixoloji qüvvələr inkişaf edir, gah təlimin nəticəsinə, gah da onun əsasına çevrilir; təhsildə uğurun etibarlı amili olur. Bu səbəbdən psixoloji inkişaf Milli pedaqogikada pedaqoji prosesin dörd kateqoriyasından biri kimi müəyyənləşmişdir.

Soruşmaq olar: pedaqoji prosesdə təlim, tərbiyə, təhsil və psixoloji inkişaf kateqoriyalarının cəmləşdiyini, yəni inteqrasiya etdiyini, bəzən də onun diferensiasiyaya uğradığını, yəni müstəqil kateqoriyalar kimi fəaliyyət göstərdiyini bilmək müəllimə nə verir? Hər şeydən əvvəl müəllimin pedaqoji ustalığının artmasına səbəb olur; bu da şagirdlərdə (tələbələrdə) mənimsəmənin səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Yenə sual: Necə? Cavab: Pedaqoji prosesdən diferensiasiya edilən, yəni ayrılaraq müstəqil tətbiq olunan, məsələn, təlimdə müəllimin başı yalnız aparıcı cəhətə (bilik və bacarıq öyrənilməsinə) qarışmır; onun diqqətindən yayına biləcək tərbiyənin və psixoloji qüvvələrin də işə qoşulmasına hökmən xüsusi qayğı göstərməli olur.

Tərbiyə imkanları və psixoloji qüvvələrdən istifadə imkanları isə dərsdə kifayət qədərdir. Müəllimi inandırmaq istədiyimiz cəhət budur ki, dərsin həmin imkanlarını öyrənsin, bilsin və təcrübədə işə salsın.

Tamdan, yəni pedaqoji prosesdən ilk baxışda təlim kimi, tərbiyə kimi, ya təhsil kimi və ya psixoloji inkişaf kimi diferensiallaşan, yəni ayrılan pedaqoji kateqoriya hər dəfə digər kateqoriyalarla inteqrasiya edərsə, yəni onlarla qovuşarsa, görün bizim gənc nəslin təhsillilik və tərbiyəlilik səviyyəsi, psixoloji inkişaf səviyyəsi eyni zaman kəsiyində nə qədər yüksəlmiş olar!

Gənc nəslin təhsillilik və tərbiyəlilik səviyyəsini yüksəltməkdə, habelə psixoloji inkişaf səviyyəsini qaldırmaqda pedaqoji prosesin diferensiasiya və inteqrasiya imkanlarından istifadəyə dair bu yenilikləri müəllimlərimiz nə qədər ətraflı öyrənib öz işlərində tətbiq etsələr, bir o qədər Azərbaycan xalqının xeyrinə olar; bununla yanaşı, orta ümumi təhsilimizdəki kəsirləri aradan qaldırmağa yönələn şagirdlərin repetitorlar yanına göndərilməsi üçün valideynlərin çəkdikləri əlavə xərc də aradan qalxar.

Nurəddin KAZIMOV

Azərbaycan müəllimi.- 2011.- 28 yanvar.- S.14.