Öz müəlliminin nəzəriyyəsini alt-üst edən tələbə

Onu ilk vaxtlar ölkəsində fizika alimi kimi yox, futbolçu kimi tanıyırdılar. 1922-ci ildə Nobel mükafatı alanda yerli qəzetlər belə bir başlıqla çıxmışdı: "Məşhur futbolçu Nobel mükafatı aldı". Lakin qəzetdə dərc olunmuş məqalədə məlum deyildi ki, Bor Nobel mükafatını nəyə görə alıb: futbola və ya digər hansısa başqa işə görə. Danimarkalı alim Nils Bor müasir fizikanın yaradıcılarından biridir. Kvant mexanikası, atom nəzəriyyəsi, nüvə reaksiyaları sahəsində əsas elmi işlərin yaradıcısıdır. Kopenhagendə Nəzəri Fizika İnstitutu yaradıb (Nils Bor İnstitutu), dünya nüvə elm məktəbinin banisidir. 1943-1945-ci illərdə Amerikada işləyib. Atom nəzəriyyəsini hazırlayıb. Onun əsasında atomun planetar modeli, kvant nəzəriyyəsi və Borun təklif etdiyi postulatlar durur. Atom təhlükəsinə qarşı fəal mübarizə aparıb. 1922-ci ildə Nobel mükafatı alıb. Oğlu Oge Bor da atası kimi XX əsrin böyük fiziklərindən olub və 53 il sonra 1975-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülüb.

İlk addımlar

Nils Xenrik David Bor 1885-ci il oktyabrın 7-də Kopenhagendə anadan olub. Atası Xristian Bor (1858-1911) Kopenhagen Universitetinin fiziologiya üzrə məşhur professoru, fiziologiya və tibb sahəsində iki dəfə Nobel mükafatına namizəd olub. Anası Elen Adler (1860-1930) yəhudi ailəsindən çıxıb. Onu ölkənin bank, siyasi və intellektual dairələrində yaxşı tanıyırdılar. Sonralar alim xatırlayırdı: "Mən dərin mənəvi maraqların hökm sürdüyü, elmi diskussiyaların adi hal olduğu ailədə böyümüşəm, atam üçün onun öz elmi işləri ilə insan həyatının bütün problemlərinə canlı maraq göstərməsi arasında kəskin fərq mövcud deyildi". Valideynləri uşaqlarının gələcək həyatını məzmunlu və xoşbəxt edə bilmişdilər. Ailənin, xüsusən də analarının isti münasibəti onlarda səmimi keyfiyyətlərin formalaşmasında həlledici rol oynadı. Bor həm şəxsiyyəti, həm də insani davranışları ilə böyük xəyallar ardınca qaçan gənclər üçün bir örnək və öncül idi. Balaca Nils uşaqkən heç də parlaq bir gələcək vəd etmirdi. Gələcəkdə məşhur riyaziyyatçı olacaq qardaşı Xarald da ondan fərqlənmirdi. İki qardaşın ən çox sevdiyi anaları ilə birlikdə tramvayda şəhəri gəzmək idi. Buna baxmayaraq, Nils Borun məktəb illəri çox maraqlı keçib. Atasının fizika və fəlsəfə üzrə dostları hər cümə axşamı Bor ailəsinə qonaq gələr və onlar elm dünyasında baş verənləri müzakirə edərdilər. Qardaşlar isə bir küncdə oturaraq onların qızğın müzakirələrinə qulaq asardılar. Nils həm fizika, həm də fəlsəfəyə dair müzakirələrin gedişini böyük diqqətlə izləyərdi. Özlərinin qaynar diskussiyalarından baş ayırmayan yaşlı elm adamları heç fikirləşməzdilər ki, onların bir addımlığında Danimarka elminə dünya şöhrəti gətirəcək balaca Nils Bor var.

Əvvəlcə Nils Kopenhagendə Qrammelxolm Qrammatika Məktəbində oxuyub. Bor və onun qardaşı, sonralar tanınmış riyaziyyatçı olmuş Xarald məktəb illərindən futbol həvəskarı idilər. Qardaşlar həvəskarlardan ibarət "Akademisk" futbol komandasında oynayırdılar. Nils komandanın qapısını qoruyur, Xarald isə yarımmüdafiəçi idi. Sonralar Xarald Danimarka yığma komandasının üzvü olub və "Olimpiada - 1908"-in gümüş medalına layiq görülüb.

Sonralar da stolüstü tennis, qayıq idmanı, xizəksürmə Nils Borun bütün həyatı boyu məşğul olduğu idman növləri idi. 1903-cü ildə məktəbi bitirən Nils Kopenhagen Universitetinin təbiətşünaslıq fakültəsinə daxil olur. Onun burada uğurları o qədər çox idi ki, tədqiqatçılıq sahəsində qeyri-adi qabiliyyətləri hamını heyrətləndirirdi. 1907-ci ildə atasının laboratoriyasında suyun səthi gərilməsi sahəsində tədqiqatlarına görə Kopenhagen Elmlər Akademiyasının qızıl medalı ilə təltif olunmuşdu. Bu, onun yeganə eksperimental işi idi. 1907-ci ildə Bor bakalavr olub.

O, 1909-cu ildə Kopenhagen Universitetində magistr dərəcəsi alıb. Onun metallarda elektronların nəzəriyyəsinə dair doktorluq dissertasiyası ustad tədqiqat işi hesab olunurdu. Bu iş elmi fəaliyyətinin ilkin dövrlərində onda belə bir qənaətə gəlməyə imkan verdi ki, klassik nəzəriyyə elektronların davranışını tam təsvir edə bilməz. 1911-ci ildə Bor doktorluq dərəcəsi alıb, eləcə də Kembricdə məşhur Con Tompsonun laboratoriyasında birillik təcrübə keçmək üçün xüsusi təqaüdə layiq görülüb. 1912-ci ilin əvvəllərində Bor Mançesterə Ernest Rezervordun yanına gedir. O, burada alfa və beta zərrəciklərin tormozlanması sahəsində tədqiqatlarla məşğul olub, sonra isə atom strukturunu öyrənib. 1910-cu ildə Nils Bor aptek sahibinin qızı Marqaret Nerlund ilə tanış olub, bir il sonra onlar nişanlanıblar. Özünün ilk 4 illik xarici təhsil ezamiyyətindən qayıdan Bor 1912-ci il avqustun 1-də Marqaretlə evlənib. Onların nigahı hər ikisinə əsil xoşbəxtlik gətirdi. Onlar biri-biri üçün çox qiymətli idilər. Ailədə 6 uşaq böyüyürdü. Oğlanlarından biri sonralar yazırdı: "Bizim ailədə anamızın oynadığı rolu qeyd etməmək olmur. Onun rəyi atam üçün həlledici idi, onun həyatı anamın həyatı idi. Həyatımızda istənilən hadisədə - istər böyük, istərsə də kiçik olsun, anamız iştirak edirdi. Təbii ki, hansısa qərarı qəbul edəndə atamızın ən yaxın məsləhətçisi idi".

1912-ci ilin yayında Bor ölkəsinə dönərək Kopenhagen Universitetində professor-assistent vəzifəsinə təyin olunur. Kembricə bir həftəlik səfər gedişində Bor Rezervorda baş çəkib. O, evə qayıtmazdan əvvəl alfa hissəciklərin tormozlanmasına dair apardığı işləri tanışlıq üçün Rezervorda verib.

Nils Borun atom modeli

Rezervordun atom modelindən çıxış edən Bor Kopenhagenə qayıtdıqdan sonra hidrogen atomunun quruluşuna dair yeni baxışlarını inkişaf etdirdi. Rezervordun köməyi ilə onun "Atom və molekulların quruluşu" adlı elmi işi "Fəlsəfə maqazin" jurnalında dərc olundu. O, bu işində Rezervord, Plank və Eynşteynin ideyalarını yaradıcılıqla birləşdirmişdi. Bu, artıq Borun gələcək dahiliyindən xəbər verirdi.

Bor başa düşürdü ki, atomun quruluşuna dair Rezervord təsəvvürləri ilə klassik elektrodinamikanın müddəaları, müəyyən olunmuş eksperimental nəticələr arasında ziddiyyət mövcuddur. Hidrogen atomu misalında Bor qeyd edirdi ki, nüvə ətrafında hərəkət edən elektronun şüalanması fasiləsiz spektr deyil və deməli, klassik elektrodinamikanın qanunları ilə izah oluna bilmir. Bu qanunlara görə, elektronlar sürətli hərəkət gedişində fasiləsiz olaraq elektromaqnit enerjisi itirə və nəhayət, nüvəyə düşə bilərdilər. Bu ziddiyyəti aradan qaldırmaq üçün Bor klassik elmin müddəalarına deyil, eksperimentin nəticələrinə əsaslanmağa üstünlük verirdi. Bor bununla da bu günə qədər müasir atom fizikasının təməl nəzəriyyələrini özündə birləşdirən, Plankın kvant nəzəriyyəsinə əsaslanan məşhur postulatlarını təqdim etdi. Nəticədə, alim Rezervord təsəvvürləri ilə müqayisədə atomun quruluşuna dair daha düzgün təsəvvür formalaşdıra bildi. On il sonra məşhur fizik Plank qeyd edirdi ki, Borun atomun quruluş nəzəriyyəsinin öz cəsarətliliyi və bütövlüyü ilə fizika elmi tarixində tayı-bərabəri yoxdur. Bor nəzəriyyəsi faktlarla çox gözəl uzlaşırdı ki, bu da nəzəriyyənin başlıca vəzifəsidir. "Sintez incəsənəti" sahəsində hədsiz istedada malik olan Bor eyni zamanda varlığın aydın tərifini vermişdi. Borun dünya şöhrəti qazanmış atom modeli iki tələbə - "kvant şərtləri"nə əsaslanırdı.

Birincisi: elektronlar atomda müəyyən energetik səviyyələrə uyğun "kvant orbitləri" üzrə, şüalanmadan azad olan Kulon qüvvələrinin təsiri altında fırlanırlar. Bu zaman elektronların hərəkəti Plank sabiti və tam ədədlər ardıcıllığı ilə müəyyən olunur.

İkincisi: Elektronlar şüalanmadan azad orbitlər arasında qəfil sıçrayışa bənzər keçidlər, "kvant sıçrayış"ları edirlər. Bu zaman buraxılan işığın dəyişmə tezliyi kvant hərəkətləri ilə tənzimlənir.

Borun işlərinin əhəmiyyətini dərhal qiymətləndirən Rezervord ona Mançester Universitetində mühazirəçi-professor postunu təklif edib. O bu vəzifədə 1914-cü ildən 1916-cı ilə qədər işlədi. 1916-cı ildə Bor Kopenhagen Universitetində onun üçün təsis edilmiş professor postunu tutdu. O, burada atomun quruluşu üzərində işlərini davam etdirirdi. 1922-ci ildə Nils Bor atomun quruluşunun tədqiqi sahəsində xidmətlərinə görə Nobel mükafatı ilə təltif olundu.

Gənc Landaunun fitri istedadı Nils Boru valeh etmişdi

Fizik 1920-ci ildə Kopenhagendə Nəzəri Fizika İnstitutu yaratdı və həyatının son günlərinə qədər bu instituta rəhbərlik etdi. Bu institut tezliklə atom və onun nüvəsinin struktur məsələlərini öyrənən ən böyük elm mərkəzlərindən birinə çevrilir. Bor cəsarətlə elektrodinamikadan imtina edir və mikro fizikanın yeni fəlsəfəsini təklif edir. Eynşteyn Borun bu sahədə işlərini belə qiymətləndirmişdi: "Atomun Bor quruluşu təfəkkür sahəsində müsiqiliyin yüksək formasıdır". "Bor atomu" sadə mexanika deyil, kvant qanunlarına əsasən qurulub. Bor böyük fiziklər məktəbi yaratmışdı və bütün dünya fizikləri arasında əməkdaşlığın inkişafına misilsiz töhfələr vermişdi. Borun yaratdığı mərkəzdə Xendrik Kramers, Oskar Kleyn, Lev Landau, Viktor Vayskopf, Leon Rozenfold, Con Uiller, Feliks Blox, Oge Bor, Xendrik Kazimir, Esio Nisin, Kristian Meller, Abraham Rays və digər məşhur fiziklər çalışmışdı. Məşhur sovet fiziki, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, bakılı Nobel mükafatı laureatı Lev Landaunun Nils Borla ilk görüşü 1930-cu il aprelin 8-ə təsadüf edir. Dünyanın hər tərəfindən gənc və istedadlı fiziklər Nils Borun yanına axışırdılar. Onlar özlərini məşhur alimin yanında sərbəst hiss edir, Nils Bor isə gənc alimlərə olduqca yaxşı münasibət göstərirdi. Lev Landauya isə o, ilk görüşdən xüsusi məhəbbətlə yanaşmışdı. Gənc Landaunun olduqca çılğın olmasına baxmayaraq onun fitri istedadı Nils Boru valeh etmişdi. Nils Bor, öz növbəsində, Lev Landaunun elmi yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Landau ömrünün sonuna kimi Nils Boru özünə müəllim hesab etmişdi. 1937-ci ilin repressiyalarına məruz qalmış Landau 1938-ci il aprelin 17-də SSRİ təhlükəsizlik xidməti tərəfindən saxlanılmış və 1939-cu il aprel ayının 19-a qədər həbsdə qalmışdı. Landaunun həbsini eşidən Nils Bor dəhşətə gəlir və o, Landaunun fizika üçün, dünya elmi üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğu barədə İosif Stalinə məktub göndərərək onun azad edilməsini xahiş edir. Məhz Borun müdaxiləsi nəticəsində Lev Landau 1939-cu il aprelin 29-da azadlığa buraxılıb. Nils Borun Lev Landauya dəstəyi bundan sonra da davam etmişdi. Onlar ailəvi dost olmuşlar. Nils Bor 1961-ci ildə Sovet İttifaqına səfərə gələndə Lev Landau ilə görüşmüşdü. Borun elmi məktəbinin xarakteri və dahi fizikin öz tələbələri ilə qarşılıqlı münasibətlərini başa düşmək üçün belə bir epizod maraqlıdır. 1961-ci ildə Moskvaya səfəri zamanı Lev Landau ona belə bir sualla müraciət edir: "Öz ətrafınızda bu dərəcədə yaradıcı nəzəriyyəçi gəncləri cəlb etməyiniz üçün hansı sirriniz olub?". Alim cavab verib: "Hansısa xüsusi sirr olmayıb, sadəcə biz gənclər qarşısında ağılsız görünməkdən qorxmamışıq".

Təhlükəli uçuş

1939-cu ildə Nils Bor müəyyən etmişdi ki, uranın adi izotoplarından biri, uran-235 parçalanma materialıdır. Bu isə atom bombasının hazırlanmasına əhəmiyyətli təsir etmişdi. Nils Borun tədqiqatları faşist Almaniyasının o zamankı başçılarını çox maraqlandırırdı. 1943-cü ildə alim belə bir məlumat almışdı ki, nasistlər onu Almaniyaya aparmaq istəyirlər. Ertəsi gün danimarkalı antifaşistlər gecə ilə onu qayıqla gestaponun təqibindən xilas etmək üçün İsveçə qaçırıblar. İsveçdən alim təyyarə ilə İngiltərəyə, oradan isə oğlu Oge ilə birlikdə Amerikaya uçub. "Bu uçuş çox təhlükəli idi. Uçuş zamanı Borun başının ölçüsünə uyğun gələn qulaqcıq tapılmadı, buna görə də o, pilotun oksigen maskasını taxmaq barədə sərnişinlərə müraciətini eşitmədi. Nəticədə, alim huşunu itirmişdi. Yanında olan oğlu atasının vəziyyətini pilota çatdırdıqdan sonra o, təyyarəni atmosferin aşağı qatına endirmişdi", - deyə alimin biblioqrafı D.Frank sonralar yazırdı.

Bor əvvəlcə atom bombasının yaradılmasını texniki cəhətdən qeyri-mümkün hesab etmişdi. Lakin artıq Amerikada atom bombasının yaradılmasına başlanmışdı və bu işdə amerikalı alimlərə Borun köməyi tələb olunurdu. Nils Bor uydurma Beyker soyadı ilə Amerikanın ilk atom bombasının yaradılmasında iştirak etdi. O, atom bombasının hazırlanması prosesində bir sıra texniki ixtiralar etdi və bu layihə üzərində işləyən alimlər arasında ən nüfuzlu və ən yaşlı alim hesab olunurdu. Tezliklə məlum oldu ki, Hitler Almaniyası artıq atom silahı əldə etmək gücündə deyil, Bor Amerikanın atom bombasının tətbiq olunmasının qarşısını almaq üçün bütün nüfuzunu səfərbər etdi. Müharibədən sonra Boru gələcəkdə atom bombasının tətbiqi çox narahat edirdi. O, Amerika prezidenti Franklin Ruzvelt, Böyük Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçillə danışıqlar apararaq onları Sovet İttifaqı ilə yeni silah barəsində açıq və səmimi olmağa inandırmağa çağırırdı. Lakin bəşəriyyətin gələcəyindən narahat olan dahi fizik adıçəkilən ölkələrin liderlərini inandıra bilməmişdi. Borun bu səyləri, eləcə də 1944-cü ildə akademik Pyotr Kapitsa tərəfindən Moskvaya səfərə dəvəti onun Sovet İttifaqı xeyrinə casusluqda ittiham olunması ilə nəticələnmişdi. Alim müharibədən sonrakı dövrdə silahlar üzərində nəzarət sisteminin yaradılmasında israr edirdi.

"Eynşteyndən sonra ikinci"

Müharibədən sonra Bor Kopenhagenə qayıdaraq Nəzəri Fizika İnstitutunda fəaliyyətini bərpa etdi. İnstitut Borun rəhbərliyi ilə genişləndi. O, Avropa Nüvə Tədqiqatları Mərkəzinin (ANTM) yaradılmasında iştirak etdi. Alim Kopenhagendə Nord Nəzəri Atom Fizika İnstitutunun yaradılmasında da iştirak edib. Bu, Skandinaviya dövlətlərinin birləşmiş elmi mərkəzi idi. Bu illər ərzində alim nüvə enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə olunması uğrunda mübarizəsini davam etdirirdi. Təqaüd yaşına çatan Bor Kopenhagen Universitetinin professoru vəzifəsindən istefa verdi. Lakin Nəzəri Fizika İnstitutunun başçısı kimi yenə də fəaliyyət göstərirdi. Həyatınn son günlərində kvant fizikasının inkişafı sahəsində dəyərli xidmətlərini davam etdirdi və molekulyar biologiyanın yeni sahəsinə böyük maraq göstərirdi.

Nils Bor 1962-ci il noyabrın 18-də Kopenhagendə öz evində ürəktutmasından vəfat edib. Dmitri Mendeleyevin dövri cədvəlində 105-ci element onun şərəfinə nilsborium (Ns) adlandırılıb. Müasirləri çox haqlı olaraq Nils Borun yaratdığı kvant nəzəriyyəsinə görə Eynşteyndən sonra yalnız ikinci olmağa layiq olduğunu qeyd edirdilər.

"Cəsarət və ehtiyatlılığın nadir qarışığı"

Hündürboylu, böyük yumor hissinə malik olan Bor qonaqpərvərliyi və səmimiyyəti ilə seçilirdi. Bor tələbələrini və müəllim həmkarlarını tez-tez öz bağında qonaq edərmiş. Bir dəfə qonaq gələn cavan fiziklərdən biri alimin evinin giriş qapısının üstündə mismarlanmış at nalı görür. O, üzünü Bora tutaraq "axı siz professorsunuz, bu cəfəng şeylərə inanmayın", - deyib. Cavabında Bor gülümsəyərək "əlbəttə ki, inanmıram, lakin deyirlər ki, nal hətta ona inanmayanlara da uğur gətirir", - bildirib.

Eynşteyn bir dəfə onun haqqında demişdi: "Borda bir alim-mütəfəkkir kimi cəlb edən ən təəccüblü cəhət cəsarət və ehtiyatlılığın nadir qarışığıdır. Qapalı şeylərin mahiyyətini bu cür intuitiv surətdə qavramaq qabiliyyətinə malik olan çox nadir insan tapılar. O, heç şübhəsiz ki, bizim əsrin ən dahi elm zəkalarından biridir". O, 20-dən artıq aparıcı elmi cəmiyyətlərin üzvü, Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının prezidenti idi. Nobel mükafatından başqa, Bor aparıcı elmi cəmiyyətlərin ali mükafatları, Almaniya Fizika Cəmiyyətinin Maks Plank və London Kral Cəmiyyətinin medallarını, Kembric, Edinburq, Sorbonn, Prinston, Makgil, Harvard və Rokfeller kimi universitetlər və digər elmi cəmiyyətlərin fəxri alim dərəcəsini almışdı.

Elmi nüfuzuna baxmayaraq, Bor öz konsepsiyasını şübhə altına almağa və onu müzakirə etməyə hazır idi. O, heç vaxt idrak məsələsinə marağını itirməyib. Onun biblioqraflarından, dostu Rut Mur yazırdı: "Seminarların birinin sonunda tələbələrdən biri Bora yaxınlaşaraq şikayətləndi ki, diskussiya və müzakirələrdə qoyulan həllini gözləyən mürəkkəb məsələlər onda başgicəllənməsi yaradır. Tələbəsi ilə razılaşan Nils Bor cavabında demişdi: "Əgər kimsə deyəcək ki, kvant problemindən danışarkən onun başı firlanmır, deməli, o heç nə başa düşmür".

Fizikada fəlsəfə axtaran alim

Nils Boru uşaqlıqdan başqalarından fərqləndirən bir keyfiyyət var idi: o, bütün elmi araşdırmalarında, nəzəriyyələrində, fərziyyələrində fəlsəfi məna axtarırdı. Onun qənaətinə görə, bütün elmi düşüncənin fəlsəfi əsası, izahı var. Dahi alim bu prinsipə ömrünün sonuna qədər sadiq qaldı. Alim hələ tələbəlik illərində "Ekliptiklər" adlı fəlsəfə klubu yaratmışdı. Onun üzvləri arasında fiziklər, riyaziyyatçılar, hüquqşünaslar, psixoloqlar, tarixçilər, entomoloqlar, linqvistlər, incəsənət işçiləri var idi. Bor təkcə atomun müasir modelinin banisi deyil. O, həm də fizikada iki yeni fəlsəfi prinsipin müəllifi idi. Onlardan birincisi, uyğunluq prinsipi - yeni nəzəriyyə köhnə nəzəriyyə ilə bir-birinə bağlanmalıdır və bu bağlanma nöqtəbənöqtə izlənilməlidir. İkincisi, qarşılıqlı tamamlama prinsipidir. O, fizikin işini şairin yaradıcılığı ilə müqayisə edərdi. Hər ikisi reallığı əks etdirən obraz gəzir. Lakin Borun fiziki reallığı şairinkindən fərqlənirdi. Bu, şairin daxili aləmi deyil, təbiət hadisələri və toplanmış faktlar arasında qarşılıqlı əlaqənin birliyi idi. Ona bir-birini tamamlayan anlayışlar lazım idi. O, kvant fizikasına vahid təsəvvürlər sistemi kimi baxırdı. Alim tələbələrinin elmi uğursuzluğuna təmkinlə baxar və bunda da fəlsəfi məna axtarardı. Elmdə uğursuzluğa düçar olmuş tələbələrindən biri barədə Bor belə demişdi: "O, şair oldu - fizik üçün onun kifayəf qədər az təxəyyülü var idi".

Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 27 aprel.- S.9.