Azərbaycanın
işıqlı məkanlarından biri - 130 yaşlı Qubadlı məktəbi
XIX əsrin axırlarında çar
hakimiyyəti birdən-birə hiss etdi ki, milli ucqarlarda rusca
yazı-pozu bacaran, rus dilini bilən və yerli əhali
arasından seçilmiş məmurlar olmadığından
hakimiyyəti idarə etmək çətinləşir.
Digər tərəfdən, əsrlərlə
İranın ilhaqı altında yaşamış xalqda bu
ölkənin təsirini azaltmağın və müsəlman
əhalinin Rusiyaya meylliyini artırmağın yeganə yolu həm
onun öz dilində məktəblərin açılması,
həm də həmin millətin öz milli teatrının, mətbuatının
fəaliyyət göstərməsidir. Ona görə də
XIX əsrin ortalarından başlayaraq milli ucqarlarda ibtidai təhsil
verən, rus dilində yazıb-oxumağı bacaran kiçik
məmurlar hazırlamaq məqsədilə bir sıra məktəblərin
açılmasına şərait yaradıldı. Azərbaycanda
dövlət hesabına bir neçə kənd məktəbi
açmağa qərar verildi. Həmin qərar
"Zaqafqaziyada tədris hissəsinin təşkili
haqqında" hökumətin 1873-cü il 22 noyabr tarixli
qanunu ilə həyata keçirilirdi. Dövrün qabaqcıl
adamları bundan bəhrələnib bir neçə məktəb
açdılar. 1876-cı ildə Yelizavetpol
quberniyasının Cəbrayıl qəzasının Cəbrayıl
kəndində də belə bir məktəb fəaliyyət
göstərməyə başladı. 1878-ci ilin sentyabr
ayında Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasının
mərkəzi olan Gorus şəhərində daha bir yeni tipli
məktəb açıldı. Zəngəzur qəzasında
yaşayan azərbaycanlılar belə bir vəziyyətdən
yararlanıb təhsil almaq istəsələr də, ermənilər
buna nəinki şərait yaratmır, hətta müxtəlif
bəhanələrlə onların həmin məktəblərə
daxil olmalarına imkan vermirdilər. Həmin vaxt qəzanın
hazırkı Qubadlı, Laçın, Zəngilan rayonları
yerləşən ərazilərində rus dilində
yazıb-oxumağı bacaranları barmaqla saymaq olardı.
Yerli sakinlər öz şikayətlərini rus məmurlarına
çatdırmaq və onlardan aldıqları cavabı
oxutdurub başa düşmək üçün on kilometrlərlə
məsafəni piyada qət etməli olurdular. Bu isə çətinliklər
yaradır və narazılığa səbəb olurdu. Belə
bir vəziyyət Zəngəzur qazısı Qazı Həsəni
və regionun ən hörmətli bəylərindən olan
İldırım bəyi narahat etməyə bilməzdi.
İldırım bəy Qızıldaş torpaqlarına erməni
iddialarını rədd etdirmək üçün
çaldığı qələbədən bir az da
ruhlanmışdı.
1882-ci ilin mayında Qubadlı kəndində
məktəb açdırmaq üçün
İldırım bəylə Qazı Həsən Yelizavetpol
quberniyasının mərkəzi Yelizavetpol (Gəncə)
şəhərinə yola düşürlər. Sənədləri
qubernatora çatdırırlar və qubernator onlara söz
verir ki, məktəb məsələsi mütləq həll
olunacaq, ona görə də bina və müəllim problemini
sentyabra qədər həll etsinlər. İldırım bəylə
Qazı Həsən Qubadlı kəndinə qayıdan kimi
yerli sakinlərdən ikisinin evini bina üçün
hazırladırlar və İrəvan quberniyasındakı
gimnaziyanın məzunlarından müəllim dəvət etmək
üçün oraya nümayəndələr göndərirlər.
Beləliklə, 1882-ci ilin sentyabrın
1-də Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasının
Qubadlı kəndində 43 şagirdlə - bu o zaman
üçün böyük rəqəm idi, ilk 4 illik təhsil
verən ikisinifli əsas məktəb açılır.
Qubadlıda yeni tipli məktəbin açılması
bütövlükdə Zəngəzur qəzasında
yaşayan azərbaycanlıların həyatında
böyük bir tarixi mərhələ kimi qiymətləndirilməli,
həmin mahalda təhsilin sonrakı inkişafına məhz bu
kontekstdən baxılmalıdır.
Zəngəzur qəzasında geniş
yayılmış fikrə görə, Qubadlı kəndində
olan varlı bəylərin əksəriyyəti
maarifçiliyi, savadı norma kimi dəyərləndirmişlər.
Qubadlı bölgəsində ən imkanlı bəy
İldırım bəy Sultanov olub. Bundan başqa, yerli bəylərdən
Teymur bəy, Həşim bəy də məktəbin fəaliyyəti
üçün xeyli köməklik etmişlər.
Çox maarifpərvər bir insan olan
və Qubadlıda təhsilin inkişafı üçün
bacardığını əsirgəməyən, xeyli müddət Qubadlı məktəbinin direktoru işləmiş Həsən bəy Sultanov 1885-ci ildə Qubadlı kəndində Teymur bəyin ailəsində doğulmuşdu. O, kənddə ibtidai təhsili başa vurub, növbəti realnı məktəbi Şuşada bitirir. Sonra Tiflisdəki Qori
Müəllimlər Seminariyasında Üzeyir
Hacıbəyli və Terequlovla birlikdə
oxuyub. Qubadlı məktəbi iki sinifli, dörd
illik olduğu üçün 1-ci və 3-cü sinif şagirdlərini bir sinif otağına, 2-ci və 4-cü sinif şagirdlərini isə başqa
bir sinif otağına
yığıb bir yerdə dərs
keçərmişlər. Belə çətinlik uzun müddət davam edib. Qubadlı məktəbi ilk
dəfə Xanlar bəyin atasına məxsus
evdə təşkil edilib. Sonra məktəb Həşim bəyin daha yaxşı şəraitli evinə köçürülüb.
Sonra Teymur
bəyin oğlu Həsən bəy Sultanovun təşəbbüsü və yerli hökumətin köməkliyi ilə
qarşı tərəfdə üçotaqlı yeni məktəb binası tikilir.
Çox önəmli məqamlardan biri də budur ki, dərslərin rus və
Azərbaycan dillərində keçilməsi bir
çox şagirdlərə Rusiyanın
və bəzən hətta Avropanın nüfuzlu
təhsil ocaqlarında təhsillərini davam
etdirmələri istiqamətində yaşıl işıq
yandırırdı. Təkcə 1905-1917-ci illər ərzində
Çingiz İldırım, onun qardaşı Cabbar bəy
Sultanov, Abbas bəy Sultanov, Hüseynqulu Babayev, Həsən bəy Sultanov, İsmayıl Abışov, Qulam Sultanov və bir çox başqaları Qubadlı məktəbini
bitirəndən sonra Şuşada,
Vladiqafqazda orta təhsil
və nəhayət, Sankt-Peterburqda, Kiyevdə,
Moskvada, Odessada, Xarkovda və başqa
şəhərlərdə ali təhsil
almışlar.
Qubadlı
məktəbinin ilk müəllimləri
İrəvan gimnaziyasının məzunları olan Həşim bəy Nərimanbəyov və
Mehdi bəy Məlikaslanov olublar. Həşim
bəy həm də məktəbin ilk müdiri idi. 1883-cü ildə
məktəbin rəhbərliyinə Şuşa
qəzasının Hüsülü kəndindən
olan Rəhim bəy Novruzov
dəvət edildi. Rəhim bəy Novruzov Qubadlı məktəbinin gələcək
inkişafında çox böyük
rol oynamışdır. Rəhim bəy Novruzovun himayəsi ilə XX əsrin ilk illərində Qubadlı maarifinin
və təhsilinin səmasında bir ulduz parlamağa
başladı. Bu ulduz
Qubadlı kənd sakini Həsən bəy
Teymur bəy oğlu Sultanov idi. Həsən bəy
Teymur bəy oğlu Sultanov 1885-ci ildə Qubadlı kəndində
bəy ailəsində anadan olmuşdur.
O,
İldırım bəyin qardaşı oğlu,
Çingiz İldırım və Abbas Sultanovun əmisi oğlu idi. Həsən bəy
Sultanov ilk təhsilini
Qubadlı kənd məktəbində, sonrakı təhsil illərini
isə əvvəlcə Şuşada, sonra isə məşhur Qori
Seminariyasında başa vurmuşdur.
O, bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərlə,
o cümlədən Üzeyir
bəy Hacıbəyovla birlikdə təhsil
almışdır. Dövrünün ən
açıqfikirli, istedadlı və vətənpərvər
ziyalılarından biri olmuşdur.
Qubadlı məktəbinin fəaliyyətindən
danışarkən bir mühüm
məqama da diqqət yetirmək gərəkdir.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən digər kənd
məktəblərindən fərqli olaraq
Qubadlı kənd məktəbində qızlar da təhsilə cəlb olunmuşlar.
Sankt-Peterburqda təhsil alan Çingiz
İldırımın dəvətilə Qubadlıya gəlmiş
Nadejda Moiseyevna Namazova qadınların təhsilə cəlb
olunmasına böyük diqqət yetirir və bu sahədə
mühüm işlər görürdü.
Sonralar Odessada təhsil
alan Abbas bəy Sultanovun dəvətilə Qubadlıya gəlmiş
daha 2 nəfər rus
qızı da ona
kömək edirdilər. Onlar
qadınları təhsilə həvəsləndirmək üçün onlara əvvəlcə
biçmək, tikmək və toxumaq sənətini,
rəssamlıq elementlərini öyrədirdilər. Sonralar Qubadlıya gəlmiş rus qızları rayonun Əliquluuşağı
kənd məktəbində, daha sonra isə Gorus məktəbində
işə götürüldülər. Həsən bəy məktəbinin
məzunları 1920-ci illərdən sonra da əhalinin təhsil alması işinin təşkilində həlledici rol oynamışlar. Onlarla
məzun müxtəlif kəndlərdə məktəblər
açır, savadsız həmkəndlilərinin
savadlanması üçün əllərindən
gələni əsirgəmirdilər.
Həsənbəy
məktəbinin varisi olan
Qara İlyasov
adına 1 nömrəli Qubadlı orta məktəbi
də yeni sovet sosialist cəmiyyəti dövründə ənənəni
uğurla davam etdirib. Azərbaycanın təhsil
tarixində özünəməxsus rolu və
yeri olan bu təhsil ocağında respublikamızın
tanınmış şair və
yazıçıları, dövlət xadimləri, milli qəhrəmanları və digər
sayılıb-seçilən şəxsləri təhsil
alıblar. Təhsil ocağının məzunlarından
6 nəfəri Milli Qəhrəman, 4-ü
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı,
10-u görkəmli dövlət və ictimai
xadim, 21-i elmlər doktoru,
22-si elmlər namizədi, 2-si isə dünya
çempionudur. Məşhur yazıçı
və şairlərimizdən Süleyman Rəhimov,
Əli Vəliyev, Qasım Qasımzadə, Eldar
Baxış məhz bu məktəbin
yetirmələridir. Məktəbin 5 müəllimi dövlət
təltiflərinə layiq görülüb.
Hər
zaman öz
uğurları ilə tanınan
bu məktəb üçün
ən ağrılı hadisə isə Ermənistanın hərbi
təcavüzü nəticəsində öz
doğma yurdundan -
Qubadlıdan ayrı düşməsi olub.
Məcburi köçkünlük taleyi yaşayan rayonun əhalisi artıq neçə illərdir
ki, Sumqayıt şəhərində məskunlaşıb.
Təbii ki, məktəb də məhz bu şəhərdə fəaliyyət
göstərir. Bütün çətinliklərə,
doğma yurd həsrətiylə
yaşamaqlarına baxmayaraq, məktəbin
pedaqoji kollektivi fəaliyyətini
uğurla davam etdirərək
təhsilimizin inkişafına öz
töhfələrini verməyə çalışır.
Məktəbin
125 illik yubileyi
münasibətilə Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyev 1 nömrəli orta məktəbin kollektivinə təbrik məktubu
ünvanlayıb, hökumət rəhbərlərinin də
iştirakı ilə Sumqayıtda tədbir keçirilib.
Acı
təəssüflər olsun ki, 2012-ci ildə də məktəb 130
yaşını doğma Qubadlı yurdundan uzaqda məcburi köçkün məktəbi statusunda səssiz qeyd edir.
Hacı NƏRİMANOĞLU,
"Zəngəzur" Cəmiyyətləri
Birliyi İdarə
Heyətinin sədri,
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin üzvü
Azərbaycan
müəllimi.- 2012.- 28 dekabr.- S.9.