Peterburqda oxumuş tələbələrimiz
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin materialları əsasında)
Gərəkli bir-iki söz
Bu silsilədən olan məqalələri yalnız Sankt-Peterburq arxivindən götürdüyüm
materiallar üzərində
qurmağı düşünürdüm. Ancaq Nəsir bəy Tahirova çatanda gördüm ki, bu, özünü
o qədər də doğrultmur, çünki
haqqında danışılacaq
tələbənin şəxsiyyəti
toplumuza maraqlıdır
və əldə onunla bağlı başqa bəlgələr
də var. Belə olduqda yazı niyə dar çərçivəyə
salınsın?
Azərbaycanda bu günədək
Nəsir bəy Tahirovdan danışan ayrıca bir məqalə də yazılmayıb. Buna bəlkə
də dözmək olar. Ancaq onun atası
- Zaqafqaziya şeyxülislamı
Axund Mirzə Həsən bəy Tahirzadənin də həyatının qaranlıqlar
içində qalması
isə dözülməzdir.
Buna görə də əlinizdəki məqalədə Azərbaycan
arxivlərindən götürdüyüm
bəlgələrdən və
əlavə bilgilərdən
də yararlanmağı
qərara aldım.
Qarabağda - Şuşada
yetişərək ad-san qazanmış
Tahiroğulları - Tahirzadələr/Tahirovlar soyu
çox qol-budaqlıdır. Ancaq onların şərəfli tarixi özlərinə layiq
genişliklə öyrənilmədiyinə görə bu gün həmin
soyadı daşıyan insanlar arasında
nəinki bağlar qopub,
hətta onlar qohum
olduqlarını belə bilmirlər. Doğrudur, görkəmli
araşdırıcı Ənvər Çingizoğlu
(Fərəcov) Qarabağın bir çox soyları kimi
Tahiroğullarının da tarixini ortaya qoymaq üçün xeyli zəhmət çəkib və dəyərli
"Tahirovlar" məqaləsini
yazıb ("Soy" dərgisi, 2008, ¹ 3),
ancaq təbii ki, bir yazıda belə geniş bir mövzunu
əhatə etmək mümkünsüzdür.
Xatırladım
ki, damarlarında eyni qanı daşıyan
soydaşlarımız arasında Əziz bəy Tahirov, Fatma xanım Kəminə,
Rəsul bəy Tahirov, Əliş bəy Tahirov, keçmiş xarici işlər naziri
Tahirə xanım Tahirova, "Pravda" qəzetinin Azərbaycan üzrə keçmiş müxbiri Leonid Tahirov və bir çox başqa
görkəmli aydınlarımız var.
Bu yazıdakı sənədlərin
mətnində düz mötərizə [ ] içərisində verilən sözlər
və adi mötərizə içərisindəki
aydınlatmalar müəllifindir.
2. Tahirov Nəsir bəy Axund
Mirzə Həsən bəy oğlu
(5 fevral 1864, Şuşa-?)
(SPb. MTA, f.14, s.3, iş 23773, 1884-cü il)
İki tələbədən birincisi
Araşdırıcı
Ənvər Çingizoğlunun bildirdiyinə
görə, Tahiroğullarının ulu
babası Güney Azərbaycanın Sərab
vilayətinin Gərmərud mahalında yaşamış Məhəmmədtahir
bəy’dir. Onun törəmələri sonralar Qarabağa gələrək Şuşa
şəhərində, Cavanşir
mahalının Kəngərli və Qapanlı kəndlərində
yerləşiblər. Şeyxülislam Axund Mirzə Həsən bəy Tahirzadə də
həmin Məhəmmədtahirin soyundandır.
1884-cü
ildə Sankt-Peterburq İmperator
Universitetinə yalnız iki Azərbaycan Türkü qəbul olunmuşdu:
Nəsir bəy Mirzə Həsən bəy oğlu
Tahirov və Əlimərdan bəy Əliəkbər
bəy oğlu Topçubaşov.
Maraqlıdır ki, onların ikisi də universitetin fizika-riyaziyyat fakültəsində oxusa da sonradan
hüquq fakültəsinə dəyişilərək
oranı bitirib.
Nəsir
bəyin tələbə şəxsi işi
daha əvvəl
açıldığına görə yazmağa
öncə ondan başlayırıq.
Doğum haqqında şəhadətnamə
Rusiya ali məktəblərində oxumuş
bütün tələbələrimizin
şəxsi işlərində hökmən doğum
haqqında şəhadətnamə də var.
Eyni səhifədə
həm türkcə (təbii ki, ərəb
qrafikasında), həm də rusca
yazılmış şəhadətnaməni şəxsən
ya Zaqafqaziya
şeyxülislamı (şiələr üçün),
ya da müftisi
(sünnilər üçün) imzalayaraq təsdiqləyir. Şeyxülislam
Axund Əhməd Hüseynzadə’nin (Əli
bəy Hüseynzadənin babası)
imzaladığı sənəddə oxuyuruq
ki, bu şəhadətnamə
Nəsir bəy Mirzə Həsən bəy oğlu
Tahirova ondan ötrü verilib ki, o, gerçəkdən
həmin Mirzə Həsən bəyin öz
qanuni arvadı Səlma xanım Seyid Əli qızından 5 fevral
1864-cü ildə doğulmuş oğludur və həmin adı ona Şuşa qəzasının
keçmiş qazısı, rəhmətlik
Mirzə Əbülqasım verib.
Doğrudur, burada tələbənin adı "Nəsir"
yazılıb, ancaq onun
əsl adı bəzi sənədlərdə "Nəsrullah"
göstərilib; deməli, "Nəsir" həmin adın
qısaltmasıdır.
Kamal attestatı
Bu sənəd Nəsir bəyin
yaşamının bir anına
işıq salmaq baxımından da maraqlıdır. Orada Nəsir
bəy Tahirovun bəy silkindən olduğu, 5 fevral 1864-də
Şuşada doğulduğu,
Kronştadt gimnaziyasında 3 il, Tiflis 1-ci
gimnaziyasında 6 il oxuduğu
və bir il də VIII
sinifdə olduğu göstərilib. Qiymətləri
"3" və "4"-dür.
Soruşula bilər
ki, Nəsir bəyin Kronştadtda
nə işi var ki, orada 3 il
oxuyub? Məncə, çox
da baş
sındırmağa dəyməz - atasının xidmətiylə
bağlı olaraq gənc gimnazist
də Peterburqa tabe bu şəhərdə ailəsiylə birgə
yaşayıb.
Nəcabət
haqqında şəhadətnamə
Bu
bəlgə də bir çox
baxımdan maraq doğurur.
Öncə ana dilimizdə - türkcə
yazılmış, sonra rusca
kiçik əlavələr edilmiş sənədin bizim
dilimizdəki mətnini qısaltmadan və dilinə toxunmadan verirəm: "1872-minci ilin sentyabr ayının
18-minci günündə biz, zeyldə
(aşağıda) dəsti-xətt yazan Qarabağ
vilayətinin xanzadə və məlikzadə
və bəyzadələri bu şəhadətnaməni
Nəsir bəy Mirzə Həsən bəy oğlu
Tahirova verirük bu üzrə ki, müşarileyh (haqqında
danışılan şəxs) Qarabağın qədimül-əyyamda
xan əsrlərindən sahibi-ehtiram
və nəcib bəylərinin nəslindəndir, necə ki, onun
ocağını cənab müstətab (çox
hörmətli) imperatorzadeyi-əfxəm (daha
böyük imperator oğlu) canişini-Qafqaz tərəfindən
təyin olunan bəy kamisyəsi dəxi nəslənbədnəsl
(nəsilbənəsil) bəylərinin cümləsindən hesab edübdir, lihaza (buna görə) bu qövlümüzün
(dediyimizin) istehkamı (təsdiqi) üçün həmin şəhadətnaməyə
qol yazduq.
Mən Ağa bəy Cavanşir qol
yazdım.
Mən Kərim ağa Cavanşir [qol
yazdım].
Mən Abbas bəy Cavanşir qol
yazdım.
Mən Paşa ağa Cavanşir [qol
yazdım].
Mən Abbasqulu ağa Xancan ağa
oğlu [qol] yazdım.
Mən İsgəndər bəy Əmiraslan
bəy oğlu qol yazdım.
Mən Qasım ağa Cavanşir qol
yazdım.
Qubernski sekredar Hüseyn bəy Usubov".
Sənədin sonundakı rusca əlavədə
şahidlərə bunlar da artırılıb: kollej katibi Haşım bəy Vəzirov, Fərəc
bəy Vəlibəyov, Əsəd bəy Behbudov, kollej
qeydiyyatçısı Cavad bəy
Əliyev, quberniya katibi Mehdi
bəy Camalov, kollej qeydiyyatçısı Cəfər bəy Vəzirov.
Bu şəhadətnaməni gerçəkdən
14 nəfərin imzalamasını 29
sentyabr 1872-ci ildə Şuşa şəhər
polis pristavının köməkçisi poruçik Rəfibəyov təsdiqləyib.
Fakültədən fakültəyə
Bunu
xatırladım ki, Nəsir bəy 1884-cü ildə Qori
Müəllimlər Seminariyasını bitirib. Elə həmin il də
sənədlərini Sankt-Peterburq Universitetinə verərək
oraya qəbul olunub. 29 sentyabr 1884-cü ildə
rektora yazdığı ərizədə xahiş edib ki, məni
hüquq fakültəsinin 1-ci kursundan fizika-riyaziyyat fakültəsinə
keçirin. Arzusuna əməl edilib.
Ancaq yeni fakültənin 2-ci kursundaykən
hansı səbəbdənsə yenidən hüquq fakültəsinə
dönmək istəyib və 17 dekabr 1885-ci ildə bu haqda
rektora ərizə verib. Görünür
ki, özünü nümunəvi tələbə kimi
tanıtdığına görə universitet rəhbərliyi
onun nazı ilə oynayıb və bu istəyini də
gerçəkləşdirib. Beləliklə,
o, sonadək hüquq fakültəsində oxuyaraq oranı
bitirib.
Qafqaz təqaüdü
Tiflisdə
yerləşən Xalq Təhsili Nazirliyinin Qafqaz Tədris Dairəsi
dövlət xəzinəsi hesabına oxumaq üçün
hər il Qafqazın yerli xalqlarının
nümayəndələrindən öncədən müəyyənləşmiş
sayda Rusiyanın ali məktəblərinə göndərirdi.
Şərt də bu idi ki, məktəbi bitirənlər
hökmən qayıdıb Qafqazda bir neçə il işləməliydilər.
XTN Qafqaz Tədris Dairəsinin hamisi
(popeçiteli) 8 fevral 1887-ci ildə Sankt-Peterburq İmperator
Universitetinin rektoruna yazdığı 853 saylı məktubda
bildirir: "Zaqafqaziya Şeyxülislamı Axund [Mirzə Həsən
bəy] Tahirov onun oğlu, Siz əlahəzrətin rəhbərlik
etdiyi universitetin hüquq fakültəsinin 2-ci kurs tələbəsi
Nəsir bəy Tahirova Qafqaz təqaüdü verilməsi
xahişi ilə mənə müraciət edib.
Bununla bağlı olaraq Siz əlahəzrətdən
acizanə xahiş etməklə şərəflənirəm
ki, Nəsir bəy Tahirovun uğurları və
davranışı haqqında mənə məlumat verəsiniz
və onun Qafqaz təqaüdü təyin edilməsinə
layiq olub-olmaması haqqında fikrinizi bildirəsiniz".
Rektor bu məsələyə
çox tez baxıb və cəmi iki həftədən
sonra - 23
fevral 1887-də cavab yazaraq bildirib ki, etirazım yoxdur. Bu razılıqdan sonra Nəsir bəy təhsilini, əlbəttə,
Qafqaz təqaüdüylə, yəni xəzinə hesabına
davam etdirib.
Siyasi səbatlılıq haqqında... şəhadətnamə
Unutmayaq ki, Nəsir
bəyin universitetdə oxuduğu dönəmdə Rusiya
mühitində mütləqiyyətə qarşı ciddi
etirazlar vardı və ali məktəb tələbələri
inqilabi düşüncələrin başlıca
daşıyıcılarıydı. Bu üzdən də
universitet məzunlarına dövlət müəssisələri
ehtiyatla yanaşır, onlardan ali məktəbdə
özlərini necə aparmaları haqqında arayış tələb
edirdi. SPb. Universitetinin rektoru hüquq fakültəsini
bitirmiş Nəsir bəy Tahirova 11 aprel 1890-cı ildə bu məzmunda
bir şəhadətnamə də vermişdi ki, universitetdə
oxuduğu müddətdə ondan qanunazidd heç bir hərəkət,
yaxud hakimiyyətin qoyduğu qaydalara sayğısızlıq
görünməyib.
1893-cü
ildə verilmiş bir vəsiqədə Nəsir
bəyin Tiflis Dairə məhkəməsində işlədiyi
göstərilir. Təəssüf ki, onun sonrakı həyatı
haqqında əlimizdə bilgilər yoxdur. Ənvər Çingizoğlunun mənə bildirdiynə
görə, Nəsir bəy 1918-ci ildə - Cümhuriyyət
dönəmində Azərbaycanda da məhkəmə sistemində
çalışıb. İnanmaq istərdik
ki, tarixçilərimiz bu boşluğu dolduracaq, ilk
hüquqşünaslarımızdan olan Nəsir bəy
Tahirovun həyatının sonrakı dövrünü də
öyrənəcəklər.
Şeyxülislam Axund Mirzə Həsən
bəy Tahirzadə
Nəsir bəyin
atası haqqında bir çox qaynaqlarda səpələnmiş
bilgilər var. Bu yazıda şeyxülislamın AR Tarix
Arxivindən götürdüyüm şəxsi işində
(fond 290, siyahı 1, iş 421) saxlanılan qulluq
siyahısındakı qeydləri oxuculara
çatdıracağam. Məncə, bu qaynaqda
yazılanlar həm doğruluq və dəqiqlik, həm də
Mirzə Həsən bəyin həyatını daha geniş
biçimdə əhatə etmək baxımından
başqalarından daha üstün, daha önəmlidir.
Mirzə Həsən bəyin 4 dekabr 1893-cü ildə tərtib
edilmiş qulluq siyahısından
aşağıdakıları öyrənirik.
Çini olmayan Axund
Mirzə Həsən bəy Mirzə Nəsir
bəy oğlu Tahirzadə Zaqafqaziya şeyxülislamı və
Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin sədridir, 56
yaşı var, Məhəmmədiyyə dinində, Əli məzhəbindədir.
Fərqlənmə nişanları, yəni
orden-medalları yoxdur. İldə 1.800 manat maaş
alır ki, bunun 200 manatını Tiflis Müsəlman Məktəbinin
ştatlı baxıcısı olaraq həmin məktəbin
nizamnaməsinə uyğun olaraq alır. Bəy
rütbəsi var. İrsi malikanəsi yoxdur. Şuşada üçmərtəbəli daş
evi var.
Təbrizdə "Talibiyyə" ali ruhani
mədrəsəsində təhsil alıb və elmlərin
tam kursunu bitirib.
8 aprel 1859-cu ildə Şuşa qəzası rəisinin
vəsatəti və c-b Bakı hərbi valisinin təsdiqi ilə
Cavanşir qəzası Qapanlı kəndinin mollası təyin
edilib.
Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin
çağırışıyla həmin idarədə
imtahan verib və axund alimlik dərəcəsi attestatına
layiq görülüb (6 avqust 1873).
Qafqaz canişininin təqdimatına və Əlahəzrət
imperatorun ali təsdiqləməsinə əsasən
Əlahəzrətin özəl konvoyu (qoruma gücləri)
Qafqaz eskadronu leyb-qvardiyası 4-cü müsəlman
bölüyünün axundu təyin edilib (21 avqust 1873).
Canişinin dəvətiylə Əlahəzrət imperatorun
paj (saray qulluqçuları) korpusunda müsəlman
pajların şəriət müəllimi təyin edilib (23
yanvar 1874).
Sankt-Peterburq Universiteti Şərq dilləri
fakültəsində keçirilmiş seçkiyə əsasən,
rektorun icazəsiylə 25 oktyabr 1878-ci ildən 4 may 1879-cu ilədək
fars dili müəllimi olub, ildə 1.000
manat mühazirəçi maaşı alıb (25 oktyabr 1878).
Əlahəzrətin konvoyunda müəyyən edilmiş
dörd illik axundluq müddətini başa vurduğuna görə
Əlahəzrət onu qulluqda saxlanılmaqla ildə 300 manat təqaüdlə
mükafatlandırıb (27 aprel 1879).
Zaqafqaziya şeyxülislamının
vəsatətinə və
c-b Gəncə valisinin sərəncamına əsasən Əlahəzrət
konvoyunun axundu vəzifəsindən müəyyən
maaşla Şuşa qəzasının
qazısı vəzifəsinə dəyişdirilib (11 avqust
1880).
Şuşa real məktəbi direktorunun vəsatətinə və c-b Gəncə
valisinin icazəsinə əsasən 3 aprel 1882-ci ildən 5
sentyabr 1885-ci ilədək ildə 600 manat maaşla həmin məktəbdə
şəriət müəllimi və fars
və "Aderbican" dilləri müəllimi işləyib
(3 aprel 1882).
Ciddi-cəhdlə çalışdığına
görə c-b Qafqaz Tədris Dairəsi
hamisinin təqdimatıyla 150 manat pulla
mükafatlandırılıb (12 may 1884).
Şuşa real məktəbində
şəriət, fars
və "Aderbican" dilləri müəllimi işlədiyi
zaman həmin məktəbin şurası onu sentyabr 1883-cü
ildən 5 sentyabr 1885-ci ilədək xeyriyyə cəmiyyətinin
xəzinədarı seçib (1883).
Qafqazda mülki hissə üzrə
baş rəisliyin təqdimatına və Əlahəzrətin
razılığına əsasən Zaqafqaziya
şeyxülislamı və Şiə Ruhani İdarəsinin sədri
seçilib (5 sentyabr 1885). Eyni zamanda Tiflis Şiə Müsəlman
Məktəbində oranın nizamnaməsinə uyğun olaraq
xəzinədən maaş almaqla
ştatlı baxıcı kimi saxlanılıb.
1887-ci ildə Azərbaycan
türkcəsini təbliğ
etmək, eyni zamanda bu dili öyrənmək istəyən
ruslara yardım niyyəti ilə rusca "Samouçitel
tatarskoqo yazıka ili rukovodstvo" ("Türk dilini öyrənmə
qılavuzu, yaxud Türk dili rəhbəri") adlı dərslik
hazırlayıb. 1890-cı il iyunun 12-də Tiflis şəhərinin
baş senzoru
həmin kitabın çapına icazə verib.
Qafqazda mülki hissə üzrə c-b
baş rəisin sərəncamına əsasən, Dəftərxananın
31 may 1888-ci il 5371 saylı təliqəsinə uyğun olaraq
Zaqafqaziya diyarında Şiə Ruhani İdarəsinə tabe
olan müsəlman idarələrində 1888-ci ilin 4 iyulundan 30
noyabrınadək və 1889-cu ilin 12 aprelindən 14
dekabrınadək yoxlamalar aparıb və Əsasnamənin
86-cı maddəsinin tələbinə əsasən təftişin
nəticələri haqqında hesabat təqdim edib.
Axund Mirzə Həsən bəy Tahirzadə
şeyxülislam vəzifəsindəykən 21 iyun 1893-cü
ildə qəflətən vəfat edib və Tiflisdəki
müsəlman məzarlığında basdırılıb. Sonralar gürcülər həmin
qəbiristanlığı yer üzündən sildiyinə
görə onun da məzarı qalmayıb.
Tahiroğulları soyunun iki
görkəmli nümayəndəsi olan
ata-oğul haqqında bilgilərimiz bunlarla sona çatır.
(Ardı var)
Ədalət TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
Tel.: +994-50-612-68-13
Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 8
mart.- S.4.