Peterburqda
oxumuş tələbələrimiz
(Sankt-Peterburq Mərkəzi Tarix Arxivinin
materialları əsasında)
Giriş
yerinə
Əlimərdan
bəy Topçubaşov/Topçubaşı XIX yüzilin
sonu - XX yüzilin ilk yarısında Azərbaycanın mədəni,
ictimai və siyasi həyatında çox böyük rol
oynamış ən nəhəng şəxsiyyətlərimizdən
biridir. Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Fətəli
xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy
Ağayev... kimi azmanlarımızla birgə onun da Azərbaycan
dövlətçiliyinin yaranıb möhkəmlənməsində
müstəsna xidmətləri vardır. Bu gün Azərbaycanda
və bir sıra xarici ölkələrdə Əlimərdan
bəylə bağlı sanballı araşdırmalar
aparılır, çox dəyərli kitablar nəşr
edilir. O, haqqında yüzlərcə cild kitablar
yazılmağa layiq bir soydaşımız,
yurddaşımızdır, ona görə də
oxucularımız bu yazıdan da onun haqqında geniş bilgi
almağı uma bilər. Bu gözləntini duyduğumdan
sevimli oxuculara xatırlatmaq istəyirəm ki, "Azərbaycan
müəllimi"ndəki silsilə yazılardan məqsədimiz
haqqında danışılan şəxslərin bütün
yaşamını və işlərini əhatə etmək
deyil, yalnız arxiv bəlgələrinə söykənməklə
onların tələbəlik dönəmini
işıqlandırmaqdır. Əlimərdan bəy
haqqında yazı da bu baxımdan istisna deyil.
Ə.b.Topçubaşov
haqqında yazılan kitab və məqalələrdə onun
soykökü və atası haqqında çox
dolaşıq, bir-birinə uyuşmayan düşüncələr
dolaşmaqdadır. Təəssüf ki, yanlış bilgilər
nəinki sıravi oxucunu, hətta
araşdırıcıların özlərini belə
çaşdırır. Bu deyiləni göz önündə
tutaraq bu iki məqamı doğru-düzgün
işıqlandıracaq iki bəlgəni Azərbaycan
tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq oxuculara
təqdim edəcəyəm. Onlardan birini Tiflisdən -
Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivindən 2008-ci ildə gətirmişəm,
ikincisi isə Əlimərdan bəyin tələbə şəxsi
işindədir.
Başqa
bir xatırlatma. 1880-90-cı illərdə oxumuş tələbələrimizin
bir çoxunun, o sıradan Ə.b.Topçubaşovun
Sankt-Peterburq arxivindəki şəxsi işlərində
fotoları yoxdur. Ancaq bu yazıda Əlimərdan bəyin
başqa qaynaqdan götürülmüş fotosunu veririk. Həmin
fotoda solda Əli bəy Hüseynzadə və ortada Əlimərdan
bəy Topçubaşovun olması şübhə
doğurmur, sağdakı tələbənin kimliyi isə
bilinmir. Məncə, o, Nəsir bəy Tahirov’dur,
çünki o da bu iki yurddaşıyla eyni vaxtda Peterburq
Universitetində oxuyub, üstəlik, Əlimərdan bəylə
birgə hüquq fakültəsini bitirib. Ancaq dediyimi qəti təsdiqləmək
üçün əlimdə məntiqdən başqa bir tutalğa
olmadığına görə Nəsir bəy
haqqındakı yazıda bu fotodan yararlanmadım.
3.
Topçubaşov Əlimərdan bəy Əliəkbər bəy
oğlu
(4.5.1863, Tiflis-7.11.1934, Paris)
(SPb. MTA, f.14, s.3, iş 24308, 1884-cü il)
Topçubaşovların kökü - 164
illik haqsızlığa son
Görkəmli
alim, Peterburq Universitetinin professoru Mirzə Cəfər
Topçubaşov (1790-1869) da, Əlimərdan bəy
Topçubaşov da eyni qanın
daşıyıcılarıdır, eyni soyun törəmələridir.
M.C.Topçubaşov çalışdığı Rusiya
Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) Asiya İdarəsinə
1848-ci ildə müraciət edərək onun zadəgan mənşəyinin
təsdiqlənməsini xahiş edib və dediyinə sübut
kimi gürcü çarı Georgi’nin 1799-da onun atası Əlimərdan
bəy’ə verdiyi fərmanı və gürcü çar
oğullarının şəhadətnaməsini təqdim
edib. Təəssüf ki, məsələni araşdıran
komissiya Mirzə Cəfər bəyin (deməli, yerdə qalan
bütün Topçubaşovların da) zadəgan deyil,
"Zaqafqaziyanın müsəlman bəylərindən"
olduğu haqqında qərar çıxarıb. İndiyədək
M.C.Topçubaşovdan yazanların, demək olar ki, əksəriyyəti
bu mövzuya toxunub, ancaq onların heç biri həmin sənədləri
görmədiyinə görə komissiyanın qərarının
doğru, yaxud yanlış olması haqqında fikir söyləyə
(əslində sovet dönəmində bu çox da önəmli
məsələ sayılmırdı) bilməyiblər.
Aradan 164 il
keçəndən sonra Topçubaşovların əsil-nəsəbi
məsələsinə bir də qayıdır və Mirzə
Cəfər Topçubaşovun XİN-ə təqdim etdiyi həmin
sənədlərin surətini Tiflis arxivindən taparaq Azərbaycan
oxucusuna ilk dəfə çatdırıram. Bu bəlgələr
Topçubaşovların gerçəkdən ZADƏGAN
OLDUĞUNU şübhə yeri qoymadan təsdiqləməkdədir.
Məqalədə çox yer aparmaması üçün
burada yalnız çar oğullarının şəhadətnaməsini
verirəm. Gürcücədən ruscaya çevrilmiş həmin
bəlgəni Azərbaycan türkcəsinə də mən
çevirmişəm.
Şəhadətnamənin dəqiq mətni:
"İndi Əlimərdan bəy Əliəkbər
bəy oğlu, onun oğlu Mirzə
Cəfər və onun əmisi oğlanları Ağaməhəmməd və
Ağahəsən bizdən onların zadəgan əsil-nəsəbi
haqqında şəhadətnamə istədiklərinə
görə biz, aşağıda qol çəkənlər
bu doğru şəhadətnaməni veririk ki, onların əcdadlarını
İran şahları Xarəzmdən
(görünür, gürcücədən tərcümədə
yanlışlığa yol verilib - əslində
"Xorasan" olmalıdır. - Ə.T.) Tiflisə tsixeli (yəni qala
qoruyucuları) deyilənlərlə birlikdə
köçürüblər, ancaq gürcü
çarları onların əcdadlarını
köçürülənlər üzərində
başçı qoyublar və onlar başqaları
qarşısında imtiyazlardan yararlanıblar. Türklər
Tiflisi tutan zaman isə Əlimərdan bəyin atası Əliəkbər bəy yenidən
Xorasana qayıdıb, ancaq sonra rəhmətlik çar İrakli orada
bulunduğu zaman onu yenidən Tiflisə gətirib və Əliəkbər bəy
topçuluğu bildiyinə görə topçubaşı vəzifəsinə təyin
edilib; həmin vəzifəyə
Gürcüstanda əsil-nəcabətli zadəganlardan
başqa heç kim təyin edilmirdi. Sonra çar
İrakli Azxuri adlı yerdə Türklərə qələbə
çaldıqda həmin Əliəkbər döyüşdə
onun qarşısında həlak olub. Həmin
topçubaşı Əliəkbər bəy həlak olduqdan
sonra çar İrakli onun yetim qalmış
oğullarını: Əlimərdan
bəyi, Hacıağa və Ağahüseyni öz
sarayına qəbul edib, onlar çar qulluqçuları, yəni
pajlarla birgə tərbiyə olunublar. Ağaməhəmməd xan Tiflisi aldıqda isə həmin
Əlimərdan bəy bütün ailəsiylə birgə əsir
götürülüb. Gəncəli
Cavad xan onları pulla ondan (Ağaməhəmməd şah
Qacardan - Ə.T.) alıb, özü də onunla (Əlimərdan
bəylə - Ə.T.) qohum olub, yəni onun qızı ilə
evlənib, ona fəxri nazir
rütbəsi verib. Yuxarıda yazılanlara görə biz Əlimərdan bəyin, onun
oğlu Mirzə Cəfərin (professor Mirzə Cəfər
Topçubaşovun - Ə.T.) və onun əmisi
uşaqlarının (adları yuxarıda yazılıb) zadəgan
olduğuna şəhadət edirik və bu haqda öz
qolumuzu çəkməklə gerbli
möhürümüzü basırıq.
Oktyabr 1818-ci
il.
Qol çəkənlər:
General-leytenant,
senator və kavaler çar
oğlu David
Çar oğlu Farnavaz
Çar oğlu İoann
Çar oğlu Baqrat
Çar oğlu Teymuraz (Möhür)
Bu tərcümənin
Xarici İşlər Nazirliyinin Asiya İdarəsində c-b
kollej müşaviri, ekstraordinar professor Mirzə Cəfər
Topçubaşovun xahişi ilə edildiyi xəzinə
möhürü basılmaqla təsdiqlənir.
12 fevral
1837-ci il. ¹ 359.
Qol çəkdi:
direktor müavini Saken
Doğrudur:
direktor (qol) (Möhür)".
Bu sənəd
sonrakı bütün Topçubaşovların, o sıradan Əlimərdan
bəyin də zadəganlığını açıq-aydın
təsdiqləyir. Ancaq nə yazıqlar ki, onun atası Əliəkbər
bəy’in Mirzə Cəfər’lə qohumluğunu tam dəqiqləşdirən
bəlgələr hələlik əldə yoxdur. Buna
baxmayaraq, fikrimcə, "bizim" Əliəkbər bəy
Mirzə Cəfərin atası Əlimərdan bəy’in
qardaşı Ağahüseyn’in oğludur. Bəs niyə
Hacıağa’nın deyil, Ağahüseynin? Çünki
Hacıağa sonralar İrəvana gedib və içində
akademik Mustafa bəy Topçubaşov’un (1885-1981) da
bulunduğu Topçubaşovların yeni bir qolunu yaradıb.
Doğum
haqqında şəhadətnamə
Əlimərdan
bəy Topçubaşovun şəxsi işindəki sənədlər
arasında, təbii ki, onun doğum haqqında şəhadətnaməsi
önəmli yer tutur. Həmin bəlgənin türkcə
bölümünü dilini dəyişmədən veririk:
"Tarixi-məsihiyyənin
[min] səkkiz yüz yetmişiminci ilində aprel ayının
altısında bu şəhadətnamə verilir Əlimərdan bəy
Topçubaşova ol xüsusda ki, o, padparuçik Əliəkbər bəy Topçubaşovun sülbi
(qanuni) oğludur, onun mənkuheyi-şəriyyəsi (şəriətlə
nikahda olduğu arvadı) Sevər
xanım Məhəmmədhəsən bəy Vəkilovun
qızından tarixi-məsihiyyənin [min] səkkiz yüz
altmış üçüncü ilində may ayının
dördündə islam dininin Əli məzhəbində təvəllüd
tapıbdır.
Bu
şəhadətnamənin istihcamı üçün
(içində yazılanlara görə) öz dəsti-xəttimlə
onu imza və padşahlıq möhürü ilə məmhur
etdim (möhürlədim).
Yazıldı
Tiflis şəhərində.
Şeyxülislami-məmaliki-Qafqaz
Axund Əhməd Hüseynzadə".
Əlimərdan
bəyin anasının adını ilk dəfə bu şəhadətnamədən
öyrənirik.
Mərhum
podporuçik Əliəkbər bəy Topçubaşovun əmək
dəftəri
25
mart 1870-ci ildə tərtib edilmiş əmək dəftərində
Əlimərdan bəyin atasının həyatı və qulluğu
ilə bağlı indiyədək bəlli olmayan bir çox
məqamlar əksini tapıb.
Əmək
dəftərinin ümumi hissəsindən öyrənirik ki,
podporuçik Əliəkbər bəy Topçubaşov
1820-ci ildə doğulub, Tiflis vilayətinin bəylərindəndir,
müsəlmandır, ata-anasının evində tərbiyə
olunub, Qafqaz ordusundadır, üstündə "Mərdliyə
görə" yazılmış, Anna lentində boyundan asmaq
üçün qızıl medalla (1847) və 1853-1856-cı
illər müharibəsi xatirəsinə bürünc medalla təltif
edilib.
Əmək
dəftərinin qulluqla bağlı bölümündə
bunlar göstərilib: Əliəkbər
bəy Əlahəzrət konvoyunun (qoruma güclərinin)
Zaqafqaziya atlı müsəlman alayında vəkil rütbəsində
xidmətə başlayıb - 3.5.1843, yenə orada süvari təyin
edilb - 20.4.1845, kornet rütbəsinə yüksəldilib -
16.6.1849, Don alaylarına iki dəfə ezam edilib - 4.7.1850; 16.10.1851, dağlılara
qarşı işlərdə seçildiyinə görə Ən
yüksək iltifata layiq görülüb (yəni çar
ona təşəkkür edib), Türklərə qarşı
əməliyyatlarda seçildiyinə görə
podporuçikliyə yüksəldilib - 4.11.1853, Qafqaz ordusuna təyin
edilib - 7.10.1858, ölüb - 7.5.1868.
O,
aşağıdakı yürüşlərdə iştirak
edib:
3
may 1843-cü ildən atlı müsəlman alayının tərkibində
Tiflisdən Varşavaya, 1851-ci ildə ləzgi dəstəsinin
tərkibində 15 apreldən dağlılara qarşı,
21.4.1851-ci ildə Çardaqlı kəndində quldurlar dəstəsinin
məhv edilməsində.
Əliəkbər
bəydən çar hakimiyyəti Türklərə
qarşı da yararlanıb. O, 1853-cü ildə Axaltsıx dəstəsinin
tərkibində 25 oktyabrdan 31 dekabradək, 1854 və 1855-ci illərdə
1 yanvardan 31 dekabradək Türklərə qarşı
yürüşlərə qatılaraq bu müddətdəki bütün
işlərdə və irəliləmələrdə
iştirak edib, ancaq yaralanmayıb, kontuziya almayıb, Ən
yüksək buyruğa əsasən və öz rəhbərliyindən
özəl tapşırıqları olmayıb, məhkəməyə
düşməyib.
Sənədin
surətini Qafqaz Hərbi Dairəsi Qərargahı rəisinin
köməkçisi Pavlov verib.
Sənədin
aşağısında bu məzmunda kiçik bir qeyd də
var: "Bu surət Qafqaz Hərbi Dairəsi Qərargahından
155-ci piyada Quba alayının
poruçiki Vəkilova onun xahişiylə verilib ki, mərhum
podporuçik Əliəkbər Topçubaşovun
uşaqlarının məktəblərə verilməsi
haqqında ərizəsinə əlavə edilsin". Deməli,
Əlimərdan bəyin ali məktəbdə oxumasına onun
dayıları/dayısı uşaqları da
çalışıblar.
Təqaüdü
niyə kəsildi?
Əlimərdan
bəy 1884-cü ilin avqustunda Sankt-Peterburq İmperator
Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə girib. 25 aprel
1885-ci ildə o, rektora ərizə yazaraq hüquq fakültəsinə
dəyişdirilməsini və ona təqaüd verilməsini
xahiş edib. İlk xahişinə əməl edilib - hüquq
fakültəsinə keçirilib, ancaq təqaüd
haqqındakı xahişi rədd edilib. İndiyədək
Qafqaz təqaüdüylə oxumuş tələbəyə,
universitetin nizamnaməsinə əsasən, bundan sonra həmin
təqaüdün verilməsi dayandırılıb.
Akademiklər Takayşvili və Marrın tələbə
yoldaşı
Əlimərdan
bəy Topçubaşovun tələbə yoldaşları
kimlər olsa yaxşıdır - sonralar görkəmli
akademiklər kimi çar Rusiyasında və Sovetlər
Birliyində böyük şöhrət qazanmış
Takayşvili və Marr! Bu faktı onun şəxsi işindəki
başqa bir bəlgədən öyrənirik.
Rusiya Xalq Təhsili
Nazirliyi Qafqaz Tədris Dairəsinin (QTD) hamisi 1 iyun 1886-cı
ildə Tiflisdən Peterburqa 3233 saylı bir məktub göndərərək
soruşub:
"Tabeliyinizdəki
universitetdə indi Qafqaz tələbələrinin boş yeri
varmı? Qafqaz təqaüdçülərindən olan bu tələbələr
növbəti kurslara keçiblərmi, keçiblərsə
hansı kurslara: a) tarix-filologiya fakültəsində (sənəddə
yanlış olaraq: institutunda) Yefimi
Takayşvili, Nikolay Yeqorov və Əlimərdan bəy Topçubaşov, b)
fizika-riyaziyyat fakültəsində Vasili Qriqoryev və
Konstantin Davidov və Şərq dilləri fakültəsində
Nikolay Marr".
Oxucularımız
üçün qısa arayış.
Yevfimi
(Ekvtime) Semyonoviç Takayşvili (1863-1953) görkəmli
tarixçi, filoloq, arxeoloq və Gürcüstanda muzey
işinin banisi, ictimai xadimdir. Əlimərdan bəylə eyni
vaxtda Peterburq Universitetini bitirib. Bütün
Gürcüstanı gəzərək tarixi-memarlıq abidələrini
öyrənib, arxeoloji qazıntılar aparıb, qədim
gürcü əlyazmalarını toplayıb. Gürcüstan
Tarix və Etnoqrafiya Cəmiyyətini qurub. Tiflis Universitetinin
yaradıcılarındandır. Gürcüstan Demokratik
Respublikası Müəssislər Məclisinin üzvü
olub. Sovet hakimiyyəti qurulunca Gürcüstanın milli sərvətlərini
dənizlə Batumdan Fransaya aparıb, mühacirətdə
onları qoruyub və zənginləşdirib. 1944-ün
dekabrında Stalin general Şarl de Qoll’la danışıqlar
apararaq ondan şəxsən xahiş edib ki,
Gürcüstanın sərvəti özünə
qaytarılsın. 1945-in aprelində Takayşvili həmin
kolleksiyanın üstündə vətənə
qayıdıb. Gürcüstana dönüncə o, Tiflis
Universitetinin professoru, 1946-da Gürcüstan
Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib. Ancaq
çox keçmədən ev dustağı edilib və
ömrünün sonunadək beləcə yaşayıb.
Nikolay
Yakovleviç Marr (1865-1934) Rusiya və sovet şərqşünas
və qafqazşünası, filoloq, tarixçi, etnoqraf və
arxeoloqdur. Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının (1912),
sonra SSRİ EA-nın akademiki və vitse-prezidenti olub.
İnqilabdan sonra "dil haqqında yeni təlim" və
"Yafəs nəzəriyyəsi" adlı nəzəriyyələriylə
böyük səs-küy qoparıb. Həmin nəzəriyyələrə
qarşı çıxanlar ciddi cəzalandırılıb.
Sonralar bu nəzəriyyələri Stalin alt-üst edib və
uzun müddət onun adını belə çəkmək
yasaqlanıb.
Yeri
gəlmişkən, Qafqaz Tədris Dairəsinin hamisi 30 dekabr
1886-da da Ə.b.Topçubaşova təqaüd verilməsinə
çalışdı, ancaq universitet rəhbərliyini yola gətirmək
mümkün olmadı.
GÜZƏŞT
Hüquq
fakültəsi 7-ci semestrinin tələbəsi Ə.b.Topçubaşov
27 avqust 1887-də universitetin Tələbələr müfəttişinə
ərizə yazaraq 1887/88-ci dərs ilinin birinci yarısında
mühazirələri dinləmək üçün vəsait
ödəməkdən onu azad etmək üçün
universitetin İdarə Heyəti qarşısında vəsatət
qaldırmağı xahiş edib. Ərizənin üzərindəki
dərkənarda tələbənin ödəncdən azad
edildiyi göstərilib.
Universitetdən qovulubmuş
Sankt-Peterburq
Universitetinin İdarə Heyəti 22 dekabr 1887-ci ildə Əlimərdan
bəyə yəqin ki, onun xahişiylə 10638 saylı belə
bir arayış verib:
"Bunu təqdim
edən Əlimərdan bəy Topçubaşov podporuçik
oğludur, 4 may 1863-cü ildə doğulub, Məhəmmədiyyə
dinindəndir, Tiflis birinci gimnaziyasında təhsilini bitirdikdən
sonra kamal attestatı alıb, oradan görünür ki:
1)
gimnaziyada oxuduğu bütün müddət ərzindəki
müşahidəyə görə, davranışı əla
olub, dərslərə getmək və onları hazırlamaq,
eləcə də yazı işlərini yerinə yetirmək
intizamı xeyli kafidir, çalışqanlığı xeyli
kafidir və biliyə həvəsi xeyli kafidir;
2)
aşağıdakı qiymətləri alıb: şəriət
- 5 (əla), rus dili və ədəbiyyatı - 5 (əla), məntiq
-, latın dili - 4 (yaxşı), yunan dili - 3 (kafi), riyaziyyat - 3
(kafi), fizika və riyazi coğrafiya - 4 (yaxşı),
coğrafiya - 3 (kafi), fransız dili - 4 (yaxşı), alman dili
- 5 (əla).
İmperator
S.-Peterburq Universiteti tələbəliyinə 1884-cü ilin
avqust ayında daxil olub və 1884-85-ci dərs ilinin birinci
yarımilində tarix-filologiya
fakültəsində, 1884-85-ci dərs ilinin ikinci
yarısında və 1885-86-cı, 1886-87-ci dərs illərində
və 1887-88-ci dərs ilinin birinci yarısında hüquq fakültəsində
mühazirələri dinləyib, universitet kursunu keçmək
hesabında zaçot verdiyi altı, zaçot vermədiyi bir
yarımil var".
Sənədin
sonunda tələbənin 17 dekabr 1887-ci ildə universitetdən
qovulduğu göstərilir. Səbəb - tələbə
iğtişaşlarında iştirak. Ancaq görünür,
bu tələbə başqalarından qeyri-adi istedadıyla
seçildiyinə görə təhsil nazirinin göstərişinə
əsasən yenidən bərpa edilib.
Bundan
sonra ortaya başqa əngəl çıxıb -
iğtişaşlar üstündə qovulduğuna görə
universitet rəhbərliyi ona siyasi səbatlılığı
haqqında arayış vermir, bunsuz da haradasa işə
düzəlmək mümkün deyil. Əlacı kəsilən
Əlimərdan bəy birbaşa təhsil nazirinə ərizə
yazaraq yardım istəyib. Nazirin işə
qarışmasından sonra rektor 17.12.1888-də geri çəkilib
və məzuna bu haqda 13 yanvar 1889-da 220 saylı arayış
verib.
Elmlər
namizədi dərəcəli hüquqşünas
Əlimərdan
bəyin şəxsi işində bir çox başqa sənədlər
də var, ancaq onların hamısından bir qəzet məqaləsində
danışmaq mümkünsüzdür. Yalnız bir bəlgə
var ki, ondan yan keçmək olmaz, o da 13 yanvar 1889-da
verilmiş diplomdur. Burada SPb. Universitetinin Şurası başqa
mətləblərlə yanaşı bunu da bildirir ki, 25
yaşlı Əlimərdan bəy Topçubaşov hüquq
fakültəsinin tam kursunu bitirib (18 fəndən "əla",
yalnız 2 fəndən "yaxşı" qiymət
alıb) və hüquq fəkültəsi onu elmlər namizədi
adına layiq görüb, universitet Şurası da bu adı
28 noyabr 1888-ci ildə təsdiqləyib, ona görə də
Topçubaşova elmlər namizədinə aid olan
bütün hüquq və imtiyazlar verilir.
(Silsilənin ardı var)
Ədalət
TAHİRZADƏ,
Bakı Avrasiya Universitetinin professoru
Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 16 mart.-
S.4.