Tanınmış tənqidçi, ədəbiyyatşünas alim

BDU-nun filologiya fakültəsi dünya ədəbiyyatı kafedrasının professoru, filologiya elmləri doktoru Əmirxan Məhərrəm oğlu Xəlilovun bu günlərdə 75 yaşı tamam oldu. Ə.M.Xəlilov 1970-ci ildən Bakı Dövlət Universitetində çalışır. O, 1987-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və professor vəzifəsini tutmuşdur. Moskva, Riqa, Daşkənd şəhərlərində konfranslarda çıxış etmiş, Azərbaycan ədəbiyyatının təbliğində fəal iştirak etmişdir. 1975-76-cı illərdə bir neçə dəfə Daşkənd Universitetində mühazirələr oxumuşdur. Professor Ə.Xəlilov universitetdə işlədiyi müddətdə 15 kitab və 200-dən çox elmi-ədəbi məqalə çap etdirmişdir. 2011-ci ildə onun yeni dərs vəsaiti "Dünya ədəbiyyatı (I cild, 450 səh.)" tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. O, ədəbi fəaliyyətinə görə "İti qələm", "Qızıl qələm" və "Məmməd Araz" mükafatlarını almışdır. Professor Ə.Xəlilov çalışdığı müddət ərzində professor-müəllim kollektivinin dərin hörmətini qazanmışdır, tələbələr arasında xüsusi nüfuza malikdir. O, universitetin və fakültənin ictimai işlərində fəal iştirak edir.

Uzun illərdir ki, dünya və şərqi slavyan ədəbiyyatından mühazirələr oxuyan professor Əmirxan Xəlilov ali məktəb tələbələri üçün yazılmış "Rus sovet ədəbiyyatı tarixi" (1976), "XX əsr rus ədəbiyyatı tarixi" (1992) dərsliklərinin əsas müəlliflərindən biridir. Habelə "Aleksandr Blok" (1980), "Sergey Yesenin: Mərdəkanın payızı və yazı" (1996) və s. kitabların müəllifi kimi özünü yaxşı tanıtmışdır.

Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə o, haqlı olaraq əsas diqqətini milli ədəbiyyatımızın tədqiqi və təbliğinə daha çox yönəltmişdir. Bir-birinin ardınca nəşr olunan "Günəşi içirik, günəşlənirik" (2001), "Məmməd Araz dühası" (2002), "Ə.Kürçaylı" (2003), "Olimpə gedən yolda" (2005) kitab-monoqrafiyaları dediyimizə sübutdur.

Milli ədəbi-ictimai və estetik şüurun hərəkətinə bilavasitə təsir göstərən, ona istiqamət verən Məmməd Araz kimi sənətkar-mütəfəkkirlər ədəbiyyatımız üçün tükənməz xəzinədir. M.Araz bir sənətkar kimi, yaradıcılıq qüdrətini 60-70-ci illərdən başlayaraq göstərməyə başlamış və poeziyamıza yeni ab-hava gətirmişdir. 80-90-cı illərdən etibarən artıq o, şair-mütəfəkkir, milli ideoloq kimi şöhrət qazanmışdır. Onun bir çox əsərləri, xüsusilə son illərdə nəşr olunan dördcildlik "Seçilmiş əsərləri" Azərbaycan oxucularının stolüstu kitabına çevrilmişdir.

"Məmməd Araz dühası" monoqrafiyası ilə professor Ə.Xəlilov Azərbaycan ədəbi-tənqidinin - ədəbiyyatşünaslığının böyük şairin yaradıcılığı barədəki mülahizələrini ümumiləşdirməklə, sözün həqiqi mənasında, bütöv əsər-kompleks yaratmağa çalışmışdır. Bunun nəticəsidir ki, monoqrafiyada sənətkarın yaradıcılıq tərcümeyi-halı, düşüncə metafizika, üslub-stilizasiya imkanları, təfəkkür plastikası kifayət qədər aydın təsəvvür yaradır. Kitab müəllifi M.Araz yaradıcılığına sənətin ədəbi dəyərləri mövqeyindən qiymət verməklə yanaşı, onu milli-ictimai fikrin müasir tələbləri baxımından araşdırıb nəticələr çıxarmağa cəhd edir və həmin cəhd bir daha sübut edir ki, M.Araz kimi mütəfəkkir sənətkarlar həmişə müasirdirlər, onların yaradıcılığı zamanın "şıltaqlıqlarına", müxtəlif fikir cərəyanlarının təzyiqinə həmişə davam gətirir. Monoqrafiya müəllifi şairin gözəl fikirləri, qeyri-adi və mükəmməl poetikası qarşısında yalnız öz heyranlığını bildirməklə kifayətlənmir, həmçinin professional ədəbiyyatşünas təfəkkürün imkanları daxilində dürüst analitik şərh verməyə çalışır. Bir mühüm məziyyət də budur ki, kitab müəllifi Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrinin böyük şair haqqındakı mülahizələrini heç bir subyektivliyə yol vermədən panoramlı bir şəkildə tədqiq etməklə şairin milli təfəkkürdəki obyektiv obrazını yaradır. Tədqiqatçı Məmməd Arazı yalnız elmi təhlil prizmasından deyil, həm də bədii-fəlsəfi təfəkkürün bilavasitə ifadəsi olan "söz çələngi" və müasirlərinin şairə həsr edilmiş şeirləri ilığında təqdim etmişdir.

"Ə.Kürçaylı" monoqrafiyası isə mərhum gözəl şairimiz Əliağa Kürçaylının yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Ə.Xəlilov bəlkə də ilk dəfə şairin ümumi yaradıcılıq yolunu məhz bu əsərində böyük sevgi ilə təqdim etməyə çalışmışdır.

Ə.Kürçaylı, məlumdur ki, 60-cı illər ədəbiyyatını öz ədəbi töhfələri ilə zənginləşdirən bir şair idi. Onun şeir kitabları, ictimai-siyasi məzmunda poemaları poeziyamıza yeni poetik notlar, rənglər, ilmələr gətirmişdir. Tədqiqatçı haqlı olaraq kitabın birinci fəslini şairin çağdaş şeirimizdəki mövqeyinə həsr etmişdir. Kürçaylı poeziyasının özünəməxsusluğu, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, S.Vurğun ənənələrinə sadiq qalması və həmkarları arasında orijinallığı ilə seçilməsi poetik misallar əsasında araşdırılır. İkinci fəsildə şairin 20-yə qədər poemasının ilk dəfə müfəssəl təhlil edilməsi diqqəti cəlb edir. Bu poemaların ictimai-siyasi dəyəri sələflərinin əsərləri ilə müqayisədə təhlildən keçirilir. Şairin yüksək vətəndaşlıq mövqeyindən yazılan, humanizm duyğuları ilə aşılanmış lirik-epik əsərləri öz aktuallığını bu gün də qoruyub saxlamaqdadır.

Ə.Kürçaylı bədii tərcümə yaradıcılığı ilə də ciddi və ardıcıl məşğul olmuşdur. Monoqrafiya müəllifi şairin S.Yesenindən, V.Mayakovskidən, K.Simonovdan, A.Dantedən dilimizə etdiyi tərcümələri tədqiqata cəlb etmiş, paralellər, müqayisələrlə məziyyət və qüsurları üzə çıxarmışdır. Xüsusilə Yeseninin "Anna Snegina", "Qadına məktub", "Anama məktub", "İran nəğmələri", "Şahanə", "Əlvida, Bakı!" və s. əsərləri barədə deyilən mülahizələr daha çox maraq doğurur. Rus şairinin kənd mövzusunda yazdığı əsərlərlə S.Vurğunun ilk əsərləri arasında poetik müqayisələr və müşahidələr elmi qənaətlər və mülahizələrlə təsdiq və təsbit olunur. Kitabda maraqlı səhifələrdən biri K.Simonovun "Gözlə məni" məşhur şeirinin dilimizə beş tərcüməsi barədə aparılan təhlil və müqayisələrdir. Kürçaylının bu tərcüməsini orijinalın məzmun və forma vəhdətini qoruyub-saxlaması ilə fərqləndirən və qiymətləndirən kitab müəllifi, zənnimcə, düzgün nəticə çıxarmışdır.

Ə.Xəlilovun yeni kitabı xalq şairimiz Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığına həsr olunmuşdur.

Bəri başdan deyək ki, "Olimpə gedən yolda" adlandırılan bu kitab-monoqrafiya yüksək zövqlə tərtib olunmuşdur.

Zəlimxan Yaqub, mənim zənnimcə, Azərbaycan ədəbiyyatının səmasında ildırım kimi çaxdı, günəş kimi parladı. Gur səsi, poetik enerji ilə şeiri geniş meydanlara, böyük auditoriyaya çıxardı. Ruhundan cisminə qədər şair olan Z.Yaqub yalnız "öz şeirini" yazıb oxumaqla kifayətləndi, nə qədər böyük istedad sahibi olsa da, yalnız özündən demədi, klassik poeziya xəzinəsinə yiyə durdu, ustadları özündə ehtiva etdiyinə görə özü də ustalaşdı. Kitab müəllifi çox düzgün olaraq qeyd edir ki, Z.Yaqub poeziyası sevgidən, məhəbbətdən, Dədə Qorqud, Dədə Şəmşir, Yunis İmrə, Aşıq Ələsgər, S.Vurğun poeziyasından güc aldığına görə qüdrətlidir. "Bəlkə də sevda, məhəbbət bitər", bu poeziyanın isə sonu görünməz, solmaz və sönməz. Hələ üfüqlər dalınca üfüqlər gəlir. Z.Yaqub poeziyasının üfüqləri. Üfüqlər isə yollar kimidir, bitməz, tükənməz... "Zənnimcə, bir qədər emosiya, aludəçiliklə deyilsə də, tədqiqatçı reallığı, həqiqəti ifadə etmişdir. Zəngin şifahi və yazılı ədəbi ənənələri müasir dövrdə qürurla danışmağı bacaran Z.Yaqub Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncəsinin, estetik fikrinin qarşısında həqiqətən yeni bir meydan açdı. Məhz elə buna görə ondan kitablar, tədqiqatlar yazmağın vaxtı çoxdan çatmışdır. Professor Əmirxan Xəlilovun zəmanəmizin bu böyük şairinə müraciət etməsini yalnız alqışlamaq olar. Çünki Z.Yaqubdan yazmaq yalnız Allahın böyük istedadı, mənəvi, ruhi zənginlik bəxş etdiyi, öz lütfi ilə mükafatlandırdığı bir bəşər övladından yazmaq deməkdir. Mənim də iştirak etdiyim görüşlərdə, məclislərdə Zəlimxan oda, alova dönür, Azərbaycan sözünü, ədəbiyyatı və mədəniyyətini elə bir ehtirasla təbliğ edir ki, mən belə bir sözün, ədəbiyyat və mədəniyyətin az-çox daşıyıcısı olaraq milli mənəvi qürur və xalqımızın belə söz ustası olmasından əsil fəxarət duyuram.

Kitabın "Zəlimxan Yaqub və çağdaş şeirimiz" fəslində Ə.Xəlilov şairin lirikasının əsas məziyyətlərindən, habelə onun ədəbiyyatımızdakı mövqeyindən inandırıcı dəlillərlə danışır. İctimai-siyasi mövzularla yanaşı, məhəbbət, gözəllik mövzusunda da incə, zərif şeirlər yazan Z.Yaqubu layiqincə qiymətləndirən müəllif onun əsərlərindən konkret misallar gətirməklə öz elmi qənaətlərini sübuta yertirə bilir.

Monoqrafiya müəllifinin dəqiq müşahidələrindən birini oxucuların nəzərinə çatdırıram: "Şeirin hər növündə əsərlər yazmaq mümkündür və doğrudan da yazılır. Lakin poeziyanın ən incə, kövrək, həzin və müdrik qolu olan bayatı yazmaq və gözəl, mənalı yazmaq oğul işidir. Z.Yaqub məhz bu çətin, şərəfli janrın da qabil yaradıcısı olduğunu sübut etdi. Zərdə zərgər, sözdə sərraf nədir və kimdirsə, bayatı "zəmisində" də Zəlimxan odur. Bayatının rəngarəng, ətirli çələngini yaratmaq əsil şair hünəridir. Dünya ilə, həyatla cidala çıxanda isə o, həqiqi cəngavərə dönür. Vətəndaş-şair missiyasını yaşamaq-yaratmaq eşqində görür:

Məni öldürən həyat,

nifrət edirəm sənə!

Məni yaşadan ölüm,

hardasan, tez gəlsənə!..

"Yaşamaq gözəldir, yaratmaq pək gözəl!" deyən sələfi, filosof - şair H.Cavid də məhz bu ideala sadiq qalmışdır.

Sərrast deyilmiş bu fikrə onu da əlavə etmək lazımdır ki, Z.Yaqub sağlam, büllur kimi saf bir Azərbaycan türkçəsinin şairidir. Onun şeirlərində, söhbət - çıxışlarında ana dili təbii axarı ilə elə poetik güc, elə möhtəşəm müdriklik ifadə edir ki, həmin gücün, müdrikliyin yalnız bir şair - mütəfəkkirin ürəyinə, beyninə sığışdığını təsəvvür etmək çətindir. Onun yaradıcılığının cövhərində, mayasında ilahi istedadın enerjisi, Tanrıdan gələn güc, qüdrət var, əgər belə olmasaydı, o, Zəlimxan Yaqub olmazdı!.. O, yaradıcılıq imkanlarının genişliyi, istedadının təbii sonsuzluğu ilə ana dilinə - Azərbaycan türkcəsinə onun öz materialından elə bir abidə yaradır ki, bu abidə, bu üsul - texnologiya yalnız ona aiddir. O, öz simasında xalq dilinə cəsarətlə "rəsmi status" verə bilmişdir. Tədqiqatçı haqlı olaraq qeyd edir ki, indi Z.Yaqubun səsi dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlir, tribunaları titrədir, auditoriyanı heyran qoyur. Coşqun səsi, nəfəsi ilə, mənalı, ürəyəyatımlı şeirləri ilə oxucuları, dinləyiciləri vəcdə gətirir, poeziyamızı sevərək sevdirir. "Eşqi başa tac bilib, hər dərdə əlac bilib, sevgini merac bilib, göylərə varan mənəm" deyən şairin qəlbi həqiqətən "sazla havalıdır, sözlə doludur". Borçalı torpağının adına şərəf-şöhrət gətirən Zəlimxan Yaqub eyni zamanda bu torpağın sayəsində yetişən, sazlı-sözlü adamların xeyir-duası ilə böyük şeir dünyasına qovuşan şəxsiyyətdir".

Əmirxan Xəlilov öz kitabında "Şairin poemaları haqqında bir neçə söz" fəslində ilk dəfə olaraq onun "Böyük ömrün dastanı", "Əlli yaşın dastanı", "Yurd ağrısı", "Haqq-ədalət", "Qurtuluş dastanı" kimi əsərləri təhlil edərək düzgün elmi qənaət və nəticələrə gəlir. Məsələn, kitabın bir yerində qeyd edilir ki, poetik əsər üçün həcm ümumiyyətlə heç vaxt təyinedici amil olmamalıdır. Əsas məsələ mətləbdir. Nədən yox, necə yazmaqdır. Bax, bu "necə"yə Z.Yaqub həmişə daha çox diqqət yetirir. Özünün yığcam poemalarında şair dərin, ağrılı məsələləri çox lakonik, mənalı bir tərzdə ifadə etmişdir. Az sözlə çox fikir ifadə etməkdə, onun demək olar ki, bütün poemaları fərqlənir. Əsl şairin də hünəri ondadır ki, onun şeir və poemalarında "söz üçün meydan dar, məna, fikir üçün geniş olsun...". Şairin lirik şeirində olduğu kimi, poemalarında da Sabir yanğısı, Vurğun nəfəsi açıq-aşkar duyulur.

"Olimpə gedən yolda" kitabındakı sonrakı fəsillər "Söz haqqın yaraşığı, eşqim Allah işığıdır" başlığı altında verilmişdir. Buradakı bölmələr şairə həsr olunmuş şeirləri, şair haqqında deyilənlərdən qısa sətirləri, şairin həyatından fraqmentləri, əlamətdar günlər və çap olunmuş kitabları əhatə edir. Maraqlıdır ki, "Şahanə misralar, müdrik deyimlər" bölməsinə şairin 500-dən çox misra və beyti daxil edilmişdir. Aşıq Şəmşir, Hüseyn Arif, Xəlil Rza Ulutürk, Sönməz, Mikayıl Azaflı, Osman Sarıvəlli, Hacı Sədrəddin Xəlilov, Aşıq Kamandar, Barat Vüsal kimi şəxslərin şairə həsr etdikləri şeirlər Z.Yaqubun hansı mərtəbəyə ucalmağından xəbər verir.

Professor Əmirxan Xəlilovun bu kitabları şairə, sözə, şeirə bəslədiyi böyük məhəbbətdən yaranmışdır.

İnanıram ki, Məmməd Araz, Əliağa Kürçaylı barədə tədqiqatçının yazdığı kitablar mətbuat səhifələrində geniş təqdir olunduğu kimi, "Olimpə gedən yolda" əsəri də layiqli qiymətini tapacaqdır.

Bu günlərdə Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin əmri ilə BDU-nun dünya ədəbiyyatı kafedrasının professoru, filologiya elmləri doktoru Əmirxan Xəlilov yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması sahəsində uzunmüddətli səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə və anadan olmasının 75 illiyi münasibətilə Təhsil Nazirliyinin "Azərbaycan Respublikası qabaqcıl təhsil işçisi" döş nişanı ilə təltif edilib.

Əmirxan müəllimi 75 yaşının tamam olması münasibətilə təbrik edir, həmişə cavan kimi gördüyümüz əziz müəllimimə yenə də eyni gənclik eşqi ilə yazıb-yaratmağı arzulayıram.

Nizami CƏFƏROV,

AMEA-nın müxbir üzvü,

Milli Məclisin deputatı, Atatürk Mərkəzinin direktoru,

əməkdar elm xadimi,

professor

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 16 mart.- S.7.