40 il gecikmiş Nobel
mükafatı
"Əgər akademiki
ölümündən 10 il sonra hələ
xatırlayacaqlarsa, deməli, o, elm klassikidir". Bu sözlər hələ
sağlığında ikən bütün dünyada fizika
elminin canlı klassiki hesab olunan
akademik, 2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı,
görkəmli sovet fiziki, sovet elminin təşkilatçılarından
biri, böyük elm, yüksək səviyyəli eksperimentator
və istedadlı konstruktor Pyotr
Kapitsaya məxsusdur.
Uşaqlıq illəri
Pyotr
Leonidoviç Kapitsa 1894-cü
il iyulun 9-da Kronştadda hərbi mühəndis general Leonid
Kapitsanın ailəsində anadan olub. Atası təhsilli
ziyalı, istedadlı mühəndis idi, o, rus silahlı qüvvələrinin
inkişafında mühüm rol oynayıb. Anası Olqa
İeronimovna təhsilli qadın olub. O, ədəbiyyat,
pedaqoji və ictimai fəaliyyətlə məşğul olub.
Rus mədəniyyəti tarixində özünəməxsus
iz qoyub.
Pyotr əvvəlcə
gimnaziyada, daha sonra Kronştad real məktəbində oxuyub,
oranı "əla" qiymətlərlə bitirib. Fizika və
elektrotexnikaya ciddi maraq göstərməsi ilə fərqlənib.
Xüsusi qabiliyyətinə görə ona məktəbin laboratoriyasında müstəqil surətdə
təcrübələr aparmağa icazə verilib. Müxtəlif
kimyəvi və fiziki təcrübələr qoyan Pyotr
cihazları özü təmir
edirdi. Xüsusən də saatları dağıtmaq və
onları yenidən yığmaq ona çox maraqlı gəlirdi.
1902-ci ildə Pyotr Sankt-Peterburq Politexnik
İnstitutuna daxil olub. 1914-cü ilin avqustunda Birinci Dünya
müharibəsi başlayıb. 3-cü kurs tələbəsi
olan Kapitsa bir çox yaşıdları kimi orduya
çağırılıb. Bir müddət müharibənin Polşa cəbhəsində sanitar dəstəsində
sürücü olub, yaralıları daşıyıb.
1916-cı ildə ordudan tərxis olunan Pyotr instituta
qayıdıb. O vaxt məşhur fizik Abram İoffe onu fizika
laboratoriyasında eksperimentlərə cəlb edib. Elə həmin
il Kapitsanın "Rus fizika-kimya cəmiyyəti
jurnalı"nda ilk məqaləsi dərc olunub. 1918-ci ildə
İoffe Peterburqda ağlagəlməz çətinliklər
şəraitində Rusiyada ilk elmi-tədqiqat fizika
institutlarından birini yaradıb. Kapitsa bu mərkəzin ilk əməkdaşlarından
olur. İnstitut sovet fizika, nəzəri və texniki fizika
elminin inkişafında çox mühüm rol oynayır.
İnstitutu bitirdikdən sonra onu fizika-riyaziyyat fakültəsində
müəllim saxlayırlar. İnqilabdan sonra olduqca mürəkkəb
bir dövrdə İoffe var-qüvvəsi ilə alim və tələbələrini, gənc fizikləri qoruyub
saxlamağa can atırdı. Onların arasında Kapitsa da var
idi. Kapitsanın hələ 18
yaşı var idi, sovet fizika elminin gələcək banisi olan
Abram İoffe onu Peterburq
Politexnik İnstitutunda elmi tədqiqat işlərinə cəlb
etmişdi. Seminarların bütün
iştirakçıları eksperimentator idilər və
çox çətin vəziyyətdə işləyirdilər;
zəruri avadanlıqlar, cihazlar, alətlər
çatışmırdı. Hətta eksperiment
aparılacaq cihazı
yığmaq üçün sadə məftil belə yox idi.
Buna baxmayaraq, olduqca mürəkkəb eksperimentlər qoyulurdu.
1920-ci ildə Kapitsa və N.Semyonov (sonralar Nobel
mükafatına layiq görülmüş kimyaçı
alim) atomun maqnit sahəsini müəyyən etməyə cəhd
etdilər. İoffe Kapitsanın xarici elmi ezamiyyətə
göndərilməsində israr edirdi. Lakin yeni qurulmuş
bolşevik hökuməti buna icazə vermirdi. Bu məsələ yalnız proletar
yazıçısı, ölkədə böyük
nüfuza sahib Maksim Qorkinin müdaxiləsi ilə həll olundu. Nəhayət,
Kapitsaya Böyük Britaniyaya getməyə icazə verildi.
Lakin tezliklə Rusiya tarixi mərhələyə
- inqilab və müharibə mərhələsinə
daxil oldu. Onun taleyinə faciəli qismət düşdü.
Bir ay ərzində o atasını, gənc arvadı Nadejda
Çernosvitovanı, 2 yaşlı oğlunu, yenicə
doğulmuş qızını itirdi. Bu 1919-cu ilin
qışında vətəndaş müharibəsi zamanı
baş verdi. O zaman ölkədə "ispanka"
adlandırılan qrip epidemiyası tüğyan edirdi.
Taleyinə ağır günlər
düşmüş Kapitsa tam ümidsizliyə
qapılmışdı. Ən yaxınlarını itirdikdən
sonra yaşamaq getdikcə mənasızlaşırdı... Onun üçün xaricə elmi
ezamiyyət taleyüklü və müəyyən qədər
də xilasedici oldu. Şagirdinin daxili iztirablarını
çox yaxşı anlayan İoffe onu xaricə göndərilən
rus elmi qrupuna daxil etdi. Bu qrup
Avropanın elm mərkəzləri ilə əlaqə
yaratmalı idi. Kapitsanın payına
İngiltərə, Kembric düşdü.
Müəllim-tələbə
dostluğu
Kapitsa 1921-ci ilin mayında İngiltərəyə
yollanıb. O, məşhur fizik Ernest Rezervordun bütün
dünyada məşhur olan Kavendiş laboratoriyasına
düşə bilib. Lakin Rezervordun elm məktəbinə düşmək heç də asan
deyildi. Özünün bütün səmimiyyəti ilə
Rezervord rusiyalı gəncə bildirib ki, xaricilər
üçün onun cəmi 30 yeri var və onların hamısı
artıq tutulub. Kapitsa başa düşəndə ki, itirməyə
bir şeyi qalmayıb, Rezervorddan soruşub: "Professor, sizin
tədqiqatların dəqiqliyi neçə faiz təşkil
edir?". "Hardasa, 5
faiz",-deyə Rezervord cavab verir. "Əgər 30-a daha bir
nəfəri əlavə etsək, onda tədqiqatın dəqiqlik
faizi eksperiment səhvləri çərçivəsində
olacaq, elə deyilmi professor",-deyə Kapitsa alimə sual
verib. "Çünki siz böyük dəqiqlik dalınca
qaçmırsınız". Gəncin məntiqli
sual-cavabı qarşısında tutulan böyük
Rezervord "Yaxşı,
qalın!", - deyərək Kapitsanı laboratoriyasına qəbul edib. Lakin o, bu sözləri də əlavə
etməyi unutmayıb: "Əgər siz elmi iş əvəzinə
bolşevik təbliğatı ilə
məşğul olsanız, mən buna dözə bilməyəcəyəm".
Pyotr Kapitsa məhz bu cür Kembricdə özünə yol
açıb. Rezervord bundan heç vaxt heyfsilənməyib.
Müəllim-tələbə münasibəti dostluğa
çevrilib. Onların uzun illik
əməkdaşlığı (1921-1934-cü illər)
dünya əhəmiyyətli bir sıra elmi kəşflərə
yol açıb. Kapitsanın ikinci həyatı belə
başlayıb.
"Mən ona və onun mənə
qarşı münasibətinə çox borcluyam", - deyə
sonralar Kapitsa müəllimi barədə yazırdı.
Rezervordun mühazirələrində iştirak etməklə
yanaşı, Kapitsa eyni zamanda Kavendiş laboratoriyasında
yeni işə başlayan gənc fiziklər
üçün məcburi olan fiziki praktikumlardan keçməli
idi. Bu praktikumlara Ceyms
Çedvik (Nobel mükafatı laureatı) rəhbərlik
edirdi. Praktikumlar iki ilə nəzərdə
tutulmuşdu, lakin cəmi 2 həftə ərzində
bütün zaçotları verən Kapitsa laboratoriya əməkdaşları və
Rezervordun özünü belə heyrətləndirdi.
Kapitsanın qabiliyyətini
görən Rezervord ona alfa zərrəciklərini
öyrənməyi tapşırdı. Bunlar Rezervordun
"sevimli" zərrəcikləri idi. Onun bütün tələbələri
alfa zərrəcikləri ilə məşğul idi. Kapitsa zərrəciklərin
impulsunu müəyyən etməli idi. Bunun üçün
Kapitsaya güclü maqnit sahəsi lazım idi. Çox güclü maqnit sahəsinin
yaradılması üzrə işlər getdikcə müstəqil
xarakter aldı və o, alfa zərrəciklərinin impulsunun
öyrənilməsi işindən,
nüvə fizikasından uzaqlaşdı. Lakin onun 1922-ci
ildə Kembricdə müdafiə etdiyi doktorluq işi "Alfa
zərrəciklərinin maddələrdən keçməsi və
maqnit sahəsinin alınması" idi.
Kembricdə işləyərkən
Kapitsa tərəfindən çox güclü maqnit sahələrinin
yaradılması problemi öz həllini tapdı. O, buraya
Vilson kamerasını yerləşdirməyi təklif etdi. Nəticədə
ilk dəfə olaraq maqnit sahəsi tərəfindən əyilmiş
alfa zərrəciklər əldə olundu. Zərrəciklərin
hərəkət trayektoriyasının əyrilik radiusu əsasında
hissəciyin yükünü, enerjisini, kütləsini müəyyən
etmək mümkün oldu. Lakin
Pyotr Kapitsanın aşağı temperatur, aşağı temperaturlu texnika və
fizika sahəsində uğurları xüsusilə dəyərli
oldu. 1937-ci ildə Kapitsa əvvəllər
elmə məlum olmayan maye heliumun yüksəkaxıcılıq
qabiliyyətini kəşf etdi.
Bundan başqa, Kapitsa cəmi 6-7 atmosfer təzyiqdə
qazların durulaşdırılması üçün unikal
maşın yaratdı. Əvvəlki maşınlarda qazı
200-300 atmosferə qədər sıxmaq lazım idi.
Kapitsa məhz aşağı temperaturlar
fizikası sahəsindəki bu nailiyyətlərinə görə
fizika sahəsində Nobel mükafatı laureatı olub.
"Rusiyadan
olan dahi"
Ötən əsrin əvvəlləri -
20-ci illər müasir fizikanın təşəkkülündə
ən səmərəli və məhsuldar dövr hesab olunur.
Kavendiş laboratoriyasında və Avropanın digər elmi mərkəzlərində
ən ağlagəlməz eksperimentlər qoyulurdu. Elmi dairələrdə
çox gərgin elmi diskussiyalar davam edirdi. Kvant
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinə ilk cəhdlər
edilirdi. Kavendiş
laboratoriyası müzakirələr və mübahisələr
meydanına çevrilmişdi.
Pyotr Kapitsa da tezliklə bu mühitə daxil oldu.
İoffe məktəbi ona bu sahədə
ilk elmi baza bilikləri vermişdi. Gənc fizik yenilikçi
mühəndis risklərinə tam hazır idi. Baxmayaraq ki, Kapitsanın
güclü maqnit sahəsinin alınması məqsədilə
apardığı eksperimentlər laboratoriyada güclü
partlayışlarla müşayiət olunurdu, o, bundan əsla
qorxmurdu. Kapitsanın eksperimentləri Kavendişin köhnə divarlarında tez-tez əks-səda
yaradırdı, eksperimentlər isə maddə və sahənin
quruluşu barədə əvvəlki bilikləri zənginləşdirirdi.
Kembricdə Kapitsanın elmi nüfuzu sürətlə
artırdı. 1929-cu ildə London Kral Cəmiyyəti ona
professor fəxri adı verdi.
Müəllimi Rezervord
"Rusiyadan olan dahi"nin təşəbbüsləri
üçün xəsislik etmirdi. Artıq 30-cu illərdə
Kavendiş laboratoriyasının əməkdaşları
Rezervordun qüsurlarından
söz düşəndə qeyd edirdilər ki, ser Rezervord
Pyotr Kapitsanın tədqiqatları üçün həddən çox vəsait xərcləyir. Əlbəttə ki, söhbət
laboratoriyanın həyətində Pyotr Kapitsa
üçün ayrıca müasir laboratoriyanın (Mond
laboratoriyası) tikintisindən gedirdi. Rezervordun təkidi ilə London Kral
Cəmiyyəti xüsusi olaraq Kapitsa üçün yeni
laboratoriya yaratdı. Laboratoriya alman əsilli sənayeçi
və kimyaçı Lüdviq Mondun Kral Cəmiyyətinə
vəsiyyət etdiyi vəsait hesabına inşa olunmuşdu və
onun şərəfinə Mond laboratoriyası
adlanırdı.
Rezervord tələbəsinə
inanırdı, ona böyük ümidlər bəsləyirdi. Bu qədər maliyyə xərcləri
və şərəfə Rezervordun heç bir şagirdi
layiq görülməmişdi. Mond
laboratoriyasında çox güclü maqnit sahəsi tədqiq
olunurdu. Tezliklə Kapitsa ən müasir elmi problemlərin
müzakirə olunduğu seminarlar təşkil edir.
Avropanın ən istedadlı alimləri bu seminarlarda
iştirak edirdilər. "Kapitsa klubu" adlandırılan
bu seminarlarda bəzən ən aktual elmi problemlər ətrafında
qızğın müzakirələr aparılırdı.
Klubun ən məşhur qonaqları qismində tez-tez Nils Bor,
Born, Ernest Rezervord və digər məşhur alimlər
iştirak edirdi. Mond laboratoriyasında Kapitsa aşağı
temperaturları öyrənirdi. O, tez-tez Rusiyaya gəlirdi. 13
il İngiltərədə yaşayan Kapitsa vətəndaşlığını
dəyişməmişdi. Baxmayaraq ki, ingilis həyat tərzi onun
üçün artıq yad deyildi.
1934-cü ildə sovet hakimiyyəti
növbəti dəfə vətənə gələn
Kapitsaya Kembricə
qayıtmağı qadağan etdi. Ona hətta öz müəllimi
Ernest Rezervordla danışmağa belə icazə vermədilər.
"Məni qala tikməyə, kanal
qazmağa məcbur etmək
olar, lakin mənim ruhumu heç
kim ala bilməz..."
Sovet hökumətinin Kapitsaya İngiltərəyə
qayıtmağı qadağan etməsi onun müəllimi Ernest Rezervord və
Avropa elmi cəmiyyətləri tərəfindən hiddətlə
qarşılandı. Rezervord sevimli tələbəsinin
müdafiəsinə qalxdı. O bəyan etdi ki, Kapitsa Mond laboratoriyası olmadan,
laboratoriya da onsuz yaşaya bilməz.
1934-cü il aprelin 24-də London qəzetləri
"Kembric Sovetlərin qərarından şokdadır",
"Kembric tədqiqatlarının sonu", "Rusiya
professoru saxlayıb; İngiltərə böyük alimi
itirir", "Elm aləmi üçün fəlakət"
kimi başlıqlarla dərc olunmuşdu.
İngiltərədə
yaşadığı 13 il ərzində Kapitsa Londonda ikinci dəfə
evləndiyi Anna Krılova ilə bir neçə dəfə
mühazirələr oxumaq və kurortların birində dincəlmək
üçün vətənə qayıtmışdı.
Kremldə Kapitsanı "uzunmüddətli xarici ezamiyyətdə
olan sovet fiziki" kimi tanıyırdılar. Sovet rəsmi
hakimiyyət orqanları dəfələrlə müraciət
edərək ondan Sovet İttifaqında daimi
yaşamağı xahiş etmişdilər. O bu təklifə
maraqla baxırdı, lakin öz şərtini də irəli
sürürdü. Bu şərt isə əsasən Kapitsanın
Avropa səfərlərinə əngəl yaradılmaması
ilə bağlı idi. Məhz bu şərti Moskva qəbul
etmirdi və nəticədə bu məsələ həll
olunmamış qalırdı. 1934-cü ilin yayında Kapitsa
növbəti dəfə arvadı ilə Sovet
İttifaqına səfərə gəldi. Lakin İngiltərəyə
dönmək istəyəndə məlum oldu ki, onların
Avropaya qayıtmaq vizaları ləğv olunub. Sovet rəhbərliyi
ilə kəskin və faydasız toqquşmadan sonra Kapitsa vətəndə
qalmağa məcbur oldu. Onun arvadına isə İngiltərəyə
uşaqlarının yanına dönməyə icazə verdilər.
Beləliklə də sovet rejimi
akademik Kapitsanı ailəsindən, sevimli işindən,
laboratoriyasından ayırdı. O, sarsılmışdı.
Alimin yaşadığı ruhi-mənəvi
sarsıntıları onun İngiltərəyə arvadına
göndərdiyi məktublar sübut edir. Məktublardan birində
o yazırdı: "İndi həyat mənim
üçün son dərəcə mənasızdır. Mənim
yumruqlarım sıxılır və mən saçlarımı yolmağa və dəli olmağa hazıram. Mənim laboratoriya
cihazlarım, mənim ideyalarımla başqaları
yaşayır və işləyir, mən isə burada
oturmuşam, başa düşə
bilmirəm ki, bu, nə üçün lazımdır. Bəzən
mənə elə gəlir ki, mən dəli oluram".
Bir neçə müddətdən sonra
Anna Alekseyevna Moskvaya ərinin yanına köçdü, daha
sonra isə oğlanları (Sergey və Andrey Kapitsalar sonralar
sovet elminin görkəmli nümayəndələri oldular) da
vətənə döndülər. Rezervord sovet hakimiyyətindən
Kapitsanın elmi işlərini davam etdirməsi
üçün İngiltərəyə dönməsinə
icazə verməsini xahiş
etmişdi. Lakin bütün müraciətlər nəticəsiz
qaldı. 1935-ci ildə Kapitsaya
SSRİ Elmlər Akademiyasının yeni yaradılmış
Fiziki Problemlər İnstitutunun direktoru postunu təklif etdilər.
Lakin Kapitsa bir il bu təklifi rədd etdi. Öz sevimli tələbəsini
itirməsi ilə barışmaq məcburiyyətində qalan
Rezervord sovet hökumətinə Mond laboratoriyasını
satın almağı və onu dəniz yolu ilə SSRİ-yə
çatdırmağa razılıq verdi. Laboratoriyanın
daşınması və onun Fiziki Problemlər İnstitutunda
bərpası üzrə danışıqlar bir neçə
il davam etdi. Rezervordun özü üçün də
Kapitsanın Rusiyada qalması əsl dram idi və nəticədə
sevimli tələbəsindən uzaq düşən Rezervord
tezliklə həyatla vidalaşdı.
Kapitsa sovet hökumətinin düzgün
hesab etmədiyi bir çox qərarlarını
açıqca tənqid edirdi. O, yalnız tədricən
totalitar sistemin reallıqlarını anlamağa
başladı. Alim sanki qəfəsdə idi. Bəzən o, ümidsizliyə
qapılırdı. "Məni qala tikməyə, kanal qazmağa məcbur etmək olar, lakin mənim ruhumu heç kim ala bilməz.
Əgər məni ələ salmaq istəsələr, onda mən
alnıma güllə sıxaraq həyatıma son
qoyacam".
Bu hələ
son deyil
"Qəm yemə və kədərlənmə.
Həyat ən mürəkkəb problemləri həll edir, əgər
ona kifayət qədər vaxt verilsə",-deyən Kapitsa bu
qənaətdə idi ki, elmi həqiqət
həyatda hər zaman özünə yol açacaq. Lakin bu
yolu sürətli və daha düz etmək birbaşa
insanların özündən asılıdır.
Və Kapitsa artıq Moskvada öz işlərini
təşkil etməyə qərar verdi. Hər şey
sıfırdan başlanmalı idi. Onun artıq 40 yaşı
var idi. Lakin tükənmək bilməyən elm
yanğısı onu dinc qoymurdu. 1938-ci ildə Kapitsa
"SSRİ Elmlər Akademiyasının məruzələri"
və "Nature" jurnalları redaksiyasına qeyri-adi xəbər göndərdi:
"Mayelərin müqavimət olmadan yüksəkaxıcılıq
qabiliyyəti kəşf olunub". Bu görünməmiş
fiziki hadisə yalnız aşağı temperaturlarda maye
heliumda müşahidə olunurdu.
Maye heliumun yüksəkaxıcılıq qabiliyyətinin kəşfi heç şübhəsiz
ki, istedadlı alimin ən parlaq elmi nailiyyəti idi. Maye heliumu
öyrənmək, laborator tədqiqatları aparmaq məqsədlə
kifayət qədər helium əldə
etmək üçün Kapitsa xüsusi qurğu işləyib
hazırlamışdı. Bu işdə də Kapitsanın uşaqlıqlan
böyük maraq göstərdiyi ixtiraçılıq
qabiliyyətinin böyük rolu olmuşdu. Tezliklə Kapitsanın elmi uğuru
Avropanın bütün elmi cəmiyyətləri tərəfindən
maraqla qarşılandı və qəbul olundu.
Gənc
alimlərin havadarı
Sovet hakimiyyətinin Kapitsanı Mond
laboratoriyasından ayırması onun elmi taleyinə ilk
yüksək zərbə idi. Müharibədən bir il sonra,
1946-cı ildə ona daha bir zərbə vuruldu: Moskva Texniki İnstitutunun nəzdində
öz əlləri ilə
yaratdığı laboratoriyanı da əlindən
aldılar. Kapitsanı müstəqilliyinə və nadir
müşahidə olunan cəsarətli
davranışlarına görə
vəzifəsindən azad etdilər. Bu cəsarət və müstəqilliyini
o, müharibəyə qədər 3 dəfə - 1935, 1937,
1938-ci illərdə nümayiş etdirdi. 1935-ci ildə görkəmli rus
riyaziyyatçısı Nikolay Luzinin müdafiəsi
üçün sovet rəhbərliyinə məktub yazdı.
Öz məktubu ilə Kapitsa riyaziyyatçını həbsdən
xilas etdi. 1937-ci ildə tanınmış fizik-nəzəriyyəçi
Vladimir Fok həbs olundu. Yenə də Kapitsa özündə
cəsarət toplayaraq Stalinə ünvanladığı məktubda
riyaziyyatçının azad olunmasını xahiş etdi.
Alimin təkidli xahişlərindən və açıqca
nümayiş etdirdiyi cəsarətin təsirindən Stalin bu xahişi rədd etmədi.
1938-ci ilin aprel günlərindən birində
Fiziki Problemlər İnstitutunun əməkdaşı, sovet nəzəriyyəçi
fiziklərin rəhbəri Lev Landau işə gəlmədi. Dərhal
da hamıya məlum oldu ki, bunun
səbəbi nədir. Yenə də Kapitsa dərhal Stalindən
Landaunun işinə müdaxilə etməsini və onun tezliklə
azad olunmasını tələb etdi. Əks halda, rəhbərlik
etdiyi institutdan istefa verəcəyi ilə hədələdi.
Landau bir ildən sonra azadlığa buraxıldı.
Kapitsa və
totalitar sovet rejimi
Böyük Vətən müharibəsi
illərində Kapitsanın alim-mühəndis dahiliyi
düşmən üzərində hərbi
üstünlüyün təmin olunmasında qiymətsiz idi.
Müharibə illərində Kapitsa 2 dəfə Sosialist Əməyi
Qəhrəmanı fəxri adına , 2 Stalin mükafatına layiq
görüldü, "Qırmızı Əmək Bayrağı"
ordeni ilə təltif olundu.
Sovet rejimi bir dahi alim, elm təşkilatçısı
kimi onunla hesablaşmağa məcbur idi...
1945-ci ilin avqustunda Kapitsa akademik İqor
Kurçatovla birlikdə SSRİ atom bombasının
hazırlanması üzərində işləyən
Xüsusi komitənin tərkibinə daxil olur. Onlara fövqəl
etimad göstərildi. Komitədə
yalnız 2 fizik - Kapitsa və
Kurçatov təmsil olunurdu, komitəyə isə Lavrenti
Beriya rəhbərlik edirdi. Bu isə
tezliklə fəlakətə gətirib çıxardı.
Kapitsa əmin oldu ki, belə bir adamın rəhbərliyi altında
işləyə bilməyəcək, ona görə də
Stalinə 2 məktub yazaraq Beriya
haqda bütün narazılıqlarını əsaslandırdı.
Məktublarında Kapitsa heç nəyi gizlətmədi.
Bundan əlavə, məktubu
Beriyanın özünə də göstərməyi
xahiş edirdi! Məktubda isə qeyd olunurdu ki, Beriya atom layihəsinə
rəhbərlik edir, lakin işlərin mahiyyətindən bixəbərdir.
Kapitsa Beriyanı notu oxuya bilməyən dirijora bənzədirdi.
Bütün bunlar rejimə boyun əyməyən akademikə
qanlı divan tutmaq üçün kifayət idi. Məlumdur
ki, Stalin onun haqqında - "bütün alimlərin
dostu" ifadəsini işlətmişdi.
"Mən onu işdən azad edirəm, lakin sən ona
toxunma",-deyə Stalin Beriyaya
Kapitsa barədə tapşırıq vermişdi. Kapitsanı gözdən
saldılar, lakin o, Beriya ilə qarşıdurmadan sağ
qaldı. Məşhur fiziki Xüsusi komitədən uzaqlaşdırdılar.
Ev dustağı oldu. Yaratdığı institutdan kənarlaşdırıldı.
1949-cu ilin dekabrında bütün ölkə Stalinin 70
illiyini qeyd edəndə Kapitsa tədbirlərə
qatılmadı. Buna görə də M.Lomonosov adına MDU-da
professor vəzifəsindən də kənarlaşdırıldı.
Lakin bütün bu təzyiqlər onun iradəsini
sındırmadı. Yaratdığı laboratoriyadan,
başına topladığı əməkdaşlarından məhrum
olan Kapitsa bir neçə aydan sonra
özünün bağ evində kiçik laboratoriya
yaratdı. O, burada hidrodinamika
ilə məşğul olmağa
başladı. Məşhur akademiklə hər hansı əlaqədən
qorxan keçmiş əməkdaşları gizlində ona
kömək edirdilər. Yalnız Stalinin ölümündən
2 il sonra Kapitsa instituta qayıda bildi. 1955-ci ilin yanvarında
Kapitsa Fiziki Problemlər İnstitutunun direktorluğuna bərpa
olundu. O, ömrünün sonuna kimi instituta rəhbərlik
etdi. Sonrakı illərdə
Kapitsa plazma fizikası ilə məşğul
oldu. 1965-ci ildə 30 illik fasilədən sonra Kapitsa Kembricə
səfər etdi.
Gecikmiş
mükafat
Nobel mükafatını Kapitsa çox
gec, 1978-ci ildə 84 yaşında ikən aldı. 1978-ci ildə
İsveç Nobel komitəsi P.Kapitsaya teleqram göndərərək
ona aşağı temperaturlar fizikası sahəsində
fundamental tədqiqatlarına görə Nobel mükafatına
layiq görüldüyünü xəbər verdi. Demək
olar ki, mükafat tam 40 il gecikmişdi. Alimin silahdaşları onun
mükafatı çox gec almasını ədalətsiz qərar
adlandırmışdılar. "Problemi görmək onu həll
etməkdən çox çətindir. Birinci
üçün təxəyyül, ikinci üçün isə
yalnız bacarıq lazımdır", - deyən Kapitsaya
görə,
işgüzarlıq olmadan heç bir istedad nəticə
verə bilməz. O bu prinsipə ömrü boyu əməl
etmişdi.
Pyotr Kapitsa 1984-cü il aprelin 8-də
özünün 90
yaşına 3 ay qalmış vəfat edib.
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV
Azərbaycan
müəlllimi.- 2012.- 18 may.- S.6.