Ədəbi-elmi
fikrin tanınmış siması
Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən
biri, istedadlı filoloq alim, jurnalist, respublikanın əməkdar
müəllimi Zahid Xəlilin - Xəlilov Zahid Abdulla oğlunun
70 yaşı tamam olur. Zahid Xəlil
1942-ci ildə Yevlax şəhərində doğulub. 1959-cu
ildə orta məktəbi, 1964-cü ildə hazırkı
Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin
jurnalistika bölməsini bitirib. Hazırda Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetinin ədəbiyyat və onun tədrisi
metodikası kafedrasına rəhbərlik edir. Filologiya elmləri
doktoru, professordur. Gəlin bir ömürdə həm
yazıçılıq, həm jurnalistlik, həm alimlik, həm
də müəllimlik sənətini məharətlə sintez
halında birləşdirən Zahid Xəlilin
yaradıcılıq fəaliyyətinə qısa bir nəzər
salaq.
Yazıçı Zahid Xəlil - 30 kitabın müəllifidir. 1982-ci ildə
Rusiyada nəşr olunan "Literaturnaya qazeta"nın
"Zolotoy telyonok" mükafatına layiq görülüb.
1987-ci ildə SSRİ üzrə "İlin ən
yaxşı uşaq kitabı" müsabiqəsinin qalibi
olub. 1988-ci ildə "İlin ən yaxşı uşaq kitabı"
Respublika müsabiqəsində birinci yeri tutub. 2008-2010-cu illərdə
6 cilddə "Seçilmiş əsərləri" nəşr
olunub.
Alim Zahid Xəlil - 1973-cü ildə filologiya elmləri namizədi,
1990-cı ildə filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsinə
layiq görülüb. "Detskaya literatura Azerbaydjana"
("Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı") kitabı
M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin filologiya
fakültəsi tələbələri üçün dərs
vəsaiti kimi qəbul olunub. Beş nəfər alim
yetişdirib, müdafiəyə buraxılan bir çox
dissertasiyaların opponenti olub. Hazırda üç doktoranta rəhbərlik
edir. O, həmçinin YUNESKO-nun uşaq ədəbiyyatının
tədqiqi ilə bağlı MOUDL təşkilatının
üzvüdür. 2006-cı ildə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı
ilə "Tərəqqi" medalı ilə təltif olunub.
Müəllim Zahid Xəlil - 1970-ci ildən Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsində dərs
deyir. 40 il əvvəl Pedaqoji
Universitetdə təhsil alan tələbələr onun gözəl
mühazirələrini və ədalətlə verdiyi qiymətləri
unutmamışlar. Sabiq tələbəsi, filologiya elmləri
üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Şahbazlının
xatirəsindən: "1973-cü ildə Zahid müəllim
filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi
almışdı. Qrupumuz adından ona bir qızıl
üzük bağışlamaq istədik. Zahid müəllim
isə bizə dedi: "Xəzinə üstündə yatar
ilanlar". Sonra mənə ciddi tapşırdı ki,
qızıl üzüyü qaytarım. Əlbəttə, biz
üzüyü qaytardıq. Əvəzində kitab
bağışladı bizim hamımıza. Bu hadisə isə
bizə ömürlük dərs oldu. Müəllimimiz
gözümüzdə ədalət simvoluna çevrildi".
Zahid Xəlil
ali məktəblər üçün "Uşaq ədəbiyyatı",
ibtidai məktəbin II və III sinifləri üçün
"Azərbaycan dili" dərsliklərinin həmmüəllifidir.
2012-ci ildə
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı
ilə ona "Əməkdar müəllim" fəxri
adı verilmişdir.
Jurnalist Zahid Xəlil - Yevlaxda "Təşəbbüs"
qəzetinin məsul katibi, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universitetinin "Gənc müəllim" qəzetinin
redaktoru, 1975-2006-cı illərdə Azərbaycan
Televiziyasında "Sizin sevimli
yazıçılarınız", "Çıraq",
"Məktəblinin kitabxanası", "Sərbəst
düşüncə studiyası" verilişlərinin
müəllifi və aparıcısı olmuşdur. Televiziya
verilişlərinə görə "Qızıl qələm"
mükafatına layiq görülmüşdür.
Tanınmış
rus şairi Yuri Kuşak yazır: "Mən hətta Moskva
televiziyalarında Zahid Xəlilin apardığı verilişlərə
bərabər verilişə rast gəlməmişəm".
Şübhəsiz
ki, Zahid Xəlil haqqında söz açanda onun
yazıçılıq fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək
lazımdır.
Orta məktəb
illərindən klassik ədəbiyyatın vurğununa
çevrilən, onuncu sinifdə oxuyarkən ilk şeiri rayon mətbuatında dərc olunan Zahid Xəlil zaman keçdikcə püxtələşdi
və oxucuların sevimlisinə çevrildi. Artıq iyirmi beş yaşa çatanda gənc
şairin yaradıcılığında yeni tutumlu poetik
obrazlılıq görünməyə başladı və
illər keçdikcə onun yaradıcılıq imkanları
daha da genişləndi, kamil, mənalı misralar, poetik söz
axtarışları ilə zəngin
olan şeirlər silsiləsi meydana gəldi. Yığcam
poetik misralarla bütöv bir fikri tərənnüm etmək
bacarığı şair Zahid Xəlilin tez bir vaxtda tələbkar
oxucular arasında, ədəbi ictimaiyyətdə yaxından
tanınmasına, bu mühitdə özünəməxsus
layiqli yer tutmasına səbəb oldu.
Lakin gənc
şair yazdıqları ilə kifayətlənmədi, ədəbiyyat
nəzəriyyəsinin dərin qatlarına enərək
poeziyanın gözə görünməyən sirlərini
öyrəndi. Ədəbiyyatşünaslıq elminin incəliklərinə
vardı və öz elmi potensialının imkanlarından məharətlə
istifadə edərək folklor materiallarını dönə-dönə
araşdırdı, onun ən incə poetik
çalarlarını üzə çıxartdı. Uşaq
poeziyası ilə uyğun paralellər apardı, yeni
mülahizələrin, elmi fikirlərin müəllifi oldu. Az
işlənmiş bu sahənin ilk tədqiqatçılarından
biri kimi elmi tədqiqatla bədii
yaradıcılığın uyarlı sintezini yaratdı.
Elmi tədqiqat
işləri, jurnalistlik və
pedaqoji fəaliyyəti, bədii
yaradıcılığı Zahid Xəlilin eyni vaxtda paralel
apardığı sahələr olsa da, o, yorulmadı, əksinə,
gecə-gündüz çalışdı. Özünün
dediyi kimi, kiçicik bir qığılcımla böyük
tonqallar yandırdı, kiçicik bir açarla böyük
qapılar açdı, uşaq aləminin sirlərini
onların özünə açıqladı.
Fransız
yazıçısı Antuan de Sent-Ekzüperinin təbirincə
desək, hər bir qələm sahibi "öz uşaqlıq
səltənətindən gəlir". Bu keyfiyyətləri
Zahid Xəlilin bədii yaradıcılığında
aydın şəkildə görmək mümkündür. Sənətkarın
keçdiyi həyat səhifələrini vərəqlədikcə
məlum olur ki, o da özünün uşaqlıq səltənətindən
gəlmişdir və onun uşaqlığı fonunda məsum
bir canlı varlığın sirli, problemli dünyası
dayanır. Bu dünyanın poetik misralarda və epik lövhələrdə,
yaxud dramaturji müstəvidə
canlandırılması üçün uşaqların
yaşayış tərzini, həyata
baxışlarını, onların hansı istək və
arzuların həsrətində olduqlarını, hansı mənəvi
qidaya ehtiyac duyduqlarını dərindən dərk edəndən
sonra mümkündür və Zahid Xəlil də öz
çoxjanrlı yaradıcılığında bunu həssaslıqla
duya bilmişdir.
Zahid
Xəlilin çap olunmuş şeir və nəsr
kitablarını ardıcıllıqla düzsək və
onları analitik təhlilə cəlb etsək, görərik
ki, o, böyük ədəbi inkişaf yolu keçmişdir.
"Uçan çıraqlar" (1969),
"Qarışqalar" (1971), "Mən rəngləri
tanıyıram" (1972), "Göydən üç alma düşdü" (1974),
"Quşlar, quşlar" (1977), "Torağaylar oxuyur"
(1979), "Ballıca" (1981), "Çıraq nənənin
nağılları" (1983), "Cırtdanla Azmanın yeni sərgüzəştləri"
(1986), "Mavi dəniz sahilində" (1986), "Salam,
Cırtdan!" (1986), "Odlar yurdunun paytaxtı" (1992),
"Günəbaxanlar böyüyəcək" (1992),
"Dünyanın ən balaca nağılları" (2002),
"Orxan və dostları" (2004), "Qızlar şeir
oxuyur sevgi yaşında" (2007), "Yumru Yumaq və
Qumru" (2011) və sair adda əsərləri müxtəlif
yaşlı uşaqların, o cümlədən gənclərin
təlim-tərbiyəsində, bədii-estetik
zövqünün formalaşmasında, bilik dairəsinin daha əhatəli
genişlənməsində, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin
bütövləşməsində mühüm rol
oynamışdır.
Zahid
Xəlilin uşaq şeiri yaradıcılığında
poetik duyumun dəyəri ondadır ki, onun fərdi bədii
üslubunda folklorumuza xas olan şirindillilik, sadə ifadə tərzi
vardır. Bədii üslubu ilə forma və məzmunun
müəyyən ölçüdə harmonik vəhdəti,
söylənilən fikir və onun obrazlı ifadəsi
arasında adekvatlıq, ən nəhayət, poetik fikir və
duyğuların ifadə tərzi,
xarakteri, lirizmlə boyanmış uyarlılıq təşkil
edir. Uşaqlarla şirin üslubla təmas yaratdıqca, onlara
öz fikrini həm şifahi, həm də yazılı nitqlə
aydın, harmonik şəkildə ifadə etmək
bacarığına yiyələnməyi öyrədir.
"Uçan çıraqlar" kitabına daxil edilmiş
şeirlər əsasən dörd, beş və yeddi hecadan
ibarət olsa da, zahirən sadə görünən, lakin metaforikləşdirilmiş
söz düzümündən ibarət olan bu şeirlərdə
real, bitkin lövhələr yaradılmışdır.
Sənətkar
"Kəpənəklər" şeirində
uşaqların söz ehtiyatını zənginləşdirmək,
bədii-estetik zövqünü formalaşdırmaqdan
ötrü obrazlı ifadələrdən məharətlə
istifadə edir. Rast seçilmiş poetik misralarla bədii təsvirin
gücünü illüstrativ mənzərə yaradır.
"Çəmən"
şeiri bəlkə də şairin poetik
yaradıcılığının ən yüksək zirvəsində
dayanır. Bu kiçikhəcmli lirik şeirdə
illüstrativlik və portretli obrazlılıq daha qabarıq
görünür.
Zahid
Xəlilin qələmə aldığı uşaq şeirlərinə
bəstəkarların maraq göstərməsi də diqqəti
cəlb edir. Onun sözlərinə bəstələnmiş
müxtəlif motivli uşaq mahnıları
kiçikyaşlı uşaqların kövrək qəlbini
oxşayır. R.Şəfəqin
"Sülh göyərçiniyik biz", "Novruz gəlib,
yaz gəlib", "Gəlsin təzə ilimiz",
"Salam, qış", "Çiyələk",
O.Zülfüqarovun "Telefon", "Mayak", H.Nəcəfovanın
"Anaların sülh arzusu", A.İsmixanovanın
"Heyvanların nəğməsi",
Q.Tulçinskayanın "Buynuzu gicişən çəpiş",
İ.Yegikovun "Qızıl qaz" və sair
mahnıları bu gün də müğənnilərin
repertuarından düşmür.
Təkcə
uşaqların deyil, həm də böyüklərin həmdəminə
çevrilən Zahid Xəlil onların da qəlbini ehtizaza gətirməyi
bacarmışdır. Onun bir şeirini misal gətirmək
kifayətdir. Şair "Onsuz da mən səni sevməyəcəyəm"
şeirində yetkinlik dövrünü keçirən,
çılğın məhəbbətli səbrsiz bir
gözələ məzəmmətlə dolu hisslərini
bildirir:
Ruhumla,
hissimlə nə əlləşirsən,
Deyirsən
açılan təzə çiçəyəm?!
Vallah lap
havayı gözəlləşirsən,
Onsuz da mən
səni sevməyəcəyəm.
Artıq
sevgi yaşı ötdüyünə görə "quru
daşa" çevrilən, onun bu sevgisinə
yaraşmadığını deyən şair ən son məqamda
bu gözəli uğursuz sevgidən çəkindirməyə
çağırır:
Ürəkmi
umursan bu quru daşdan,
İnsaf et,
ağlımı çıxarma başdan?!
Harama
yaraşır sevgi bu yaşda?
Onsuz da mən
səni sevməyəcəyəm!
Şərikmi çıxırsan
duyğularıma,
Əsəb
tellərimi çəkmə tarıma.
Qayıdıb
nə deyim evdə qarıma?!
Onsuz da mən
səni sevməyəcəyəm!
Uşaqlar və
gənclər üçün orijinal şeirlər yazan sənətkar
nəsr sahəsində də yenilik axtarışına
çıxdı. Uşaqların yeni üsluba, yeni
mövzulara mənəvi ehtiyacları olduğunu duyan
yazıçı ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində
özünün "Ballıca" adlı nəsr əsərini
çap etdirdi. Bu, yazıçının ilk nəsr əsəri
olsa da, az bir vaxtda uşaqların sevimli kitabına
çevrildi. Bu kitaba daxil edilmiş "Papaq",
"Peçenyedən yaranmış qız",
"Güzgü", "İki adamcığaz",
"Qırmızıpapaq və canavar", "İki
nar", "Qayıq sürən ayı balası",
"Bağırmaq istəyən adam",
"Üçbucaq ölkənin adamları",
"Çiyələklərin çəhrayı
nağılı", "Coğrafiya dərsində
taxılan eynək", "Günəşi qoparmaq istəyən
ayılır", "Ləyaqətli adam və onun
qarnı" və sair kiçik hekayələri onun bitkin,
orijinal qələm sahibi olmasından xəbər verir.
Zahid Xəlilin
uşaq nəsrində fantaziya çox güclüdür. Məsələn,
"Peçenyedən yaranmış qız"
nağılında yaratdığı burnu xalis marmeladdan,
gözləri moruq mürəbbəsindən, qulaqları və
ağzı qaymaqdan düzəldilmiş bu qız dinamik fəaliyyətdə
olan canlı bir varlıq kimi kiçikyaşlı oxucuda maraq
yaradan fəal bir uşaq təsiri bağışlayır.
Tanınmış təmsil ustası Hikmət Ziya
yazıçının bu məharətini yüksək qiymətləndirərək
yazırdı: "Mən uşaq yazıçısı kimi
bu faktın üzərində xeyli düşündüm.
Axı, necə ola bilər ki, bu boyda yalanlara uşaq
inansın. Yazıçı cansız əşyaları insan
kimi düşündürür, onların bir-birinə qəzəb,
nifrət və sevinclərini
göstərir, uşaq da buna inanır.
Görünür bu cəhət də
yazıçının şairliyi ilə bağlıdır.
Axı, necə olur ki, biz çəmənin
"bağçaya düşən bir gözəlin
yaylığı" olduğuna inanırıq, peçenyedən
yaranmış qızın küçələrdə gəzməsinə
inanmırıq".
Zahid Xəlilin
dramaturji yaradıcılığı da diqqəti cəlb
edir. Bu maraq doğuran dramaturji əsərin ikisi -
"Küp" və "Lampacıq" folklor motivləri əsasında,
"Ata ocağı" isə həyatdan
götürülmüş mövzu əsasında qələmə
alınmışdır.
Yazıçının
müxtəlif janrlı orijinal bədii
yaradıcılığının əhatə dairəsi
genişləndikcə respublikamızın
hüdudlarını aşaraq bir çox dünya
xalqlarının dillərinə tərcümə olundu. Əsərləri
dünyanın müxtəlif xalqlarının dillərinə
tərcümə olunaraq böyük tirajla çap olunduqca və
ətrafına çoxlu oxucu topladıqca, ayrı-ayrı qələm
sahibləri: xarici ölkə şair və
yazıçıları, ədəbiyyatşünas-tənqidçilər
müntəzəm olaraq Zahid Xəlilin yaradıcılıq
laboratoriyasına daha dərindən nüfuz etdilər. Yüz
min tirajla yayımlanan "Detskaya literatura" jurnalı onun
yaradıcılığının təhlili və təbliğinə
geniş yer ayırdı. Jurnalın baş redaktoru, görkəmli
rus yazıçısı Sergey Alekseyev yazırdı:
"Zahid Xəlil özünü uşaq ədəbiyyatına
həsr etmişdir və onunla nəfəs alır. Bu sahəni
təkcə xüsusi tədqiqatlarında deyil, həmçinin
televiziya verilişlərində, kütləvi qəzet və
jurnallarda da təbliğ edir. Zahid Xəlilin şeir və
nağıllardan ibarət olan "Salam, Cırtdan!" əsəri
incə, təkrarolunmaz yumorla, yeri gələndə satirik məqamlarla
öz bədii siqlətini balaca oxuculara göstərmişdir.
Zahid Xəlilin bu kitabı olduqca aydın və işıqlı
üslubda yazılmışdır".
Zahid Xəlilin
elmi-bədii yaradıcılığı haqqında bir
çox görkəmli sənət adamlarının fikirləri
ilə rastlaşırıq. Görkəmli tənqidçi,
akademik B.Nəbiyev onun uşaq yaradıcılığına
xüsusi rəğbət bəsləmiş, Andersen və
Qrimm qardaşları ilə müqayisə etmişdir. Rus
şairlərindən S.Baruzdin, S.Mixalkov, Y.Yevtuşenko,
Y.Kuşak, P.Frenkel, tənqidçilər İ.Motyaşov,
N.Filonova, M.Vlasova, P.Ulyaşov, türkmən şairi A.Qarayev, moldav yazıçısı F.Mironov,
eston şairi X.Miyand, Litva ədəbiyyatşünası
V.Aurila, başqırd şairi M.Kərim, M.Qali və digər
sənətkarlar onun yaradıcılığı haqqında
xoş sözlər söyləmişlər.
Rus tənqidçisi
İ.Motyaşov Zahid Xəlilin poeziyasını təhlil edərək
onun yaradıcılıq sirlərini açmış və
qeyd etmişdir ki, Zahid Xəlilin şeirlərində dünya
olduqca mərhəmətli, işıqlı, rəngarəngdir,
gur səsli, harmonikdir. Şair ona görə diqqəti cəlb
edir ki, o, təkcə ədəbiyyat tarixçisi və tənqidçisi
deyil, hər şeydən əvvəl yaxşı uşaq
yazıçısıdır. Zahid Xəlilin uşaq ədəbiyyatına
gəlmə səbəbi onun yaradıcılıq
axtarışları, sənətdə novatorluğu ilə
bağlıdır.
Zahid Xəlil
ərsəyə gətirdiyi bədii
yaradıcılığı ilə dünyaya pəncərə
açmışdır, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatını
dünyanın bir çox ölkəsində
tanıtmışdır. Mübaliğəsiz deyə bilərik
ki, müasir Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının
dünya xalqlarına tanıdılmasında Zahid Xəlilin
inkaredilməz xidmətləri vardır. Fitri istedadı
hesabına ərsəyə gətirdiyi əsərlərinin bədii
dilinin təbiiliyi, təsvir etdiyi həyat səhnələrinin
tam təfərrüatı ilə bədiiləşdirməsi,
fərdi yaradıcılıq üslubunu olduğu kimi
saxlaması və sair əsl sənətkara xas olan xüsusiyyətlər
ona dünya uşaq ədəbiyyatı korifeyləri ilə
müqayisə olunmaq imkanı qazandırmışdır.
Çünki Zahid Xəlil öz
yaradıcılığında nəsihətçiliyə
yol vermir, uşaqlara yorucu əxlaq dərsi keçmir,
yalnız onlarla poetik bir dillə söhbət edir. Əxlaqi məsələlərin
həlli onun qələmə aldığı tarixin, rəvayətlərin,
nağılların özündən doğur.
Yetmiş yaşı qeyd edilən Zahid Xəlil
bu gün də yorulmadan, gənclik təravətilə
yazıb-yaradır, milli uşaq ədəbiyyatının
inkişafı naminə problemli məsələlərin tədqiqatını
aparır, yeni, uşaqları cəlb edəcək mövzular
üzərində düşünür: "İndi
uşaqlar üçün hekayələr yazıram. Ancaq dərslik
hekayələri. Bu mənim həyatımda yeni bir mərhələdir.
Heç vaxt dərk etməmişəm ki, məktəb
üçün xüsusi hekayələr lazımdır.
İndi çalışıram bu şərtlərə cavab
verən əsərlər yazım və köhnə əsərlərimi
də bu şərtlərə uyğun işləyirəm. Əlliyə
yaxın hekayə yazım", - deyir.
Görkəmli yazıçı Zahid Xəlil
hələ də yazıb-yaradır və biz də ona uzun
ömür və yaradıcılığında uğurlar
diləyirik!
Füzuli ƏSGƏRLİ
Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 4 may.-
S.5.