Fevziyyə Tansel Prof. Dr. Dilşad Talıbxan haqqında

Bundan az öncə "Azərbaycan müəllimi" qəzetində Azərbaycan kökənli Prof. Dr. Dilşad Talıbxan Elbrus (1916-1979) haqqında geniş yazım getmişdi. Orada başlıca məqsədim Azərbaycan oxucusunda Dilşad xanımın ömür yolu və alimlik fəaliyyəti haqqında təsəvvür yaratmaq, onu öz xalqına ilk dəfə tanıtmaqdı. Bakıdan aldığım bilgilərə görə, həmin yazı maraqla qarşılanıb.

İndi isə "Azərbaycan müəllimi"nin oxucularına Dilşad xanımın ölümüylə bağlı yazılmış, ancaq təkcə onun özüylə deyil, genəlliklə Azərbaycan istiqlalıyla və özəlliklə məşhur istiqlal şairi, ulu Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin (1884-1955) ömür-gün yoldaşı Ümbülbanu’nun və görkəmli siyasi xadim Məhəmmədəli Rəsulzadə’nin (1882-1982) bacısı, görkəmli yazıçı Seyid Hüseyn’in (1887-1938) həyat yoldaşı Ümmügülsüm xanım Əbdüləziz qızı (1900-1944) ilə, onun yaradıcılığı ilə bağlı dəyərli bir məqaləni də göndərirəm. Onun müəllifi Türkiyədə yetərincə tanınan filoloq alim və Dilşad xanımın çox yaxın rəfiqəsi Fevziyyə Abdullah Tansel’dir (1912-1988). Azərbaycanda, təbii ki, onu da tanımırlar, buna görə də haqqında bir qədər bilgi verməyə ehtiyac duydum.

Muş şəhərində 1912-də doğulan Fevziyyə xanım Tansel Əlazığ qazısı olan atası Abdullah Xülusi əfəndi’nin 1921-də vəfatından sonra 9 yaşında ikən bacılarıyla birlikdə İstanbula gəlib. İstanbul Qız Liseyini bitirib. Ali təhsilini İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsi Türk dili və ədəbiyyatı bölümündə 1935-ci ildə tamamlayıb. Universitet və Yüksək Müəllim Məktəbi (Ali Pedaqoji Məktəb) müəllimliyi edib. Universitetdə müəllimi olan, adı Azərbaycanda da hörmətlə çəkilən Mehmet Fuad Köprülü (1890-1966) ilə vəfatınadək təmasını kəsməyib, elmi işlərində onun ən yaxın yardımçılarından biri olub.

Bir il Konya Qız Müəllim Məktəbində müəllimlik etdikdən sonra Ankara Kişi Liseyində 1964-ə qədər çalışıb. Osmanlı dönəmində qurulan bu lisey cümhuriyyətin ilk dönəmlərində ən yaxşı məktəblərdən biri olub. Ankara Kişi Liseyində Tanselin şagirdi olan və keçmişdə millət vəkili, nazir və bir müddət CHP Genəl Başqanı olan jurnalist Altan Öymən "Bir dönəm, bir çocuq" adlı xatirələrində ondan əruz da daxil çox şey öyrəndiyini, əski şeirə bağlı olduğunu, divan ədəbiyyatını, "Sərvəti-fünun" ədəbiyyatını çox yaxşı bildiyini göstərir.

F.Tansel 1964-də Ankara Universiteti ilahiyyat fakültəsinə klassik dini türkcə mətnlər dərsi müəllimliyinə təyin edilib və təqaüdə çıxdığı 1973-ə qədər orada müəllim işləyib.

"Türk Ocağı"nın qapanmasından sonra onun yerinə qurulan "Xalq evləri"nin baş mərkəz orqanı olaraq uzun illər yayımlanan "Ülkü" dərgisi 1936-1941-ci illər arasında Mehmet Fuad Köprülü’nün redaktorluğu altında çıxıb. Tansel noyabr 1936 - iyun 1941 tarixləri arasında dərginin sahibi və məsul yazı işləri müdirliyini edib. Köprülüdən aldığı dərs sayəsində onun çalışma və incələmə metodunu yaxşı qavrayıb, həyatı boyunca onun elmi anlayışının təqibçisi olub, tələbkar və qılı qırx yaran bir araşdırmaçı olaraq tanınıb. Bu özəlliyindən dolayı nəşrə hazırladığı əsərlərə böyük əmək və diqqət sərf edib. Demokrat Partiyasının qurucuları arasında bulunan müəllimi Köprülü həmin partiyanın idarəçiləriylə ixtilafa düşərək xarici işlər naziri vəzifəsindən istefa verdikdən sonra F.Tansel 1950-ci illərin sonlarında ona "Osman dövlətinin quruluşu", "İslam mədəniyyəti tarixi", "Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər" kimi önəmli əsərlərini nəşrə hazırlamaqda yardımçı olub. Özü də müstəqil olaraq Türk Tarix Qurumunun orqanı "Belleten"də, "Kubbealtı Akademi Mecmuası"nda məqalələr, "İslam Ansiklopedisi"ndə müxtəlif materiallar dərc etdirib. "Ziya Gökalp Külliyyatı", "Mehmet Akif", "Xüsusi məktublarına görə Namiq Kamal və Əbdülhaq Hamid", "İstiqlal hərbində mücahid qadınlarımız", "Namiq Kamalın xüsusi məktubları", "Mehmet Əmin Yurdaqulun şeirləri", "Yaxşı və doğru yazma üsulları", "Türk-İslam ədəbiyyatı", "Klassik dini mətnlər" onun nəşr edilmiş əsərlərindən bəziləridir. F.Tansel, soyad qanunu çıxdığı zaman bacıları ilə birlikdə "Erinç" soyadını alıb, ancaq bir müddət sonra "Tansel"ə dəyişdirıb. Bu soyadla Dr. Fəthi Təvətoğlu tərəfindən Samsunda çıxarılan aylıq türkçü "Kopuz" dərgisinin avqust 1943 tarixli 4-cü sayında "Mehmetciyə" başlıqlı bir şeiri dərc edilib. Yazı həyatına öncə şair kimi başlayıb.

Ankarada 1988-də vəfat edən Fevziyyə Abdullah Tansel’dən qalan əsərlər arasında gündəlikləri də var. Onlar İstanbulda 2011-də "Ay dolanır, günlər keçər" adıyla nəşr edilib. F.Tansel çox sevdiyi rəfiqəsi Dilşad Elbrus Talıbxanın ölümünü gündəliyində bu sətirlərlə qeyd edib: "Bu gün böyük bacımdan məktub aldım. Mənim sevgili azəri arkadaşım Dilşadcığımın Cərrahpaşa tibb fakültəsində 12 apreldə öldüğünü yazır; çox-çox üzüldüm. Məni anlayan, mənim anladığım bir dostumu da itirdim".

Həyatı boyunca heç ailə qurmadığı üçün soyunu davam etdirəcək varisi qalmayan F.Tansel sağlığında Ankara və İstanbuldakı iki ayrı mülkünü, bütün kitablarını, məcmuələrini, araşdırma qeydlərini və basılmış əsərlərinin mülkiyyətini, kitabxanasını vəfatından sonra yaşadılması və işlədilməsi, bankdakı bir miqdar pulunu xeyir işlərə sərf etmək şərtiylə İstanbuldakı Türk Petrol Vəqfinə hibə edib (bağışlayıb).

Prof. Dr. Dilşad Talıbxan Elbrus’un vəfatından sonra haqqında "Azərbaycan" kültür dərgisində gözəl bir yazı nəşr edən Fevziyyə Tansel yaxın dostunu Azərbaycan xalq ədəbiyyatını, folklorunu, teatr əsərlərini, opera və operettalarını çox yaxşı bilən, gözəl piano çalan, şirin səsiylə Azərbaycan şərqi və türkülərini, segah və bayatılarını üsuluna uyğun olaraq qayət xoş tərənnüm edən, dindar və etiqadı tam kamil bir insan olaraq bütün yönləriylə tanıdıb.

Vətənindən uzaqda milli duyğularını itirmədən böyüyən, elm adamı olaraq seçkin bir yer qazanan sevgili rəfiqəsi haqqındakı həmin yazısıyla həm onu, həm də özünü ölümsüzlər sırasına qatan Fevziyyə Abdullah Tanseli və Dilşad Elbrusu bu münasibətlə rəhmətlə anırıq.

Ömər ÖZCAN,

Türkiyə Cümhuriyyəti Milli

Təhsil Nazirliyinin müşaviri

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 25 may.- S.6.