Tədqiqat xarakterli yeni dərs vəsaiti

Təbiidir ki, Azərbaycan bir Avropa ölkəsi olaraq təkcə Şərqlə bağlı olmayıb, həm də Qərb dünyası ilə yaxından təmasda olmaq, yeni vüsət və inkişaf yolu seçmək əzmindədir. Elə buna görə də Qərb mədəniyyəti ilə paralel surətdə Şərq müdriklik məktəbinin, görkəmli Azərbaycan şair və ədiblərinin ədəbi-bədii irsinin öyrənilməsi az əhəmiyyət kəsb etmir. Daha doğrusu, Avropa mədəni tarixinin öyrənilməsi bütün xalqların, o cümlədən Azərbaycan milli ədəbiyyatının daha geniş intişar tapmasında mühüm rola malikdir. Bu baxımdan ali məktəblərdə yeni dərslik, dərs vəsaitlərinin yaradılmasına zəruri ehtiyac duyulur.

İddia etmək olmaz ki, müəllif öz kitabında dərslik prinsiplərinə tam riayət etmiş, xronoloji ardıcıllığı qoruyub saxlamışdır. Hər halda müəllifə belə haqq qazandırmaq olar ki, kitab dərs vəsaiti kimi nəzərdə tutulmuşdur. Əksər ədəbi oçerk və portretlər müəllifin daha çox mühazirələri əsasında yazılmışdır. Bu da imkan vermişdir ki, o, ədəbi hadisə və mövzulara sərbəst yanaşsın, hər şeyi ehkam kimi qəbul etməsin. Bəlkə də buna görədir ki, kitabda müəllifin fərdi yanaşma metodu özünü daha artıq göstərir. Bunu biz zəruri, qanunauyğun hal kimi qəbul edirik. Bəri başdan deyək ki, müəllif özündən əvvəlki tədqiqatçı-alimlərə böyük sayğı göstərmiş, istər rus, istərsə də Azərbaycan mənbələrinə ehtiramla yanaşaraq onların dərslik və dərs vəsaitlərinə istinad etmiş, yaradıcı bəhrələnmişdir. Ə.Sultanlının, Ə.Ağayevin, C.Nağıyevin, T.Novruzovun, N.Paşayevanın, M.Qocayevin, Q.Quliyevin, Q.Kazımovun, V.Hacıyevin, A.Əliyevin kitablarına, məqalə və fikirlərinə qədirşünaslıqla yanaşmışdır.

Azərbaycanda dünya ədəbiyyatının kamil bilicilərindən olan mərhum professor Əli Sultanlıdan sonra yunan-Roma, orta əsr dünya şair və yazıçıları barədə çox dərsliklər, dərs vəsaitləri və ayrı-ayrı monoqrafik kitablar nəşr olunmuşdur. Bu proses indi də davam etdirilir. Professor Ə.Xəlilovun hazırladığı "Dünya ədəbiyyatı" dərs vəsaiti isə bir çox özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu kitaba Antik yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsi haqqında xeyli təzə materiallar daxil edilmişdir. Xüsusən Homerin yaradıcılığı ilə bağlı geniş elmi-ədəbi məlumatlar və yeni təhlil, təsvir üsulları diqqəti cəlb edir. "İliada" və "Odisseya" dastanları ilə bağlı fikir və mülahizələr orijinallığı ilə fərqlənir. Dastanların rus və Azərbaycan dilindəki tərcümələrinə xeyli yer verilməsi əsas məziyyətlərdən biridir.

Homerin lirikası barədə yığcam məlumatla təsəvvür yaratması da tələbələr üçün yeni sayıla bilər. Burada şairin iki epiqramasının Azərbaycan dilinə tərcümə etməsi də kitab müəllifinin yeni bir əlavəsidir.

Roma ədəbiyyatında hüquq, fəlsəfə və natiqlik sənətində müstəsna yer tutan Siseronun yaradıcılığına həsr olunmuş səhifələr onun həyat və şəxsiyyəti barədə geniş təsəvvür yaradır. Antik dövrün böyük şəxsiyyətlərinə - Sokrata, Platona, Aristotelə, Konfutsiyə, Zərdüştə və b. həsr edilmiş qısa icmalar ali məktəb tələbələri üçün əlahiddə təsəvvür yaradır ki, bu da çox vacibdir.

İlk intibah dövründən danışarkən müəllif haqlı olaraq Dantenin, Petrarkanın və Bokkacionun dünya ədəbiyyatındakı yerini aydınlaşdırmağa cəhd etmişdir. Dante ilə bağlı səhifələr, zənnimizcə, xüsusi maraq doğuracaq. Çünki italyan şairinin təkcə Qərb dünyasına etdiyi müsbət təsiri göstərməklə yanaşı, Ə.Xəlilov onun Şərq dünyasına, habelə Azərbaycan ədəbiyyatına xeyirxah təsirindən də danışmışdır. Ə.Hüseynzadə, H.Cavid, M.Müşfiqlə bağlı deyilən fikir və mülahizələr maraq doğurur. Cavidin və bir çox Azərbaycan şairlərinin italyansayağı sonet yazmaları və bunlardan nümunələr verilməsi kitabın məziyyətlərini şübhəsiz ki, artırır. Dante və Şərq mövzusuna toxunulması da müsbət haldır.

Petrarka dilimizə çox az tərcümə olunmuş intibah şairidir. Lakin müəllifin bu barədə də yeni mülahizələri diqqət çəkəndir. Burada deyilən fikirlər, paralel müqayisələr, Azərbaycan ədəbiyyatında sonetin bir janr kimi təşəkkül tapması ilə bağlı ədəbi iddialar oxucuda geniş təsəvvür yaradır.

Orta əsrlər ədəbiyyatına ayrılmış qısa xülasələr də xüsusi önəm daşıyır. Bir daha qeyd edək ki, Dante, Petrarka, Höte barədəki ədəbi oçerk və portretlər tamamilə yeni, müasirlik mövqeyindən yazılmışdır.

Burada indiyə qədər oxucuların bilmədiyi çox mətləblər elmi şəkildə əsaslandırılmışdır. Kitabda müəllifin "Qərb-Şərq divanı"ndan etdiyi bədii tərcümələr də diqqəti cəlb edəndir.

Dərs vəsaitində Qərb ədəbi fikrinin parlaq şəxsiyyətləri müasir elmi-nəzəri müstəvidə araşdırılır, kitab müəllifinin şəxsi mövqeyi kontekstində təhlil və təsbit olunur.

Görkəmli alman şair-mütəfəkkiri Hötenin yaradıcılığı ilə bağlı səhifələr tamamilə yeni baxış bucağından yazılmışdır. Şairin Şərqlə, fars-tacik və türk poeziyası ilə möhkəm bağlılığı kitabda müfəssəl təhlilini tapmışdır. Firdovsi, Nizami, Hafiz, Xəyyam, Sədi, Nəvai, Rumi, Cami barədəki fikirlər müəllifin diqqətindən yayınmamış, alman şairinin hər birinə münasibəti konkret misallarla açıqlanmışdır. Şərq şairlərinə həsr olunmuş şeirlərin kitab müəllifinin özü tərəfindən dilimizə tərcümə olunması əlahiddə bir keyfiyyətdir.

Mən bir həmkar kimi sevinməyə bilmərəm ki, kafedramızın professoru mümkün qədər yeni, tədqiqat xarakterli bir dərs vəsaiti ortaya çıxara bilmişdir. Çox istərdik ki, vəd etdiyi kimi, kitabın digər hissələri də nəşr edilsin. Bu yolda müəllifə uğurlar diləyirik.

Cəlil NAĞIYEV,

BDU-nun dünya ədəbiyyatı

kafedrasının müdiri, professor

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 25 aprel.- S.7.