Müəllimlərini əvəz edən şagird

Maks Karl Ernest Lüdviq Plank görkəmli alman nəzəri fiziki, kvant nəzəriyyəsinin banisi kimi XX əsrin əvvəllərində fizika elminin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirib. 1900-cü ildə kvant hərəkətini (Plank sabiti) elmə daxil edib, kvant ideyalarına əsaslanaraq şüalanma qanununu kəşf edib. Termodinamika, nisbilik nəzəriyyəsi, idrak fəlsəfəsinə dair elmi işləri ilə böyük nüfuz qazanıb. Fizikanın tarixi və metodologiyası, elmin fəlsəfəsinə dair tədqiqatlar aparıb. Mütləq qara cismin spektrində enerjinin paylanması qanununu müəyyən edib. 1918-ci ildə mütləq qara cismin şüalanma qanununun kəşfinə görə Nobel mükafatına layiq görülüb.

İstedad və əməksevərliyi ilə seçilən məktəbli

Maks Plank 1858-ci il aprelin 23-də Prussiyanın Kile şəhərində mülki hüquq professoru İohann Yulius Vilhelm fon Plankın ailəsində anadan olub. Anası Emma Plank uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul idi. Uşaqlıqdan Maks fortepianoda və orqanda ifa etməyi öyrənib. O, musiqi sahəsində qeyri-adi qabiliyyətləri ilə seçilib. Maksın 9 yaşı tamam olanda ailə Münhenə köçüb. Plank sonralar xatırlayırdı ki, valideynləri və bacıları arasında xoşbəxt gənclik illəri keçirib. Onların ailəsində uşaqların istedad və qabiliyyətlərinin hərtərəfli inkişafına xüsusi diqqət var idi. Onun ulu babası Qotlib Yakob Plank və babası Henrix Lüdviq Plank Gettingendə teologiya professorları olublar. Maks Münhendə Maksimilian Kral Gimnaziyasına daxil olub. Gimnaziyada Maks yaxşı oxuyurdu. İstedadı, əməksevərliyi ilə seçilən Plank çox ağıllı və fərasətli idi.

Onun riyaziyyata marağı çox erkən yaşda özünü büruzə verib. Riyaziyyat sahəsində çox gözəl müəllimləri onda təbiət və dəqiq elmlərə maraq oyada biliblər. Maksın riyaziyyat müəllimi Q.Müller olub. Müəllimlər arasında dərin biliyi və iti zəkası ilə seçilən Müller sadə və inandırıcı dərs nümunələrilə fizika qanunlarını gənc və istedadlı Planka izah etməklə onda tədqiqatçılığa və müstəqil surətdə elmi problemlər üzərində iş aparmağa həvəsləndirmişdi. Orta və yuxarı siniflərdə onun xəstələnmiş müəllimləri əvəz etməsi adi hala çevrilmişdi. 1854-cü ildə gimnaziyanı başa vuran Maks əvvəlcə klassik filologiyanı öyrənməyə cəhd edib, öz qüvvəsini musiqi kompozisiyalarında sınayıb, lakin fizikaya üstünlük verib. Sonralar Plank yazırdı ki, ilk olaraq enerjinin saxlanması qanununu mütləq qanun kimi mənimsəyib. İxtisas seçimi qarşısında qalan Plank dərhal fizikanı seçməyib. Onu klassik filologiya, musiqi cəlb edirdi. Fizika ixtisas seçimində bütün digər elmləri qabaqlasa da, musiqi Plankın bütün ömrü boyu həyatında önəmli yerdə olub. Maks Plank 3 il ərzində əvvəlcə Münhen, sonra isə Berlin universitetlərində riyaziyyat və fizikanı öyrənib. Onun Münhen Universitetindəki müəllimlərindən professor Filipp fon Jollinin qabaqgörənliyi səhv çıxıb. O, gənc Planka başqa peşəni seçməyi məsləhət görmüşdü. Onun sözlərinə görə, fizikada artıq kəşf olunası əhəmiyyətli yeni bir şey qalmayıb. O, Maksa perspektivi olmayan işlərlə məşğul olmamağı tövsiyə etmişdi. Lakin gənc Maks professorun nəsihətinə qulaq asmayıb. Maksın gənclik illərində geniş yayılan bu kimi fikirlər XIX əsrin sonlarında fizika və kimya elmləri sahəsində əldə olunmuş bir sıra elmi nailiyyətlərlə izah olunur. Lakin Berlin Universitetində təhsil alan Maks Plank Almaniyanın o zamankı məşhur tanınmış fizikləri Qerman fon Helmholts və Qustav Kirxqof, eləcə də Rudolf Klauzisin elmi işləri sayəsində fizika elmi sahəsində daha geniş elmi dünyagörüşə nail olmuşdu. Məşhur fiziklərin rəhbərliyi altında elmi problemləri öyrənən Maks özünün elmi karyerasını müəyyən edib. Sonralar Plank yazırdı ki, fiziki qanunları o, adları çəkilən alimlərin mühazirələrindən deyil, onların yazmış olduqları kitablardan öyrənib. (Helmholts mühazirələrə hazırlaşmırdı və çox vaxt yazı lövhəsində səhvlər buraxırdı, Kirxqof isə mühazirələrə çox diqqətli hazırlaşsa da, onun dərsi çox darıxdırıcı və monoton idi).

Elmi maraqları

Dövrün bir sıra məşhur fiziklərinin təsiri altında Maks Plankın elmi maraqları ilk vaxtlarda termodinamika sahəsinə yönəlib. Fizikanın bu bölməsində o zaman məlum olan azsaylı fundamental qanunlar əsasında istilik problemləri, mexaniki enerji və enerji çevrilmələri öyrənilirdi. 1879-cu ildə Maks Plank Münhen Universitetində "İstiliyin mexaniki nəzəriyyəsinin ikinci qanunu barədə" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək ilk elmi dərəcəsini alıb. İki il sonra isə "Müxtəlif temperaturlarda izotrop maddələrin tarazlıq vəziyyəti" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Bundan sonra Maks Plank Münhen Universitetinin fizika fakültəsində kiçik elmi işçi vəzifəsinə təyin olunub. 1885-ci ildə Maks Plank Kilsk Universitetinin adyunkt-professoru olub. Bu, ona məşğul olduğu elm sahəsində daha geniş sərbəstlik verib. Onun maddi vəziyyəti yaxşılaşıb və elmi tədqiqatların aparılması üçün daha çox vaxt qazanıb. O bu təyinatı həyatında ən xoşbəxt günlər hesab edib. Maks çox fəal işləyirdi və tezliklə çox gənc və inkişaf etməkdə olan elm sahəsi - fiziki kimya sahəsində mühüm elmi nəticələr əldə edib. Maks Plankın termodinamika və onun bölmələri olan fiziki kimya və elektrokimya sahəsində işləri ona beynəlxalq nüfuz qazandırıb. 1888-ci ildə Maks Plank Berlin Universitetinin adyunkt-professoru və Nəzəri Fizika İnstitutunun (bu elm ocağı xüsusi olaraq onun üçün təsis edilmişdi) direktoru vəzifəsini tutub. Münhen Universitetində dosent vəzifəsində çalışan Maks Plank nəzəri fizika kursu üzrə ilk mühazirələrini təşkil etməyə başlayıb. Lakin 1897-ci ilə qədər o özünün mühazirə materiallarının dərc olunmasına nail ola bilməyib. 1887-ci ildə Maks Plank Gettingen Universitetinin fəlsəfə fakültəsinin mükafatını almaq üçün yazdığı elmi işi müsabiqəyə təqdim edib. Bu işə görə Plank mükafat alıb, enerjinin saxlanması qanununun tarixi-metodoloji təhlilinə həsr olunmuş elmi iş 1887-1924-cü illər ərzində 5 dəfə dərc olunub. Bu dövrdə Plank fiziki-kimyəvi proseslərin termodinamikasına dair bir sıra elmi işlərini dərc etdirib. Duru məhlullarda kimyəvi tarazlıq nəzəriyyəsini yaratmasına görə daha çox populyarlıq qazanıb. 1897-ci ildə onun termodinamikaya həsr olunmuş mühazirələri ilk dəfə işıq üzü görüb. Bu klassik əsər bir neçə dəfə dərc olunaraq müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Artıq Maks Plank Berlin Universitetinin ordinar-professoru və Prussiya Elmlər Akademiyasının üzvü idi. 1896-cı ildə Plank Berlin Dövlət Fizika-Texnika İnstitutunda aparılan hesablamalara, eləcə də maddələrin istilik şüalanması hadisəsinə maraq göstərib. Müstəqil surətdə öz tədqiqatlarını aparan Plank yeni fiziki qanunauyğunluqlara diqqət yetirib. O, eksperimentlər əsasında qızdırılmış cismlərin istilikburaxma qanununu müəyyən edib. Bununla belə, o, istilikburaxmanın kəsilən xarakterə malik olması ilə üzləşib. Plank öz qanununu yalnız belə bir mühüm fərziyyə ilə əsaslandıra bilib ki, atomların hərəkət enerjisi sərbəst deyil, onlar yalnız müəyyən olunmuş qiymətlər ala bilər. Sonrakı tədqiqatlar bu fərziyyəni tam təsdiq etdi. Məlum oldu ki, istilikburaxmanın fasiləliliyi istənilən şüalanmaya xasdır. İşıq enerjinin ayrı-ayrı hissələrindən (kvantlardan) ibarətdir. Plank müəyyən etmişdi ki, işıq porsiyalarla buraxıla və udula bilər. Və hər bir bu cür porsiyanın enerjisi hərəkət tezliyinin sonralar Plank sabiti adlandırılan xüsusi sabit kəmiyyətə hasilinə bərabərdir.

Maks Plank sabiti

Maks Plank mütləq qara cismin spektri üçün universal düstur axtarırdı. Şüalanmanın enerjisinin onun tezliyinin böyüməsi ilə artmasını nəzərə alan Plank çox sadə təklif vermişdi. E şüalanma enerjisi onun tezliyi ilə mütənasibdir: . Plank tapdığı düstur üzərində iki il çalışmışdı. 1900-cü il oktyabrın 19-da Alman Fizika Cəmiyyətinin iclasında Plank öz düsturunu təklif edib. İclasda iştirak edən eksperimentatorlardan Rubens ertəsi gün Plankı təbrik edərək bildirib ki, onun düsturu mütləq qara cismin spektrlərini ən xırda təfərrüatlarına qədər təsvir edir. Plank nəzəriyyəçi idi, ona görə də o, nəzəriyyənin yalnız son nəticələrini deyil, həm də daxili bitkinliyini qiymətləndirirdi. O hələ bilmirdi ki, təbiətin yeni qanununu kəşf edib, o hesab edirdi ki, bu qanunu elmə məlum olan digər qanunlardan çıxarmaq olar. Materiyanın və termodinamikanın kinetik nəzəriyyəsindən irəli gələn mülahizələrə istinad edən Plank şüalanma qanununu nəzəri olaraq əsaslandırmağa çalışırdı. O, son qüvvəsini toplayaraq iki ay fasiləsiz işləyib və buna nail olub. Alim müəyyən etmişdi ki, şüalanma müəyyən paylarla və ya kvantlarla buraxılır, həmin payların miqdarı isə onun təklif etdiyi düsturu ilə müəyyən olunur. Nyuton və Leybnits tərəfindən qoyulmuş dünyanın əsas fiziki mənzərəsini təşkil edən bütün növ proseslərin kəsilməzliyi təsəvvürünə zidd olaraq Plank şüalanmanın kvant təbiətini irəli sürür. Bu nəzəriyyəyə görə, şüalanma hər birinin enerjisi -yə bərabər olan kvantlarla ayrılır və udulur: burada - şüalanma tezliyi, - Plank sabitidir. Məşhur düsturunu çıxaran zaman Plankın 42 yaşı var idi. 1900-cü il dekabrın 14-də Berlin Fizika Cəmiyyətinin iclasında çıxış edən ordinar fizika professoru Maks Plank "Normal spektrdə enerjinin paylanması qanununun nəzəriyyəsinə dair" son dərəcə xüsusi əhəmiyyətə malik məqalə ilə çıxış edib. Həmin gün yeni elm - kvant haqqında təlim yaranıb. Plank tərəfindən irəli sürülmüş fərziyyə fizikada əsl inqilab yaratmış kvant nəzəriyyəsinin doğulması demək idi. Elm aləmi üçün Plank adını daşıyan sabitinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu bu iclasdan sonra məlum oldu. Bu sabitin kiçik ədəd olduğu aşkar olundu. Plank sabiti atom hadisələrinin öyrənilməsinə qapı açdı. Plank düsturu abstrakt təsəvvürlərin nəticəsi olmayıb, yalnız uzunmüddətli dəqiq təcrübələrin əsasında meydana gəlib. Plank təsir kvantını fizika elminə daxil etmişdi. O, elmi tapıntısının əsl mahiyyətini özü də tam miqyası ilə təsəvvür edə bilmirdi. Digər nüfuzlu fiziklər də yeniliyi qəbul etməkdə və onu anlamaqda çətinlik çəkirdilər. Məşhur fizik Kramers kvantlar nəzəriyyəsi açıqlandıqdan sonra belə demişdi: "Kvant nəzəriyyəsini xəstəliyi müalicə edən, lakin xəstəni öldürən dərmanla müqayisə etmək olar". Plank özü 1909-cu ildə Eynşteynə etiraf edirdi: "Mən işıq kvantlarının varlığına hələ də pis inanıram". Lakin Plankın işləri artıq fiziki tədqiqatlar üçün bol material vermişdi. 20 il keçəndən sonra Eynşteyn deyirdi: "Plank fiziklərin qulağına birə buraxıb". Klassik fizika müasir fizikanın tam əksi olaraq hazırda "Planka qədərki fizika" adlanır. 1901-ci ildə eksperimental məlumatlara əsaslanan Plank Bolsman sabitinin qiymətini müəyyən edib. Digər elmi nəticələrdən isfitadə etməklə Avoqadro ədədini (elementin bir molunda olan atomların sayı) hesablayıb. Avoqadro ədədindən istifadə edən Plank çox yüksək dəqiqliklə elektronun elektrik yükünü tapa bilib. Plank heç də inqilabçı olmayıb, nə o, nə də digər fiziklər "kvant" anlayışının dərin mənasını başa düşmürdülər. 1906-cı ildə Plankın "İstilik şüalanması nəzəriyyəsinə dair mühazirələr" monoqrafiyası işıq üzü görüb. Bu nəzəriyyədə Plank sabiti və digər fundamental kəmiyyətlərlə yanaşı, işıq sürəti, Bolsman sabiti adlandırılan kəmiyyət əksini tapıb. Plank üçün kvant sadəcə maddənin istilikburaxma qabiliyyətini düsturla ifadə etmək üçün bir vasitə idi. O, dəfələrlə klassik ənənə çərçivəsində razılıq əldə etməyə cəhd edib, lakin nəticə hasil olmayıb. Bununla belə o, kvant nəzəriyyəsi üzrə ilk uğurlardan məmnuniyyətlə danışırdı. Kvant nəzəriyyəsinin mövqeyi 1905-ci ildə Albert Eynşteynin foton anlayışından - elektromaqnit şüalanma kvantından istifadə etməsindən sonra daha da möhkəmləndi. Eynşteyn təklif edirdi ki, işıq ikili təbiətə malikdir: o, özünü həm dalğa, həm də hissəciklər kimi apara bilər. 1907-ci ildə Eynşteyn cismlərin xüsusi istilik tutumunun təcrübi qiymətləri və nəzəri fərziyyələr arasında ziddiyyətləri kvantların köməyi ilə aradan qaldırmaqla kvant nəzəriyyəsinin əsaslarını daha möhkəmlətdi. Plankın kəşfinin daha bir potensial gücü 1913-cü ildə danimarkalı fizik Nils Borun kvant nəzəriyyəsini atomun quruluşuna tətbiq etməsindən sonra daha da təsdiqini tapdı. Plankın digər nailiyyətlərinə gəldikdə, hissəciklərin kiçik təsadüfi impulslarda hərəkətini təsvir edən Fokker-Plank tənliyinin həlli misal göstərilə bilər.

"Fiziki tədqiqatların yolgöstərən ən parlaq ulduzu"

1919-cu ildə Maks Plank kvant enerjisinin kəşfi sahəsində xidmətlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülüb. İsveç Kral Elmlər Akademiyasının üzvü Q.Ekstrand mükafatın təqdimolunma mərasimində qeyd edib ki, "Plankın şüalanma nəzəriyyəsi müasir fiziki tədqiqatların yolgöstərən ən parlaq ulduzudur, onun dahiliyinin neçə-neçə xəzinəyə yol açdığını söyləmək üçün isə bir neçə il lazım gələcək". 1920-ci ildə Nobel mühazirəsində Plank öz işlərinə yekun vuraraq etiraf edirdi ki, kvantın tətbiqi hələlik əsl kvant nəzəriyyəsinin yaradılmasına gətirməyib. 20-ci illərdə Ervin Şredinger, Verner Heyzenberq, Pol Dirak və digər fiziklər kvant mexanikasını inkişaf etdirdilər. Kvant mexanikasının yeni ehtimal interpretasiyası Plankın ürəyinə yatmırdı. Eynşteyn kimi Plank da yalnız ehtimal nəzəriyyəsinə əsaslanan qabaqcadan söylənmiş fərziyyələri bir araya gətirmək istəyirdi. Plankın müasir fizikanın inkişafında xidmətləri təkcə kvantın kəşfi və onun adını daşıyan sabitlik ölçüsü ilə məhdudlaşmır. Eynşteynin 1905-ci ildə dərc olunmuş xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi onda çox güclü təəssürat buraxmışdı. Plank tərəfindən yeni nəzəriyyəyə göstərilmiş tam dəstək fiziklər tərəfindən xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin qəbul olunmasında az rol oynamayıb.

"Bu gün mən Nyutonun kəşfi kimi mühüm bir kəşf etmişəm..."

1920-ci il iyunun 2-də Stokholmda İsveç Elmlər Akademiyasında keçirilən təqdimolunma mərasimində çıxış edən Plank "Kvant nəzəriyyəsinin yaranması və inkişafı" mövzusunda nitq söyləyib. "Bu gün bizə anlaşılmaz görünənlər bir vaxt gələcək, daha yüksək baxımdan xüsusilə sadə və harmonik görünəcək. Lakin bu məqsədə çatana qədər kvant problemi tədqiqatçıların fikrini oyadacaq və onu daha məhsuldar edəcək, onun həlli zamanı nə qədər çox çətinlik qarşıya çıxarsa, bu, bizim fiziki biliyimizin genişlənməsi və dərinləşməsi üçün bir o qədər zəruri olacaq". Plank öz kəşfinin əhəmiyyətini çox yaxşı başa düşürdü. Oğlu Ervin xatırlayırdı ki, atası bir dəfə meşə gəzintisinə onu da özü ilə aparıb. Yolda alim oğluna həyəcanla bu sözləri deyib: "Bu gün mən Nyutonun kəşfi kimi çox mühüm bir kəşf etmişəm". Plank doğrudan da bu sözləri deməkdə haqlı idi, lakin Eynşteyn, Bor kimi korifeylərin uzunsürən səyləri tələb olundu ki, bu kəşf bütün elm ictimaiyyəti tərəfindən qəbul olunsun. Plank öz kəşfini heç vaxt nəzərə çarpdırmırdı. Elə bunun nəticəsi idi ki, onun haqqında belə bir yanlış rəy formalaşmışdı: "O bir iş görəndə yəqin ki, nə etdiyini bilmirdi".

Plankın elmə verdiyi xidmətlər əvəzsizdir. Məhz onun kvantları kəşf etməsi Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi kimi mühüm kəşfə yol açmışdı. Plankın şüalanma qanunundan sonralar atom bombasının yaradılmasında da istifadə olunmuşdu.

Plankın kəşfini qiymətləndirən Albert Eynşteyn yazırdı: "Məhz Plankın şüalanma nəzəriyyəsi digər təkliflərdən fərqli olaraq ilk dəfə atomların mütləq ölçülərinin təyin olunmasına təkan verib. Bundan əlavə, o, inandırıcı surətdə göstərib ki, materiyanın atomistik strukturundan əlavə, Plankın irəli sürdüyü universal sabitlik ölçüsü tərəfindən idarə olunan enerjinin özünəməxsus atom strukturu mövcuddur. Bu kəşf XIX əsrdə bütün elmi tədqiqatların əsası oldu və o vaxtdan elmin inkişafını müəyyən etdi. Bu kəşf olmadan atom və molekulların, energetik proseslərin əsl nəzəriyyəsini müəyyən etmək mümkün olmazdı. Bundan başqa, bu kəşf klassik mexanika və elektrodinamikanın standartlarını dağıdaraq elm qarşısında yeni - bütün fizika üçün yeni idrakın təməlini tapmaq vəzifəsini qoydu". Plankın elmi nailiyyətini Albert Eynşteyn qədər dəqiq və müfəssəl qiymətləndirən olmamışdı. Görkəmli fransız riyaziyyatçısı A.Puankare yazırdı: "Plankın kvant nəzəriyyəsi heç şübhəsiz natural fəlsəfənin Nyuton dönəmindən məruz qaldığı ən böyük və ən dərin inqilabdır".

Dahilərin dostluğu

O, hər hansı elmi məktəb yaratmayıb, lakin onun ünsiyyətdə olduğu elmi cəmiyyətin sıraları çox geniş idi. Bu cəmiyyətdə Albert Eynşteyn əsas fiqur idi. Maks Plank Albert Eynşteynlə birlikdə o zaman müxtəlif elmi diskussiyaların və mübahisələrin qızğın aparıldığı Solveyev konqreslərində əsas söz sahibləri idilər. Bir çox elmi mübahisələrə məhz Maks Plankın müdaxiləsindən sonra son qoyulardı. Maks Plank və Albert Eynşteyni möhkəm dostluq birləşdirirdi. Plank bütün həyatı boyu musiqi sevgisini nümayiş etdirib. O, əla pianoçu idi, tez-tez öz dostu Albert Eynşteynlə birlikdə kamera musiqilərini ifa edirdi. Bundan əlavə, fizikanın bir sıra aktual problemlərinə (kvant mexanikasının interpretasiyası) də oxşar mövqedən yanaşırdılar.

Bütün həyatı boyu Maks Plank ailəsinə, dostlarına və öz ölkəsinə sədaqətini qoruyub saxlayıb. O, çox təvazökar adam olub. Plank alpinizmə maraq göstərir və hər yay tətilini Alp dağlarında keçirirdi. "Taleyinə dünyaya böyük yaradıcı ideya bəxş etmək nəsib olmuş insanın gələcək nəsillərin tərifinə ehtiyacı yoxdur. Onun yaradıcılığı ona daha artıq xeyir verib",- deyə Eynşteyn Plankın 60 illiyinə həsr olunmuş tədbirdə bildirmişdi. 1928-ci ildə 70 yaşlı alim nəzəri fizika kafedrasını dalğa funksiyasının banisi Ervin Şredingerə (fizik, Nobel mükafatı laureatı ) təhvil verərək təqaüdə çıxıb. Lakin bundan sonra da Plank inadla elmi işlərini davam etdirib. O, kayzer Vilhelm dövründə 1930-cu ildən prezidenti olduğu Fundamental Elmlər Cəmiyyəti ilə əlaqəsini kəsməyib. Səkkizinci onilliyin astanasında da Plank tədqiqatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olub. Onun tələbələrindən Maks fon Laue, Qustav Herts, Valter Bote müxtəlif illərdə Nobel mükafatına layiq görülüblər.

Ölkəsi üçün dualar edən alim

Maks Plank Almaniyada faşistlərin hakimiyyətə gəlməsini milli faciə kimi qarşılayıb. O, müharibə dövründə vəzifələrindən uzaqlaşdırılmış və ölkədən qovulmağa məhkum olan yəhudi alimlərin müdafiəsinə qalxıb. Onların təqibinə son qoymaq üçün Plank Fundamental Elmlər Cəmiyyətinin prezidenti kimi Hitlerin rəsmi qəbulunda olub. Görüşdə Hitler ümumiyyətlə yəhudilərə qarşı daha kəskin mövqeyini ortaya qoyub. Cəsarətli alimi yalnız onun dünya şöhrəti labüd ölümdən xilas edib. Sonrakı illərdə Plank daha ehtiyatlı olub və susmağa üstünlük verib, baxmayaraq ki, nasistlər artıq alimin baxışlarına bələd idilər. İkinci Dünya müharibəsi illərində Plank müqavimət hərəkatı ilə əlaqə saxlayıb, faşist rejiminin təhlükəsində olan alimlərin xaricə göndərilməsinə kömək edib. Öz vətənini sevən vətənpərvər kimi o, yalnız dualar edirdi ki, alman xalqı yenidən normal həyata qovuşsun. O, alman elminin və təhsilinin tam məhv olmaqdan xilas olunması ümidilə olduqca ağır və təhlükəli şəraitdə müxtəlif elmi cəmiyyətlərdə fəaliyyətini davam etdirirdi. Plankı isə yeni sarsıntılar gözləyirdi. Alimin evi və şəxsi kitabxanası Berlinə hava hücumları nəticəsində məhv olub. Plank və onun arvadı geri çəkilən alman qoşunları və müttəfiqlərin hücum edən hərbi qüvvələri arasında qalan Maqdeburq şəhəri ətrafındakı qəsəbədə sığınacaq tapmağa cəhd edib. Onların həyatı təhlükədə idi. Sonda Plank ailəsi amerikalı qoşunlar tərəfindən xilas olunub və onlar o vaxt təhlükəsiz olan Gettingen şəhərinə yola salınıb. Müharibədən sonra Plank Gettingendə alman fiziki məktəbinin formalaşması işini davam etdirib.

Faciələr içində keçən alim ömrü

Maks Plankın həyatının son 10 ili faciələr içində keçib. 1885-ci ildə ailə qurduğu birinci arvadı Mariya Merk 1909-cu ildə vəfat edib. Plankla Mariya 20 il xoşbəxt ailə içində yaşamışdı. Mariyanın ölümü Plank üçün ağır zərbə idi, alim uzun müddət özünə gələ bilməmişdi. Lakin bu, hələlik son deyildi. Onların 2 oğlan və iki əkiz qız uşaqları olmuşdu. Bu hadisədən 2 il sonra o, yaxın qohumu Marqe fon Xesslin ilə evlənib, onların bir oğlu anadan olub. Marqe Maksdan 24 yaş kiçik idi. Onun 4 övladından 3-ü Birinci Dünya müharibəsindən sağ çıxmayıb. Verder şəhəri ətrafında döyüşlərdə onun birinci nigahdan olan böyük oğlu Karl həlak olub. Sonrakı illərdə isə onun qızları Marqaret və Emma vəfat ediblər. Onların hər ikisi doğuş zamanı dünyalarını dəyişiblər.

Birinci nigahdan Maksın yalnız bir oğlu - Ervin sağ qalıb. Lakin Maks Plank onun da ölümünü yaşamalı olub. 1944-cü ildə Ervin Hitlerə qarşı baş tutmamış qəsddə ittiham olunaraq nasistlər tərəfindən edam olunub.

Böyük alim artıq qüvvəsini itirmişdi, onurğa sütununun artriti onun əzablarını daha da artırırdı. Bir müddət alim universitet klinikasında qalıb, sonra isə yaxın qohumlarından birinin evinə köçüb.

Maks Plank Almaniya, Avstriya, İngiltərə, Danimarka, İrlandiya, Finlandiya, Yunanıstan, Niderland, Macarıstan, İtaliya, SSRİ, İsveç və ABŞ Elmlər akademiyaları və müxtəlif elmi cəmiyyətlərin üzvü olub. Alman Fizika Cəmiyyəti özünün ali qızıl medalını Maks Plankın adına təsis edib və dahi alim özü bu fəxri mükafatın ilk sahibi olub. Onun 80 illiyi münasibəti ilə kiçik planetlərdən biri onun adına plankiana adlandırılıb. İkinci Dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra isə Fundamental Elmlər Cəmiyyəti Maks Plank Cəmiyyəti adı ilə əvəz olunub. 80-ə yaxın institut onun adını daşıyır. Son 60 ildə Plankın adını daşıyan elmi tədqiqat institutlarında çalışan alimlər 17 Nobel mükafatı qazanıblar. Alim 1947-ci il oktyabrın 4-də 90 illiyinə 6 ay qalmış Gettingendə vəfat edib. Bir il sonra isə onun arvadı Marqe də vəfat edib. Onun başdaşında yalnız adı, soyadı və onun adını daşıyan Plank sabitinin ədədi qiyməti həkk olunub.

Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 23 noyabr.- S.9.