İstedadın Vasim Məmmədəliyev zirvəsi

Akademik Vasim Məmmədəliyevin ilahi lütfdən gələn istedadı, güclü hafizəsi, dərin elmi təfəkkürü, yorulmaz pedaqoji fəaliyyəti, Azərbaycan "milli ictimai şüurunun zənginləşdirilməsində" (Nizami Cəfərov) rolu, ziyalı və şəxsiyyət məfhumlarını qürurla birləşdirmək bacarığı, çoxları üçün səmimi dost və yoldaş anlayışlarını nümunəvi şəkildə ifadə etməsi onu fenomen səviyyəsinə qaldırmışdır. Bu, Vasim müəllimin həyatının bütün dövrlərində nadir hadisə kimi özünü göstərmişdir. V.Məmmədəliyevə məxsus fəzilətin mayası Qurani-Kərimin "Hədid" surəsində buyurulduğu kimi "seçilmişlər üçün ilahi vergidən" (Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə) gəlir: "Lütf, mərhəmət Allahın əlindədir, onu istədiyinə bəxş edir. Allah çox böyük mərhəmət, kərəm sahibidir". İlahi bəxşin sayəsində Vasim müəllimin canına və qanına hopmuş çalışqanlıq, zəhmət və qətiyyətli israr onun varlığını nadir hadisəyə çevirmiş, bu şəxsiyyət ölkəmizin şərqşünaslığı tarixində təkrarsız yerini tutmuşdur. Ürəyində dərin Allah sevgisi olan mərhum ata Məmmədəli müəllim sovet ümumtəhsil məktəbi ilə yanaşı, yeniyetmə Vasimə islam dininin əsaslarını, ərəb və fars dillərini öyrətmək istiqamətini verməklə Tanrının buyurduğu bilik və elm yollarında onun seçimi müəyyənləşmiş olur.

V.Məmmədəliyevin tələbəliyi fərqli, bənzərsiz olmuşdur. Mən onu 1960-cı ildən Azərbaycan Dövlət Universiteti (indiki Bakı Dövlət Universiteti) şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb şöbəsinin birinci kurs tələbəsi olduğum vaxtdan tanıyıram. O, ikinci kurs tələbəsi idi. Lakin ərəbşünaslığın sehrli aləminə kövrək addımlarını atanların diqqətini özünə çəkməyə başlayırdı. Sanki bu istedadlı tələbə ərəb dilinin o vaxtkı universitet proqramını artıq mənimsəmişdi. Tələbə Vasim üçün auditoriyada verilən bilik kifayət etmirdi. Çünki bu "fenomenal yaddaş və istedad sahibi" (Elxan Əzizov) ərəb filologiyasının universitet proqramını artıq mənimsəmişdi. Vasim qoltuğunda və ya çantasında dəftər gəzdirən tələbə deyildi. O, yalnız zehninə, iti hafizəsinə arxayın olurdu. V.Məmmədəliyev proqramlardan kənara çıxaraq zəngin ərəb dilinin qayda-qanunlarının tarix boyu öyrənilməsi ənənələrinə yiyələnməyə müvəffəq olur, canlı danışıq dilini uğurla öyrənir, klassik fars və türk qaynaqlarına əl atırdı. Onun maraq dairəsində Quranı öyrənmək, islam dininin başlıca qaynaqları ilə ətraflı tanış olmaq kimi sovet dövrü üçün cəsarətli addımlar atırdı.

Tələbə Vasim maraqlı tələbəlik dövrünün böyük və ya kiçik bütün hadisələrində iştirak edir, özü yataqxanada qalmasa da qayğılı yataqxana həyatının özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə də yaşayırdı.

Universiteti bitirdikdən sonra da V.Məmmədəliyev elm kəsb etmək yolunu israrla davam etdirirdi. Böyük Xətib Təbrizi elm qazanmaq ehtiyacını qədim Bağdadda, Şamda aramışdır. Vasim bu ehtiyac dalınca o dövrdə görkəmli ərəbşünasların çalışdığı Tbilisiyə üz tutmuş, aspirant olaraq akademik Georgi Seretelinin yanında çalışmışdır. Vasim Məmmədəliyev ondan elmi istiqamət aldığı kimi özü də Quranın anlamı, islamı və islam dini qaynaqlarının öyrənilməsində bir çox məsələlərin dərkində gürcü ərəbşünaslarına kömək etmişdir. Bu, fenomen şəxsiyyətə xas olan cəhətdir. Elm yollarında Vasimin israrlı addımları onunla nəticələndi ki, namizədlik dissertasiyasından sonra tezliklə 1974-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək Azərbaycanda ərəbşünaslıq sahəsində yeni məktəbin yaranmasının əsasını qoydu. O, 32 yaşında ərəbşünaslıq sahəsində nəinki respublikamızda, habelə o vaxtkı bütün SSRİ-də ən gənc elmlər doktoru oldu. Ölkəmizdə ərəb dilinin tədrisi mərhum müəllimimiz professor Ələsgər Məmmədovun adı ilə bağlandığı kimi, ərəbşünaslığın elmi şəkildə bir məktəb kimi formalaşması və inkişafı akademik Vasim Məmmədəliyevin fəaliyyətinin nəticəsidir. Buna nail olmaq üçün Vasim müəllim öz yolu ilə qəti bir israrla getmişdir. İstər "Müasir ərəb ədəbi dilində feilin zaman, şəxs və şəkil kateqoriyaları" mövzusunda doktorluq dissertasiyasında, istərsə klassik ərəb dilçilik məktəbləri haqqında "Ərəb dilçiliyi", "Bəsrə qrammatika məktəbi", "Kufə qrammatika məktəbi", "Quran və elm" kimi monoqrafik tədqiqatlarında bu tipli işlərin tələb etdiyi gərgin elmi araşdırmalar aparmışdır. Onun elmi nəticələri VII əsrdən bəri Bəsrə, Kufə, Bağdad, Misir və Əndəlus filoloqları arasında böyük diskussiyalar, klassik ərəb dilinin fonetika, morfologiya, sintaksis və leksikologiyasında mübahisə doğurmuş 121 məsələnin müasir dilçilik elminin nəticələri əsasında aydınlaşdırılmasına kömək edir. Vasim müəllimin toxunduğu problemlər ərəb dilçiliyi ilə məşğul olmuş, demək olar ki, bütün tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuş və olmaqdadır.

Akademik V.Məmmədəliyev tədqiqatlarında orta əsr ərəb filoloqları, Avropa şərqşünasları, rus və müasir ərəbşünasların ərəb dilçiliyi və qrammatika məktəblərinə dair fikir və mülahizələrinə münasibət bildirmiş və bu sahənin öyrənilməsində yeni nəticələr əldə etmişdir. Onun qənaətləri samişünaslıq və ümumi dilçilik üçün çox dəyərlidir. Bu qiymətli əsərlərilə akademik V.Məmmədəliyev Azərbaycan ərəbşünaslığının nüfuzunu dünyaya tanıtdırmışdır. Onun elmi əsərləri eyni zamanda dünya şərqşünaslığına layiqli töhfədir.

V.Məmmədəliyevin fitri istedadı, ağıl vergisi möcüzə təsirini bağışlayır. Hafizənin güclülüyü haqqında oxuyub eşitdiyim müasir humanitar bilikli şəxsiyyətlərdən söhbət gedəndə, ilk növbədə, Vasim müəllim yada düşür. Onun böyük üstünlüyü ərəb, fars, türk filologiyasını yaxşı bilməsi, bu dillərlə yanaşı rus və ingilis dillərinə yiyələnməsidir. Çoxsaylı qaynaqlardan müqayisə yolu ilə nümunə və mühakimələri olduğu kimi yada salmaq hər tədqiqatçının hünəri deyil. Bu hünər Vasim Məmmədəliyevə xasdır. O, Şərqin böyük alim və şairlərinin poetik irsindən çoxlu şeirləri birnəfəsə söyləyə bilir. Onun güclü yaddaşı analitik təfəkkürü ilə ahəng təşkil edir.

Bu kimi dəyərli keyfiyyətləri davamlı şəkildə inkişaf etdirən akademik V.Məmmədəliyev həmişə mütaliə ilə məşğul olur, dünya elmindəki yenilikləri izləyir. O, şərqşünaslıqda ensiklopedik biliyə malik olan bir şəxs kimi tanınır. Onun Ərəb Şərqi və islam dünyası haqqında biliklər xəzinəsində ərəb dilçiliyi, ədəbiyyatı və tarixi, Şərq filologiyası və mürəkkəb poetika sistemi, islam tarixi, Azərbaycan ədəbiyyatı, əruz və musiqi, muğam sənəti və ifaçılıq tərzi haqqında mühazirə, söhbət və mühakimələri hamı tərəfindən maraqla dinlənilir. Musiqi sənəti ilə məşğul olanlar Vasim müəllimin əruz və ahənglə bağlı söhbətlərini dinləməyi özünə borc bilirlər.

V.Məmmədəliyev Şərq dünyasını, ərəb filologiyasını öyrənməkdə birtərəfli mövqedə durmur, dünya mədəniyyətinin və Qərb sivilizasiyasının dəyərli məqamlarını təqdir edərək bəşər elminin inkişafına öz payını verməyə çalışır. O, elm və din problemi haqqında ilahi kəlamları əsas tutan bir araşdırıcı kimi ilahiyyat elminin uğur qazanmasına xidmət edir. Bakı Dövlət Universitetində İlahiyyat fakültəsinin təşkil edilməsində böyük rolu olan akademik V.Məmmədəliyev həmin fakültənin dekanı və eyni zamanda şərqşünaslıq fakültəsində ərəb filologiyası kafedrasının müdiridir. Şeyxülislamın təşəbbüsü ilə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən Elmi-dini şurada bəşəriyyətin elmi inkişafını təqdir edən islam dininin müasir cəmiyyətdə rolu və ona münasibətlə bağlı müxtəlif məsələlərin çözülməsinə dair problemlərə baxılır və münasibət bildirilir. Sağlam ağıl, düşüncə və elmi təqdir edən islam dini insanın təfəkkürünün dərinləşməsini nəzərdə tutur və Allahı tanıyıb dərk etməkdə elmin rolunu yüksək qiymətləndirir. Bu yolda təsəvvüf fəlsəfəsinin zənginləşməsində məşhur alim Qəzalinin xidməti ondan ibarət olmuşdur ki, əsərlərində təsəvvüflə elmi idrakı birləşdirməyin əsaslarını müəyyənləşdirmişdir. Akademik V.Məmmədəliyev islam dini və elm, Qurani-Kərim və elm mövzularının müasir, müstəqil Azərbaycan şəraitində ictimai dərkini asanlaşdırmaq üçün əsərlər yazır, çıxışlar edir və maraqlı söhbətlər qurur. Bu baxımdan, Vasim müəllimin Azərbaycan televiziyası ilə "Haqqın dərgahı"ndakı müntəzəm və davamlı çıxışları çox maraqla qarşılanır.

Vasim müəllim ölkəmizdə uzun illərdən bəri insanların mənəvi ehtiyac duyduğu bir işin - Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin (1971) öhdəsindən uğurla gəlmişdir. Akademik Ziya Bünyadovla birgə yerinə yetirilmiş bu iş Azərbaycan ilahiyyatçı alimləri Mir Məhəmməd Kərim ağa (1906) və Məhəmməd Həsən Movlazadə Şəkəvinin (1908) savab qazandıran zəhmətlərinin davamıdır. Hacı Vasimin tərcüməyə yazdığı ön söz ilahi kitabın ölkəmizdə müasir şəraitdə dəyərləndirilməsi üçün lazım olan istiqamətləri müəyyənləşdirmişdir. Qurani-Kərimin bu uğurlu tərcüməsi artıq Ukrayna, Türkiyə, İran və Pakistanda da təkrar nəşr edilmişdir. Vasim müəllim hər nəşrdə tərcümə üzərində yenidən işləmişdir.

V.Məmmədəliyev ilahiyyat elmləri sahəsində biliyi ilə seçilən şəxsiyyət kimi bir çox elmi və dini tədbirlərdə aparıcı rol oynayır. İstər İslam Konfransı Təşkilatı xəttilə, istərsə elmi, ədəbi məzmunlu beynəlxalq və respublika miqyaslı konfrans və simpoziumlarda akademik V.Məmmədəliyevin iştirakı ölkəmizin alimləri və iştirakçıları üçün başucalıq gətirir.

Misir, İraq, Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı, Mərakeş, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Liviya, Küveytdə, habelə Türkiyə, İran, ABŞ, İtaliya, Polşa, İndoneziya, Çad Respublikasında keçirilmiş dini və elmi tədbirlərdə o, bir sıra hallarda iclaslara sədrlik etmişdir. İstedadlı alimin analitik düşüncələrdən doğan yeni elmi fikirlər irəli sürməsi, ərəb, fars, rus və ingilis dillərində sərbəst danışması, ərəb, fars və klassik türk dillərində ilkin qaynaqlara aid çoxlu miqdarda elmi, dini, poetik nümunələri hafizədən söyləmək bacarığına görə beynəlxalq konfranslarda çıxışları həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Məsələn, 1994-cü ildə M.Füzulinin 500 illik yubileyinə həsr edilmiş Bağdadda beynəlxalq konfransda çıxışını səlis ərəb dilində quran və iclasa sədrlik edən professor V.Məmmədəliyev haqqında tanınmış İraq alimi Hüseyn Əli Məhfuz yanında oturanlara - bizə dedi: "Bu şəxs istedadlı adamdır. Ərəb dilində fikirlərini belə yüksək səviyyədə ifadə etməsi məni heyrətə gətirdi". Hacı Allahşükür Paşazadə beynəlxalq konfranslarda Vasim müəllimin çıxışlarının çoxunu dinləyən bir münsif kimi deyir: "Hacı Vasim çıxış etdikdə biz fəxr edirik, qürur hissi keçiririk".

Vasim müəllim bir alim və pedaqoq kimi nüfuzu və əməli fəaliyyətilə Azərbaycan ərəbşünaslığını xeyli irəli aparmaqla respublikamızın ərəb ölkələrilə elmi və mədəni əlaqələrinin inkişafına böyük təsir göstərmiş və göstərməkdədir. V.Məmmədəliyevin bu sahədəki fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Şərq aləmində və beynəlxalq miqyasda tanınmasına kömək edir, ölkəmizin elmi potensialının və dərin elmi düşüncəyə malik istedadlarının gücündən xəbər verir.

Azərbaycan-ərəb ədəbi, elmi və mədəni əlaqələrinin inkişafında görkəmli alimin rolu fəaliyyətinin bütün sahələrinə aiddir: nəşr etdiyi əsərlərinə, beynəlxalq və regional konfrans və tədbirlərdəki məruzə və çıxışlarına, tələbə və elmi-pedaqoji kadrlar hazırlanmasına, tanınmış ərəb alimləri və şəxsiyyətlərilə görüşləri və əlaqələrinə, ərəb və Azərbaycan dillərinə etdiyi tərcümələrinə.

V.Məmmədəliyevin Rabatda Təhsil, Elm və Mədəniyyət işləri üzrə İslam Təşkilatının (İSESKO) xəttilə nəşr etdiyi "Azərbaycan dilinin ərəb hərflərilə ifadəsi" kitabı (1999) ərəb oxucularını Azərbaycan dilinin tarixi, dil və əlifba, ərəb əlifbasının tarixi rolu kimi məsələlərlə tanış edir.

Xarici ölkələrin, xüsusilə ərəb ölkələrinin müxtəlif elmi və ədəbi jurnallarında alimin 60-a yaxın məqaləsi çıxmışdır. Məqalələr Bağdad, Mərakeş, Əbu Dabi, Tehran, İstanbulda "Sovtul-ittihad", "Əd-diya", "Əl-iqtisad-əl-islami", "Varlıq", "Türkiyə Diyanət Vəqfi", "Ədəbestan" və başqa jurnallarda, Bağdadda işıq üzü görmüş "Füzuli əl-Bağdadi" məcmuələrində nəşr edilmişdir.

V.Məmmədəliyevin Azərbaycan dilindən ərəb dilinə, ərəb dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi əsərlər və nümunələr mövzu baxımından çeşidlidir. Ərəb dilinə tərcümələr arasında "Xaqani Şirvani. Rübailər", "Cəlil Məmmədquluzadə. Hekayələr", "H.Araslı. Xaqani Şirvani" kitabçaçı, rus müəllifi professor A.Rojdestvenskinin "Fikrət Əmirov" monoqrafiyası və F.Əmirovun "1001 gecə" baletinin librettosunu göstərmək olar. Azərbaycan oxucuları Livan şairi Mişel Suleymanın şeirlərilə V.Məmmədəliyevin sətri tərcüməsi, xalq şairi Nəbi Xəzri və Cabir Novruzun poetik tərcüməsi əsasında tanış olmuşlar. Ərəb müəllifi Nizar Səlimin Nailə Nəzirova ilə birgə yazdıqları "Təmmuzun qayıdışı" baletinin librettosunun Azərbaycan dilinə tərcüməsi də Vasim müəllimə məxsusdur. Onun tərcümə etdiyi bir çox nümunələr Azərbaycan Radio və Televiziya Verilişləri Şirkətinin ərəb dilində verilişlərində yayımlanmışdır.

Akademik V.Məmmədəliyevin elmi nüfuzu sayəsində ərəb ölkələrindən bir çox tədqiqatçılar ərəb filologiyası ixtisası üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmək üçün Azərbaycana gəlirlər. O, Misir, Küveyt və BƏƏ-dən gəlmiş bir neçə dissertantın elmi rəhbəri olmuşdur. Misirli Məhəmməd Abdulla Əbu Zeyd, suriyalı Əbdülfəttah ibn Rəmzi və Rizvan Dibsi V.Məmmədəliyevin rəhbərliyilə filologiya doktoru alimlik dərəcəsini almışlar. Ümumiyyətlə, alim bu sahədə 20-yə qədər doktorantın opponenti olmuşdur.

Tarix boyu əlaqələrimizin davam etdiyi İraq, İran, Türkiyə, Suriya, Misir kimi ölkələrdə akademik V.Məmmədəliyevin fəaliyyəti elmi qurumlar tərəfindən qiymətləndirilmiş və Azərbaycan alimi həmin ölkələrdə akademiyaların, elmi cəmiyyətlərin üzvü seçilmişdir. İraqda və Misirdə ərəb dili akademiyalarının, Suriyada Quran Elmləri və ərəb Filologiyası Akademiyasının, mərkəzi Səudiyyə Ərəbistanda (Ciddə şəhərində) yerləşən İslam Təşkilatı Konfransının Müsəlman Hüququ Akademiyasının üzvü, Beynəlxalq Əhli-beyt Cəmiyyətinin (İran) həqiqi üzvü, habelə Türkiyə Elmi Araşdırmalar Vəqfinin fəxri üzvü. Uzun müddətdir ki, akademik V.Məmmədəliyev Azərbaycan-İraq Dostluq Cəmiyyətinin sədridir. Ölkələr arasında dostluq münasibətlərinin qurulmasında, müstəqil Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmdə tanınmasında xalq diplomatiyasından söhbət getdikdə Vasim müəllimin fəaliyyətini nümunə göstərmək olar.

İmamverdi HƏMİDOV,

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutunun Qədim dövr ədəbiyyatı

şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 5 oktyabr.- S.7.