Azərbaycan və ingilis dillərinin müqayisəli tədrisi

Müasir ingilis dilinin qrammatik-morfoloji strukturu üçün xarakterik cəhət ona xas olan analitizmdir. Sintetik dil olan Azərbaycan dili ilə müqayisəli şəkildə ingilis dilini öyrənmək sintetik və analitik vasitələrin qarşılıqlı ifadə edilməsi baxımından müəyyən çətinliklər yaradır. İngilis dilində sintetik formaların nəzərəçarpacaq dərəcədə az olması bəzən belə təəssürat yaradır ki, bu dilin qrammatikasını mənimsəmək daha asandır. Əslində bu, illüziyadan başqa bir şey deyil. Çünki hər hansı bir dildə, o cümlədən də müasir ingilis dilində morfoloji-sintetik formaların azlığı dilin qrammatikasını çətinləşdirir. Formal sintetik əlamətə malik olmayan qrammatik mənaları yerli-yerində işlətmək daha çətin olur. Qətiyyətlə demək olar ki, bu və ya digər xarici dili öyrənmək prosesində həmin dilə xas olan dil hadisələrini başa düşüb mənimsəmək işin başlanğıcıdır. Bu prosesdə əsas və başlıca məsələ dilin ictimai funksiyasına müvafiq olaraq onun qrammatik qayda-qanunlarından praktik istifadə etmək bacarıq və vərdişləri qazanmaqdan ibarətdir.

Müasir ingilis dilində söz birləşmələri və cümlədə sözlər arasında sintaktik-qrammatik əlaqələr köməkçi fellər, sözönüləri, artikl və digər vasitələrlə ifadə edilir. Bu analitik vasitələrin əksəriyyətinin Azərbaycan dilində birbaşa qarşılığı olmadığı üçün onları düzgün ifadə etmək bəzən çətin olur. Dediklərimizi sübut etmək üçün Azərbaycan dilində mövcud olan ismin altı halının ingilis dilində hansı şəkildə öz əksini tapmasına diqqət yetirək. İsmin altı halına qarşı ingilis dilində cəmi iki hal var: ümumi və yiyəlik hal. Ümumi hal Azərbaycan dilində adlıq hala uyğundur və Azərbaycan dilində olduğu kimi heç bir morfoloji göstəricisi yoxdur. Hər iki hal cümlədə əsasən dörd mövqedə işlənir: mübtəda, ismi xəbər, təyin, xitab.

She is a doctor (ismi xəbərin ad hissəsi) - O, həkimdir (ismi xəbər)

A stone bridge was destroyed (təyin) - Daş körpü dağıdıldı (təyin)

The earthquake was terrible (mübtəda) - Zəlzələ dəhşətli idi (mübtəda).

Mother, help me (xitab) -Ana, mənə kömək et (xitab).

Azərbaycan dilində adlıq halda olan isim cəm, mənsubiyyət və şəxs şəkilçiləri qəbul edərək müəyyən bir qrammatik və ya sintaktik məna aldığı halda ingilis dilində bu mənalar analitik vasitələr olan artikl, sözönü, köməkçi, bağlayıcı, modal fellər və söz sırası ilə ifadə edilir.

This is a book. - Bu kitabdır.

Həmin cümlədə və adlıq halda olan kitab sözünə sintetik morfem -dir şəkilçisi artırdıqda ismi xəbər formalaşır. İngilis dilində isə book sözü analitik morfem to be köməkçi feli ilə birləşərək ismi xəbəri formalaşdırır.

İsmin hal formaları zəif olan və ya heç olmayan dillərdə söz sırası sabitləşmək məcburiyyətində qalır. Bu da ismin hal kateqoriyasının funksiyasını daşımalı olur və sözlər arasındakı qrammatik əlaqələri ifadə edir. Belə ki, ingilis dilində ümumi halda olan isim cümlədə mövqeyindən asılı olaraq adlıq və təsirlik hala uyğun olur. Bir çox hallarda müasir ingilis dilində eyni morfoloji formada işlənən mübtəda və vasitəsiz tamamlıq ancaq tutduqları yerə görə fərqlənir.

My brother helped his friend. - Mənim qardaşım öz dostuna kömək etdi.

His friend helped my brother. - Dostu mənim qardaşıma kömək etdi.

Verilən nümunələrdə ümumi halda olan brother sözü birinci cümlədə cümlənin əvvəlində işləndiyi üçün mübtəda, ikinci cümlədə isə təsirli feldən sonra işləndiyi üçün vasitəsiz tamamlıq funksiyasındadır. Eyni fikri friend sözü haqqında da demək olar. Birinci cümlədə təsirli feldən sonra gəldiyi üçün friend sözü vasitəsiz tamamlıq, ikinci cümlədə isə cümlənin əvvəlində mübtəda funksiyasında işlənib.

Qeyd edək ki, bir sıra hallarda mübtəda və vasitəsiz tamamlığın yerini dəyişdikdə cümlə üzvlərinin sintaktik-semantik mənası da dəyişir.

The boys took the book. - Oğlanlar kitabı götürdü.

The book took the boys. - Kitab oğlanları götürdü.

Bu nümunələrdə birinci cümlədə book və boy sözləri ümumi halda işlənmişdir və söz sırasından dolayı semantikası pozulmamışdır. Ancaq ikinci cümlədə birinci cümlədə vasitəsiz tamamlıq rolunda çıxış edən book sözü ilə mübtəda rolunda çıxış edən boy sözlərinin yerləşməsindən asılı olaraq cümlənin semantikası pozulub.

Azərbaycan dilində təsirlik hal iki formada təzahür edir: müəyyən və qeyri-müəyyən təsirlik hal. Müəyyən təsirlik hal ismin sonuna -ı, -i, -u, -ü dörd cür yazılan şəkilçini artırmaqla düzəlir. Qeyri-müəyyən təsirlik halda olan ismin isə heç bir morfoloji əlaməti yoxdur, təsirli felin qarşısında işlədilir. Xəbərin yanından kənarlaşdırıldıqda isə şəkilçi qəbul edərək müəyyən təsirlik hala çevrilir.

Mən qələm götürdüm. - Qələmi mən götürdüm.

İngilis dilində həm müəyyən, həm də qeyri-müəyyən təsirlik hala müvafiq olaraq təsirli feldən sonra gələn ümumi halda işlənən ismi göstərmək olar.

I took the pen. - Mən qələmi götürdüm və ya Mən qələm götürdüm.

Azərbaycan dilində təsirlik hal yeganə haldır ki, şəxs şəkilçisi qəbul etmir və xəbər funksiyasında çıxış edə bilmir. İngilis dilində isə ümumi halda olan isim cümlədə mövqeyindən asılı olaraq mübtəda, tamamlıq, zərflik, təyin və ismi xəbərin ad hissəsi olur.

Azərbaycan dilində ismin yiyəlik halının həm əşya, həm də şəxs ifadə edən isimlər üçün bir ifadə vasitəsi var. Bu dörd cür yazılan -ın və -nın şəkilçiləridir. Azərbaycan dilində müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik hal deyə aparılan bölgünün ingilis dilində qarşılığı yoxdur. Ancaq əksər hallarda qarşısında a, an qeyri-müəyyənlik artiklı işlədilən yiyəlik hal Azərbaycan dilinə qeyri-müəyyən, qarşısında the müəyyənlik artiklı işlədilən yiyəlik hal isə müəyyən yiyəlik hala uyğun olaraq tərcümə edilir.

A girl`s tie - qız qalstuku

The girl`s tie - qızın qalstuku

Azərbaycan dilində həm şəxs, həm də əşya bildirən isimlərin yiyəlik halını ifadə etmək üçün istifadə edilən eyni sintetik vasitələr ingilis dilində fərqli, həm analitik, həm də sintetik yolla ifadə edilir. Şəxs və bəzi məkan, zaman və mücərrəd anlayış bildirən isimlərin yiyəlik halı təkdə `s, cəmdə s` morfemi artırmaqla ifadə edilir.

the boy`s tie - oğlanın qalstuku

boys` ties - oğlanların qalstuku

Əşya bildirən isimlərin yiyəlik halı həm tək, həm də cəm formada analitik üsul olan of sözönü vasitəsilə düzəlir.

the leg of the table - stolun qıçı

Yiyəlik halda olan isimlər özündən sonra gələn sözlərlə əlaqəyə girərək əşyalar, şəxslər arasında aidlik, mənsubluq mənası yaradır. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ingilis dilində şəxs ifadə edən isimlərin yiyəlik halında bu ardıcıllıq pozulur. Mənsubluq bildirən isim əvvəldə, yiyəlik halda olan isim isə ondan sonra işlədilir.

Şəxs ifadə edən isimlərin yiyəlik halında isə ardıcıllığa əməl edilir.

The teacher`s question - müəllimin sualı

The answer of the question - sualın cavabı

Nümunə üçün verilən birinci cümlədə teacher`s sözü yiyəlik edən, question sözü isə mənsub olan, ikinci nümunədə isə answer sözü mənsub olan, question sözü isə yiyəlik edən söz mövqeyindədir. Yiyəlik halda olan ismin cümlədə düzgün mövqedə işlədilməsi üçün bu xırdalıqlara diqqət yetirmək şagirdlərə ingilis dilinə düzgün yiyələnməyə kömək edər. Bunun üçün Azərbaycan dilinin qrammatik-morfoloji strukturuna dərindən bələd olmaq və hər iki dilə müqayisəli şəkildə yiyələnməyin daha doğru yol olduğunu anlamaq lazımdır.

Azərbaycan dilində yiyəlik halda olan isim bəzən ingilis dilində ümumi hal ilə ifadə edilir. Bu, ingilis dilini öyrənənlər üçün böyük çətinlik yaradır. Məsələn, sahiblik ifadə edən to have, have got felləri cümlənin xəbəri olduqda cümlənin mübtədası ümumi halda olan isimlə ifadə edilir və xəbərdən sonra ümumi halda vasitəli tamamlıq işlədilir. Azərbaycan dilinə tərcümədə bu cür cümlələrin mübtədası yiyəlik hal, vasitəli tamamlığı isə mənsubiyyət şəkilçisi ilə çevrilir və birlikdə cümlənin mübtədası olur.

Saida has a book. - Səidənin kitabı var.

Bu cümlədə Saida sözü mübtəda, a book sözü vasitəli tamamlıqdır. Azərbaycan dilində isə Səidənin kitabı üçüncü növ təyini söz birləşməsidir və cümlənin mübtədası funksiyasındadır. Nümunədən də göründüyü kimi Azərbaycan dilində müəyyən və qeyri-müəyyən halda olan isim və mənsubiyyət şəkilçili söz birlikdə cümlənin bir üzvü olur. İngilis dilində isə yiyəlik halda olan isim asılı yiyəlik haldadırsa mənsub olduğu cümlə üzvünün təyini olur.

My mother`s eyes are very kind. - Mənim anamın gözləri çox mehribandır.

Nümunədən də göründüyü kimi eyes sözü mübtəda, my mother`s sözü isə təyindir, Azərbaycan dilinə tərcümədə isə mənim anamın gözləri üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi birlikdə cümlənin mübtədası olub.

Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ingilis dilində ismin müstəqil yiyəlik hal deyilən forması var ki, bu hal təkdə`s, cəmdə isə ` vasitəsilə düzəldilir. Müstəqil yiyəlik haldan sonra mənsub olduğu isim işlədilmir və cümlənin müstəqil bir üzvü olur.

This idea is my friend`s. - Bu fikir mənim dostumunkudur.

Yönlük halda olan isim istiqamət bildirir və -a, -ə və ya -ya, -yə şəkilçiləri ilə ifadə edilir, cümlədə tamamlıq və ya yer zərfliyi olur. İngilis dilində isə istiqamət bildirən to sözönü və bəzən də sadəcə olaraq söz sırası ilə öz əksini tapır.

I go home. - Mən evə gedirəm.

I look at the girl. - Mən qıza baxıram.

I go to school. - Mən məktəbə gedirəm.

Birinci və ikinci cümlələrdə yönlük hal söz sırası, üçüncü cümlədə isə to sözönü vasitəsi ilə ifadə edilib.

Yerlik hal hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir və ismin sonuna -da, -də şəkilçisinin artırılması yolu ilə düzəlir. Azərbaycan dilində cümlədə tamamlıq, yer zərfliyi və xəbər funksiyasında işlədilir.

İngilis dilində bu hal in, on, at, under, down və s. kimi müxtəlif sözönləri ilə ifadə edilir və -da, -də şəkilçisi, altında, üstündə, arasında sözləri vasitəsilə çevrilir.

The lion is in the cage. - Şir qəfəsdədir.

The cat is under the table. - Pişik stolun altındadır.

She is at school. - O, məktəbdədir.

Hərəkətin başlanğıc yerini, çıxış nöqtəsini bildirən çıxışlıq hal Azərbaycan dilində ismin sonuna -dan, -dən şəkilçisi artırmaqla düzəldilir. İngilis dilində isə bu hal from sözönü və bəzən də söz sırası ilə ifadə edilir. Cümlədə tamamlıq, zərflik, xəbər, təyin funksiyasını daşıyır.

He is coming from school. - O, məktəbdən gəlir.

I asked Murad. - Mən Muraddan xahiş etdim.

Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, ingilis dilində ismin hal kateqoriyası morfoloji ifadə baxımından çox zəifdir. Sintetik dil olan Azərbaycan dilində ismin hal şəkilçilərinin ifadə etdiyi qrammatik mənalar müasir ingilis dilində analitik ifadə vasitələrindən sözönü və söz sırası, nadir hallarda isə sintetik formalarla - şəkilçilərlə ifadə edilir.

Mədinə HACIYEVA,

Qəbələ rayon Vəndam qəsəbə

1 nömrəli tam orta məktəbin müəllimi

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 5 oktyabr.- S.10.