"Nə qədər çox qonorar alsa da, atamın əlində pul qalmazdı"

Müsahibimiz xalq şairi Süleyman Rüstəmin oğlu, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Azad Rüstəmzadədir

Xalq şairi Süleyman Rüstəmin yaradıcılığı oxucularımıza yaxşı tanışdır. Səhifəmizin qonağı şairin oğlu, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, ərəb filologiyası mütəxəssisi Azad Rüstəmzadə ilə söhbətimizi ona köklədik ki, bir ata, bir ailə başçısı, həm də bir dövlət xadimi kimi Süleyman Rüstəmlə bağlı onun öz övladının xatirələrini oxucularımıza çatdıraq.

- Atamın çiynində çox ağır vəzifələr dururdu. Xalq şairi, xalq elçisi, dövlət xadimi... Evdə mənim tərbiyəmlə, təhsilimlə demək olar ki, anam məşğul olurdu. Özü də mən belə tərbiyə olunmuşam ki, nə qədər çox istəsələr də, valideynlərim məni ərköyün böyütməyiblər. Anam bir fikri həmişə mənə təlqin edib ki, mən Süleyman Rüstəmin oğlu olduğum üçün özümü daha tərbiyəli, daha mədəni aparmağa borcluyam. Heç bir hərəkətimlə atamın adına xələl gətirməməliyəm.

Məktəbdə oxuduğum illərdə valideynlərim, xüsusən də anam heç vaxt məni sərbəst çölə-bayıra buraxmazdı. Ailəmizin yeganə övladı olduğuma görə evdəkilər həddən artıq mənim üstümdə əsirdilər.

...1934-cü ildə atam anamla ailə qurub. 1935-ci ildə ailənin ilki dünyaya gəlib. Adını Azad qoyublar. Bir ildən sonra uşaq dünyasını dəyişib və on bir il ailəmiz həsrətlə övlad yolu gözləyib.

Həmin illərdə anam Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) filologiya fakültəsində ali təhsil alıb, atam isə cəbhə bölgələrinə təhkim olunub, daha sonra Təbrizə gedib...

Atamın 40 yaşı olanda, yəni 1946-cı ildə mən doğulmuşam. Məndən sonra da nə bacım olub, nə də qardaşım. Mən ata-anamın ikinci Azadıyam. Dünyaya göz açdığım gündən anam öz ömrünün hər bir anını mənə həsr edib. Birinci sinfə gedəndə də əlimdən tutub anam aparıb məni məktəbə...

- Hansı məktəbdə təhsil almısınız?

- Elə evimizin yaxınlığındakı 160 nömrəli şəhər məktəbində, rus bölməsində oxumuşam. Eyni zamanda, musiqi məktəbinin yeddiillik piano sinfini də bitirmişəm. O vaxtın ziyalı ailələrində bu da bir dəb idi düşmüşdü ki, hamı uşaqlarını ümumtəhsil məktəbləri ilə yanaşı, musiqi məktəbində də oxudurdu. İnanırsız, doqquzuncu sinifdə oxuyurdum, yenə də anam məktəbə məni tək buraxmır, özü aparıb gətirirdi. Məktəbin bütün ictimai işlərində ən fəal valideyn mənim anam idi. Valideyn komitəsinin də üzvüydü... Məktəbdə uşaqdan-böyüyə hamı anamı tanıyırdı desəm, yanılmaram.

Anam universiteti müharibə illərində bitirmişdi. O illərdə bir qrup yazıçı və şair qadınları - Səməd Vurğunun, Mir Cəlalın, Mehdi Hüseynin həyat yoldaşı... onlar da anam Sayadxanımla eyni fakültədə oxumuşdular.

...Ağlım söz kəsən vaxtlarımda qışda həsrətlə bazar günlərini gözləyərdim. Çünki qış aylarında hər bazar günü atam məni də götürüb bağımıza gedərdi. Ağaclarımızın dibini bellə boşaldar, quru budaqları kəsib atar, yorulmaq bilmədən çalışardı. Ağac əkmək, bağ sulamaq atamın ən çox sevdiyi məşğuliyyət idi.

Yay aylarında isə bütün mövsümü bağda yaşayırdıq.

- Xalq şairi Süleyman Rüstəmin oğlu XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında bu günün oxucularına nə demək istərdi?

- XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı çox məhsuldar olub. Həm nəsrdə, həm də poeziyada... Əsrin əvvəlində Sabirimiz olub, Məmməd Səid Ordubadimiz... sonrakı onilliklərdə Səməd Vurğunumuz, Rəsul Rzamız, Məmməd Rahimimiz olub. Orta nəslin nümayəndələri də həmçinin...Onlar hamısı öz qələm məhsulları ilə göstəriblər ki, insan öz xalqını, torpağını, vətənini necə sevsin! Atam da bu yolda yarım əsrdən çox öz izini qoyub, sözünü deyib...

- O dövrdə çox populyar olan mövzulardan bu gün hansına yenə də rəğbətlə baxa bilirsiniz?

- Bir çox mövzular var ki, onlar heç dəbdən düşməməlidir. Məsələn, sülhün, qələbənin, döyüşçülərimizin, əsgər analarının tərənnümü... Elə bu gün ən böyük dərdimiz olan Qarabağ mövzusu, vətənə məhəbbət, bayrağımıza, himnimizə sədaqət... Əli qələm tutanlarımız bu mövzularda hər gün külüng işlətməlidirlər. Hətta mən düşünürəm ki, əmək bahadırlarına həsr olunan əsərlərin, mahnıların nəyi pisdi ki? Taxıl əkən, çay becərən, neft çıxaran zəhmətkeş insanların vəsfi məgər qəbahətdir?

- Azad müəllim, atanız uşaqlıqdan zəhmətə qatlaşıb...

- Atamın atası Məşədi Əliabbas babam dəmirçi olub. Beşmərtəbəynən üzbəüz küçədə babamın dəmirçi dükanı varmış. Atam da əli iş tutandan babama kömək edib. Hələ kiçik yaşlarından atamın ovcunun içi qabar tutubmuş...Sonralar atam deyəndə eşitmişdim ki, babama kömək etdiyi illərdə atam öz-özünə söz verib, qarşısına məqsəd qoyubmuş ki, nəyin bahasına olursa- olsun, oxuyub təhsil alacaq.

Atamgil ailədə dörd qardaş olub, dörd bacı. Atamın böyük qardaşı İkinci Dünya müharibəsində itkin düşüb. Atam o əmimi həmişə xatırlayıb qüssələnərdi.

Zəhmətkeş ailədə böyüdüyündən ömrünün sonuna kimi zəhmətdən, işdən- gücdən yorulmadı atam. 1938-ci ildə birinci çağırış Azərbaycan Ali Sovetinə deputat seçildi. Sonrakı bütün çağırışlarda xalqın elçisi seçilməklə bərabər, həm də Azərbaycan Ali Sovetinin sədri vəzifəsində çalışdı. Atam 10 iyun 1989-cu ildə vəfat edəndə düz 84 yaşın içində idi. Atamın yaşı çox olsa da, ürəyi cavan idi. Tükənməz enerjisi ona istər zehni əməkdən, istər fiziki əməkdən yoruldum deməyə imkan vermirdi.

Atamın əlindən ancaq yaxşılıq gələrdi. O dövrün bir çox cavan şairləri - adlarını çəkməyə ehtiyac görmürəm - müxtəlif, xüsusən də təhsil problemlərinin həll olunması ilə bağlı atamın yanına tez-tez xahişə gələrdilər. Bir kimsəni əliboş, naümid qaytarmazdı. Xoşlayardı ki, ona işi düşənlərin problemini həll etsin. Təbii ki, vəzifə səlahiyyətləri çərçivəsində. Öz mənafeyinə çalışan adam deyildi. Uşaqla uşaq idi, böyüklə böyük. Ömrünün sonuna kimi də öz xarakterinə sadiq qaldı...

O ki qaldı yaradıcılıq fəaliyyətinə...Atamın dönə-dönə müraciət etdiyi cənub mövzusu onun ürəyinin ən ağrıyan yeriydi. O mövzudan danışanda atamın çöhrəsi buludlanırdı. Ümumiyyətlə, təbiətində gizlədilə bilməyəcək dərəcədə kövrəklik, ürəyiyumşaqlıq, həssaslıq vardı atamın...

- Azad müəllim, atanız Süleyman Rüstəm demək olar ki, bütün janrlarda qələmini işlədib. Həmçinin Ali Sovetin sədri ...digər ictimai vəzifələr... Bəs o qədər işin-gücün arasında yaradıcılıqla məşğul olmağa necə vaxt ayıra bilirdi?

- Atam adətən gecələr evdə yazırdı. Biz artıq onun iş üslubuna öyrəşmişdik. Çalışırdıq ki, evdə səs-küy salmayaq. Yatanda da həmişə yastığının yanına kağız-qələm qoyardı. Hərdən yuxudan ayılıb fikrinə gələn misraları, qafiyələri o kağıza köçürərdi.

- Yazdıqlarını kiməsə oxuyurdumu?

- Ən çox şair Qabilə oxuyardı ilk yazdıqlarını. Aralarında yaş fərqi olmasına baxmayaraq, atam Qabilin məsləhətlərinə həmişə qulaq asardı. Qabil də bilirsiniz də, açıq danışan, sözü üzə deyən adam idi. Əgər Qabil atamı dinləyib desəydi ki, bu bənd, və ya bu misra yerində deyil, zəifdi... Onda atam yazdığını ya cırıb atar, ya da vaxt tapıb yenidən o şeirin üzərində işləyərdi... Atamın çapa vermək istədiyi şeirlərinin də ilk oxucusu və ilk rəyçisi Qabil idi.

O dövrün cavan şairlərindən Sabir Rüstəmxanlı, rəhmətlik Əliağa Kürçaylı ilə atamın isti münasibətləri vardı. Atamın son yazdığı məktub da Sabir Rüstəmxanlıya ünvanlanıb.

- Sirr deyilsə, məktub nə ilə bağlı yazılmışdı?

- Sabir Rüstəmxanlının baş redaktor işlədiyi nəşriyyatda atamın əsərləri çap olunmuşdu. Axırıncı cild qalmışdı. O cildin çapı ilə bağlı idi atamın yazdığı məktub. Elə həmin günlərdə də atam dünyasını dəyişdi.

...Zəngin potensialı, güclü müşahidə qabiliyyəti vardı atamın. O yaşda heyrət doğuracaq dərəcədə yaddaşa malik idi. Bir də görürdüm çağırırdı məni yanına, soruşurdu, Azad, filankəsin telefonu neçədi? Fikirləşirdim. Deyirdim, qoy, kitabçaya baxım gəlim. Yumorla gülümsəyib deyirdi ki, qələm götür, mən deyim, sən də yaz. ...Və soruşduğu nömrəni əzbərdən söyləyib "inanmırsan, get yoxla" - deyirdi. Demək istədiyim odur ki, 83 yaşında olanda da atamın hafizəsi 20 yaşında cavanın hafizəsi kimi yerində idi. O yaşda eşitməsindən də bir şikayəti yox idi. Danışığı da səlisdi, sözləri, cümlələri də yerli-yerində idi. Yəni, yaşını nəzərə alanda heç bir qüsuru yox idi. Ömrünün sonlarında heç bir gün də xəstə yatmadı.

...Kiçik bir problemi vardı, demək olar ki, lap cavanlığından. Cərrahi müdaxiləylə aradan qaldırıla bilərdi...

Bir gün dedi ki, mən işdə - prezidiumda saatlarla otururam, deyəsən, bu balaca problemim yavaş-yavaş mənə əziyyət vermək istəyir.

...Öz ayaqları ilə getdi girdi xəstəxanaya. Üç gündən sonra da elə palatada dünyasını dəyişdi.

- Azad müəllim, Süleyman Rüstəmin "Ana və poçtalyon" şeiri ana, xüsusən əsgər anası mövzusunda yazılmış ən təsirli poeziya nümunəsidir...

- Atamın qələm dostu Huseyn Abbaszadənin yazdığı cümlələr "Ana və poçtalyon"a verilən ən səmimi qiymətdir: "Əgər mənə desəydilər ki, dünya ədəbiyyatında analara həsr edilmiş ən gözəl şeirləri seç, bir antologiya tərtib elə, mən mütləq o antologiyanın ilk səhifəsinə "Ana və poçtalyon" şeirini verərdim. Çünki bu kiçik şeir qədim ənənələrə malik qüdrətli Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən biridir. Süleyman Rüstəmin əsərləri içində belə incilər çox-çoxdur".

Atamın öz əlləri ilə gündəliyinə yazdığı bu cümlələr də ana məfhumunun onun üçün necə böyük bir önəm daşıdığından xəbər verir: "Mən öz xoşbəxtliyimdə, sevincimdə anamı minnətdarlıq hissi ilə xatırlayıram. O anam ki, savadsız idi. Lakin qohumlarımın "dəmirçi oğludur, qoy atasının sənətini davam etdirsin" təkidinə etiraz səsini ucaldıb məni oxumağa, təhsilə həvəsləndirmişdir. Mənə hər cür qayğı göstərmişdir".

...Atam olduğu üçün demirəm, şair Süleyman Rüstəmin yazmaq ilhamı qaynayıb-daşan bir bulaq idi. Atamı tez-tez məktəblərə, ali təhsil ocaqlarına görüşə dəvət edirdilər. Bakıda elə bir təhsil ocağı tapılmazdı ki, atam oraya dəvət edilməsin. O görüşlərdə şagirdlər, tələbələr atamın şeirlərini əzbərdən deyir, pyeslərindən səhnəciklər oynayırdılar.

...Qara cildli, qalın bir kitabçası vardı atamın. Özünün ən yaxşı şeirlərini qara rəngli qələmlə həmin kitabçaya köçürmüşdü. Dəvət olunduğu tədbirlərə gedəndə, o kitabça mütləq atamın əlində olardı...

Bəzən atam anamla məni də o görüşlərə aparardı. Atamın şeirləri səsləndiriləndə mən şair oğlu olduğumdan qürur duyurdum.

Atamla bağlı ən çox yadımda qalan Bakıdakı 190 və 132 nömrəli məktəblərdə keçirilən tədbirlərdi... Çox canlı, maraqlı təşkil edirdilər. Xüsusən, 190 nömrəli məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimi Zərbalı müəllimin yazdığı ssenarilər üzrə...

- Atanızın ən çox hansı mövzuda yazdıqları bir oxucu kimi sizin daha çox xoşunuza gəlirdi?

- Atam qəlbən, ruhən odlu bir vətənpərvər idi. Onun Cənubi Azərbaycana həsr etdiyi silsilə şeirləri, Qarabağ ünvanlı, vətən soraqlı misraları həmışə dillər əzbəri olub...

- Azad müəllim, atanızla bağlı xatirələriniz...

- Atam boz rəngi çox sevərdi. Demək olar ki, kostyumlarının, köynəklərinin əksəriyyəti boz rəngdə idi. Əlli yaşından sonra buxara papaq qoymağa başladı. Sadıq Murtuzayev vardı, eşitmiş olardınız, uzun illər Abşeronda, Ağdamda, Şəkidə katib işləmişdi. Deyirdi ki, kişi məndən boz rəng papaq istəmişdi, o rəngdə dəri tapa bilmədim, odur ki, boza oxşar rəng dəridən tikdirdim kişiyə papağı, hədiyyə elədim.

...Atam adətən dekadalara (ongünlüklərə - müəllif) gedəndə anamla məni də özü ilə götürərdi... Dəfələrlə Moskvada, Daşkənddə keçirilən tədbirlərin ailəvi iştirakçısı olmuşuq.

...Nə qədər çox qonorar alsa da, atamın əlində pul qalmazdı. Səxavətli adam idi. Ürəyi yuxa idi. Hamı da xasiyyətini bilirdi. Ona görə də ona ağız açanlar, nəyinsə xahişini edənlər çox olurdu.

- Süleyman Rüstəmin son şeiri?

- Təxminən 14-15 bənddən ibarət "Qarabağnamə" yazıb. Oxuyursan, elə bil bu gün üçün yazılıb:

Yersizin əmri ilə yerli yerindən köçməz,

Hansı övlad Vətən uğrunda canından keçməz!

İki gözdən kor olan dostunu yaddan seçməz,

Vətən övladı səni yadlara verməz, Qarabağ!

Hüsnünü, mənliyini odlara verməz, Qarabağ!

- Azad müəllim, sənət seçiminizdə ata-ananızın rolu oldumu?

- 1963-cü ildə orta məktəbi bitirdim. Anam istəyirdi ki, həkim olum.

...Bir gün atam məni apardı universitetin rektoru Şəfayət Mehdiyevin yanına. İndiki İqtisad Universitetinin sağındakı binanın ikinci mərtəbəsində rektorun otağı idi. Şəfayət müəllim mənə bir neçə sual verdi, cavab verdim. Hazırlıqlı olmağım onun xoşuna gəldi. O, qarşıdakı qəbul imtahanlarında mənə uğur arzuladı. Mən həmin il imtahanlardan müvəffəqiyyətlə keçib universitetin şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili şöbəsinə qəbul olundum.

- Süleyman müəllim nəvələrinə şeir həsr edirdimi?

- Əlbəttə. Mənim iki övladım var. Oğluma Günəş adını vermişəm, qızıma Azadə. Atam hər ikisinə şeir həsr eləmişdi: "Nəvəm Günəşə", "Nəvəm Azadəyə". İndi hər iki övladım ailə sahibidi. Qızımın iki qızı, oğlumun bir oğlu var. Oğul nəvəmə atamın adını qoymuşuq. İndi bizim ata ocağımızda yeni bir Süleyman Rüstəmzadə böyüyür.

- Atanızın dostları çox idi?

- Əlbəttə. Dünyanın hər yerində atamın qələm dostları vardı...SSRİ miqyasında atamın dostları daha çox idi. Böyük türk şairi Nazim Hikmət Moskvadan ilk dəfə Bakıya atamın şəxsi dəvətilə gəlmişdi. Dağıstanın xalq şairi Rəsul Həmzətov dəfələrlə Azərbaycana gəlib, atamın qonağı olub. Ümumiyyətlə, başqa respublikaların şairlərindən, yazıçılarından Bakıya kim gəlirdisə, mütləq atamın qonağı olurdu. Atam onlara ya evimizdə ziyafət verərdi, ya da ata babamgilin geniş həyətlərində.

Atam xasiyyətcə deyib-gülən, zarafatcıldı. Hərdən qonaq-qarası çox olanda evə kefi kök qayıdardı. Anam səbrini basıb bir söz deməz, hətta nədənsə inciyəndə belə atama heç vaxt, heç nə hiss etdirməzdi. Ümumiyyətlə, anam təbiətən çox sakit, mülayim qadın idi.

- Atanızın sözlərinə yazılmış mahnılardan, şeirlərindən yadınızda qalanı varmı?

- Atamın şeirlərini əzbərləməyə məxsusi ehtiyac yoxdu... Çünki onun şeirləri o qədər axıcı, o qədər rəvandı ki, bircə dəfə oxuyursan, adamın yadında qalır. Şeirlərinə yazılmış mahnılar da həmçinin.

...Atamın şeirlərinə yazılan mahnıları daha çox Şövkət Ələkbərova, qəzəllərini isə əsasən Zeynəb Xanlarova oxuyub. Atamla Zeynəb xanım ata-bala kimi idilər. Təzə şeir kitabı çıxan kimi, atam onu hamıdan əvvəl Zeynəb xanıma göndərərdi. Yeri gəlmişkən, Zeynəb xanımın səsindən də yoxdu da...

Yenə də atam olduğu üçün demirəm, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən ictimai mühitində Süleyman Rüstəmin bir vətəndaş kimi fəaliyyəti ayrıca səhifədir. Onun şeir dünyasında açdığı cığır yalnız özünə məxsusdur. Misraları axıcıdır, dili xəlqidir, söz ehtiyatı zəngindir...

Mənim sırf oxucu qənaətimdən doğan fikirlərdi bu...

Azad müəllimlə söhbəti yekunlaşdırıb ailə albomunu və gündəliyini vərəqlədik.

Süleyman Rüstəmin gündəliyindən seçmələr

"...Yurdumuzun göylərini qara buludlar alanda biz qələmi silaha çevirib ona sarıldıq. Döyüş meydanlarında, cəbhələrdə, əsgərlər qarşısında alovlu, vətənpərvər şeirlərimizlə çıxış edib vətən oğullarına qol-qanad verirdik. Biz Mozdok ətrafında, Kerçdə 416-cı, 402-ci, 223-cü diviziyalara təhkim olunmuşduq. Döyüş meydanlarında yazdığım şeirləri vətənimin azadlığı üçün döyünən ürəyimin bir parçası hesab edirəm".

"...Cənub həsrəti, Cənub ağrısı mənim qəlbimdə, demək olar ki, lap uşaq yaşlarımdan başlamışdı. Hələ Süleyman Sani Axundovun dördüncü rus-tatar məktəbində oxuduğum vaxtlarda Arazın o tayından Bakıya işləməyə gələn fəhlələrə mirzəlik eləyirdim. Mən onların dedikləri sözləri yaza-yaza onların ürəklərinə bələd olurdum və yavaş-yavaş başa düşürdüm ki, uzaqlarda, çox uzaqlarda əlim çatmayan, ünüm yetməyən bir dağ var, - adı Savalandır, bir şəhər var, - adı Təbrizdir, yenə bir şəhər var, - adı Ərdəbildir, bir kənd var, - adı Sərabdır. İş elə gətirdi ki, sonralar mən Cənubi Azərbaycanda oldum: Savalanı, Təbrizi, Ərdəbili, Sərabı qarış-qarış gəzdim. Heç yadımdan çıxmaz, bir dəfə bir dağ kəndində camaatın qarşısında şeir oxudum. O qədər əl çaldılar ki, düzü, utandım. Yığıncaqdan sonra yaşlı bir kişidən soruşdum ki, mənim oxuduqlarımı başa düşdü, ya yox? Kişi güldü, dedi ki, niyə başa düşmürəm, ağa, ürəyimin qulağı var, gözü var. O vaxtdan bu ifadə mənim yadımda qalıb..."

Hazırladı: Ellada UMUDLU

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 19 oktyabr.- S.8.