Albert Eynşteyni valeh etmiş 21 yaşlı tələbə

Almaniyanın XX əsrdə yetişdirdiyi ən görkəmli elm simalarından biri Volfqanq Paulidir. V.Pauli kvant, nisbilik nəzəriyyələri və elementar hissəciklər fizikası sahəsində bir sıra fundamental işlərinə görə dünya şöhrəti qazanıb. O, Gettingen, Kopenhagen, Hamburq, Prinston universitetlərində və Sürix Ali Elektrotexniki Məktəbində dərs deyib. Kvant mexanikasının bir çox fundamental anlayışları Paulinin adı ilə bağlıdır. O, elementar hissəciklərin spini anlayışını elmə daxil etmiş və neytrinoların mövcudluğunu əvvəlcədən xəbər vermişdir. Pauli özünün "qadağalar prinsipi" - Pauli prinsipinə görə 1945-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb. 1958-ci ildə isə nüfuzlu Maks Plank medalı ilə təltif olunub.

Müəlliminin səhvini tapan şagird

Volfqanq Pauli 1900-cü ildə Avstriyanın paytaxtı Vyanada yəhudi mənşəli, sonradan isə katolikliyi qəbul etmiş həkim və biokimya professoru Volfqanq Yozef Paulinin ailəsində anadan olub. Gələcək fizikin anası Berta Pauli tanınmış teatr jurnalisti idi. Volfqanq ilk təhsilini Vyanada yerləşən 19 nömrəli federal gimnaziyada alıb. Təhsil illərində fizika və kimya elmlərinə maraq göstərib. Sonralar kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş Rixard Kun Pauli ilə bir sinifdə oxuyub. Bir dəfə fizika dərsində müəllim lövhədə səhvə yol verir və səhvini çox axtarsa da, tapa bilmir. Müəllim nəhayət, bütün sinfin sevincinə səbəb olaraq ümidsizcəsinə Pauliyə yönəlir və deyir: "Pauli, yaxşı, deyin səhv hardadır? Siz yəqin onu çoxdan tapmısınız".

Tələbəlik həyatının ilk illərində o, hər bir boş dəqiqəsini tanınmış fizik Ernest Maxın yanında keçirib. Max onun üçün həm müəllim və həm də nümunə olub. Professor həyatının son günlərinə qədər Paulinin böyük dostu və müəllimi idi. Max gənc Paulinin ilk elmi məqalələrinin jurnallarda dərc olunmasına nail olub. Pauli sonralar Maxla münasibətini özünün intellektual həyatında ən əhəmiyyətli hadisə adlandırıb. Pauli riyaziyyat və fizikanın əsaslarını Vyanadakı Dobling Gimnaziyasında öyrənib. Nobelçi alimlər haqqında "Elm dahiləri" adlı çox dəyərli kitab yazmış Nobel mükafatı laureatı Abraham Peys (Abraham Pais. The Genius of Science Portrait Gallery. Oxford University Press, 2000) çox yaxından tanıdığı Paulinin ilk təhsil illəri haqqında yazıb: "Gimnaziyanın son kursunda oxuyarkən Pauli Albert Eynşteynin son işləri ilə tanış olurdu. Məktəb dərsləri o qədər cansıxıcı və uzun idi ki, Pauli Eynşteynin kitablarını parta altında gizlində oxuyurdu. Bu kitablar onda dərin təəssürat buraxmışdı. O mənə deyirdi ki, onun gözləri sanki pərdə altında yatıb. Pauli kitabları oxumaqla ümumi nisbilik nəzəriyyəsini tam anlamışdı". Pauli 18 yaşında gimnaziyanı başa vurub. O, artıq ilk elmi məqaləsini çapa göndərib. Onun ilk məqaləsi qravitasiya sahə probleminə həsr olunub. Məqalə onun müəllifinin yüksək peşəkarlığından xəbər verirdi. Bütün bunlar onu göstərir ki, tələbə Pauli hələ universitet illərindən Eynşteynlə tanış idi. Lakin onun Nils Borla münasibətləri daha yaxın olub.

Albert Eynşteynin dəyər verdiyi tələbə

Təhsilini davam etdirmək üçün Pauli Münhen Universitetini seçib. O zaman bu universitetdə məşhur fizik, Münhen nəzəri fizika məktəbinin banisi Arnold Zommerfeld işləyirdi. Münhen Universitetində o, öz qabiliyyətinə görə digər tələbələrdən seçilirdi. Paulinin 19 yaşı var idi və o, ilk dəfə universitetdə tələbə auditoriyası qarşısında çıxış edən Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinə dair mühazirəsinə qulaq asandan sonra bu sözləri deyib: "Bilirsinizmi, cənab Eynşteynin bizə söylədikləri heç də ağılsız şeylər deyil". 1919-cu ildə Zommerfeldin tələbəsi kimi Paulinin iki məqaləsi işıq üzü görüb. Bu məqalələr ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin bəzi ümumiləşdirilməsi cəhdlərinə həsr olunub. 1920-ci ildə Zommerfeldin tapşırığı əsasında Pauli "Riyazi elmlər ensiklopediyası" jurnalı üçün nisbilik nəzəriyyəsinə dair böyük elmi məqalə üzərində işləyir. Sonralar 250 səhifəlik məqalə kitab şəklində bir neçə dəfə dərc olunub. Müəllimi Zommerfeld elmi işin, sadəcə, çox ustalıqla yerinə yetirildiyini bildirirdi. Bir sıra ölkələrdə nəşr olunan kitab bu günə qədər nisbilik mövzusunda yazılmış ən yaxşı elmi məqalə hesab olunur. Burada Albert Eynşteynin kitab haqqında rəyini nümunə göstərməmək olmur: "Bu çox cəsarətlə və diqqətlə düşünülərək yazılmış kitabı oxuyan çox çətin inansın ki, onun müəllifinin cəmi 21 yaşı var. Məlum deyil ki, daha çox nəyə təəccüblənəsən; ideyaların inkişaf gedişinin dərin psixoloji dərkinə, riyazi nəticələrin qüsursuzluğuna, hadisələrin fiziki mahiyyətinə dərindən nüfuzetməyə, aydın və sistemli şəkildə predmetin şərhinə, erudisiya, şərhin tamlığına, tənqidə əminliyinə".

Pauli Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinin müddəalarını o qədər gözəl və incə şərh edib ki, hətta dahi Eynşteyn bu işlə tanışlıqdan sonra bildirib ki, o, indi özünün nəzəriyyəsini daha yaxşı anlamağa başlayıb. Pauli nisbilik nəzəriyyəsinə bir neçə ildən sonra yenidən müraciət edir. 1921-ci ildə o, Gettingenə gedir. O, burada ətrafında bir çox istedadlı gənc fiziklərin (Heyzenberq, İordan və b.) toplaşdığı məşhur Maks Bornun yanında assistent kimi çalışır. Maks Born Eynşteynə göndərdiyi məktubunda assistenti barədə yazırdı: "Pauli çox ağıllı və istedadlıdır. Bundan əlavə o, səmimi, tamamilə normal, həyatsevərdir və lap uşağa bənzəyir. Pauli mənim işlərimi stimullaşdırır". Bu gənclər tezliklə tələbəlik mərhələsini keçərək elmin konkret sahələrində liderlik mövqeyinə qədər ucalırlar. Məhz həmin illərdə Gettingendə kvant mexanikasının matrik formulu və onun yeni statistik interpretasiyası yaranır. Pauli artıq 1920-ci ildə atom və spektrlərin öyrənilməsinə böyük diqqət ayırıb. 1924-cü ildə bu tədqiqatlar fizikanın ən vacib qanunlarından birinin - onun adını daşıyan "Pauli prinsipi"nin kəşfinə yol açıb. Gettingendəki elmi qrup Nils Borla sıx əməkdaşlıq edirdi, sonralar isə Kopenhagendəki Nəzəri Fizika İnstitutu Paulinin tam elmi rəhbərliyi altına keçib. O, Borun yanında 1923-cü ilə kimi işləyib. 1923-cü ildə Pauli Hamburq Universitetində dosent kimi işləməyə başlayıb, 1928-ci ildə isə Sürix Politexnik İnstitutunda nəzəri fizika professoru vəzifəsini tutub.

"Pauli prinsipi"

Atomun quruluşuna dair Ernest Rezervord və Nils Borun klassik modellərinin açıqlanmasından sonra D.Mendeleyev dövri sisteminin izah olunması problemi gündəmə gəlib. Elektronların atom nüvəsi ətrafında orbitlərdə yerləşməsini qəbul etməklə yanaşı onların nüvə tərəfindən cəzb olunmaya tabe olaraq yaxınlıqda olan orbitə keçməməsi səbəbini izah etmək lazım idi. Bu problemi həll etmək üçün (Pauli sonralar xatırlayırdı ki, bu məsələ onu o qədər məşğul edirdi ki, bəzən ona elə gəlirdi, artıq dəli olmaq dərəcəsinə çatır) gənc alim adi klassik təsəvvürlərdən daha bir addım uzaqlaşmalı olub. Klassik mexanikada hissəciklər arasında yalnız "qüvvə" qarşılıqlı təsiri gözdən keçirilir. Pauli isə belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, iki elektron eyni bir vəziyyətdə ola bilməz və bu heç bir qüvvə təbiətinə malik deyil, yəni buna hissəciklər arasında hansısa itələmənin nəticəsi kimi baxmaq olmaz.

Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, burada hissəciklər spini anlayışı əsas rol oynayır. İlk dəfə elektronun spini (fırlanma) anlayışını elmə daxil edən Pauli 1929-cu ildə müasir kvant fizikasının ən vacib prinsiplərindən birini - iki eyni cür kvant hissəciyi eyni bir vəziyyətdə ola bilməz, yəni onların xarakterini müəyyən edən bütün 4 kvant ədədi eyni bir yerdə eyni qiymətə malik ola bilməz - daxil etdi. Yəni, əgər iki elektron eyni orbitdədirsə, onların əsas orbital və maqnit ədədləri üst-üstə düşürsə, onda dördüncü spinin qiyməti fərqli olmalıdır. Bu o deməkdir ki, orbiti iki elektrondan artıq elektron tuta bilməz. 1925-ci il mayın 21-də qadağalar prinsipi üzərində işlərini tamamladıqdan 5 ay sonra Pauli yazırdı: "Fizika yenidən dalandadır. Orada nə olmasından asılı olmayaraq, bu mənim üçün çox ağırdır. Mən komediya teatrında aktyor olmaq və ya bu kimi bir işlə məşğul olmaq istərdim, fizika barədə bir daha heç nə eşitmək istəmirəm". 2 ay sonra Paulinin fizikada "dalan" adlandırdığı vəziyyət dəyişdi, perspektiv görünməyə başladı.

İyunun 29-da Heyzenberq kvant mexanikasının başlanğıcı hesab olunan məqaləsini (kvant mexanikasının matrik təsəvvürü) dərc etdirdi. Qadağalar prinsipinə görə Pauli 1945-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb. Pauli prinsipi elektronların atom qılafında yerləşməsi qanunauyğunluqlarını müəyyən edir, elektronların atomda paylanmasının izahını verir. Minimal enerji səviyyəsində maksimum 2 elektron (əks istiqamətli spinə malik) yerləşə bilər. Helium atomunda vəziyyət bu cürdür. Litiumun 3 elektronundan 2-si minimal enerji vəziyyətindədir (əsas səviyyə), üçüncü elektron isə sonrakı mövqedə dayanmalıdır. Buna görə də litium öz kimyəvi xassələrinə görə hidrogenə bənzəyir, məhz bu xüsusiyyət çox vaxt atomlardakı xarici elektronların sayı ilə müəyyən olunur. Pauli prinsipi atom fizikasında elementlərin kimyəvi xassələri və elektronların yerləşməsi arasında əlaqənin təbiətini izah etmək üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir.

Fermi-Dirak statistikası adlanan fərziyyənin əsasını təşkil edən Pauli prinsipi mikroaləm fizikasında vacib rol oynayır. 1927-ci ildə Pauli metallarda paramaqnetizmin mənşəyini izah edib. O müəyyən etmişdi ki, metallarda elektronlar klassik statistik qanunlara deyil, qadağalar prinsipi əsasında yaradılmış kvant statistikasına tabedir. 1929-cu ildə Pauli Verner Heyzenberqlə birlikdə kvant elektrodinamikasının əsaslarını müəyyən etmişdi. Onlar kvant sahəsinin ümumi nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdılar. Bundan əlavə, Pauli elementar hissəciklər nəzəriyyəsi sahəsində fundamental işlərin müəllifidir, o eyni zamanda nüvə qüvvələrinin mezon nəzəriyyəsini də təklif edib.

1931-ci ildə Pauli sıfır kütləli və 1/2 spinə malik neytral hissəciklərin mövcudluğu ideyasını irəli sürmüşdü. O yaxşı başa düşürdü ki, neytronların beta-parçalanması zamanı proton və elektronlara çevrilməsi hadisəsində enerji və impulsun saxlanılması daha bir, o zaman məlum olmayan hissəciyin ayrılması ilə baş tuta bilər. Həmin dövrdə belə bir hissəciyin mövcudluğunu sübut etmək mümkün deyildi. İtaliyalı fizik Enriko Fermi sonradan bu hissəciyi neytrino adlandırmışdı. Eksperimental olaraq neytrino yalnız 1954-cü ildə kəşf olundu. O vaxt belə bir fərziyyə mövcud idi ki, mikroaləmdə enerjinin saxlanması qanununa yalnız orta səviyyələrdə əməl olunur, digər vəziyyətlərdə isə bu qanun pozula bilər. Pauli ilk olaraq bu fərziyyənin əleyhinə çıxıb. O, alimlərin Tübingem konfransına ünvanladığı məktubunda enerjinin saxlanması qanunun xilas olunması üçün bütün qüvvəsini səfərbər etdiyini yazırdı.

Alim ilk dəfə xəbər vermişdi ki, beta parçalanma məhsulları arasında hansısa hələ elmə məlum olmayan yüksüz hissəcik var və bu hissəcik çatışmayan enerjini özü ilə aparır. Və burada yenə də Paulinin fərasəti öz təsdiqini tapdı. Məlum oldu ki, o, təkcə enerjinin saxlanması qanununu deyil, həm impulsun saxlanması və eləcə də kvant mexanikasında hissəciklərin statistikasının əsas prinsiplərini "xilas edib". Onun elmi maraqlarının dairəsi genişlənirdi, daha çox bərk cismlər fizikası, dia- və paramaqnetizm, sahənin kvant nəzəriyyəsi, elementar hissəciklər fizikası sahələrini əhatə edirdi. 1927-ci ildə o, Şredinger tənliyinin ümumiləşdirilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi.

"Eynşteyn... məni özünün davamçısı

təyin edən krala bənzəyirdi"

1943-cü ildə Albert Eynşteyn və Volfqanq Pauli standart nisbilik nəzəriyyəsinə dair birgə məqalə yazdılar. 1945-ci il yanvarın 13-də Eynşteyn Nobel mükafatları Komitəsinə belə bir teleqram göndərmişdi: "Fizika sahəsində Nobel mükafatına Volfqanq Paulinin namizədliyini irəli sürürəm. Onun müasir kvant fizikasında Pauli prinsipi və ya qadağalar prinsipi adlandırılan nəzəriyyəsi müasir kvant fizikasının fundamental hissəsinə çevrilib. Albert Eynşteyn".

Pauli Nobel mükafatını almaq üçün İsveçə getmədi. Əvəzində Prinston Universitetində bu münasibətlə təntənəli nahar mərasimi keçirilib. Mərasimdə çıxış edən Eynşteyn Pauli barədə çox yaddaqalan fikirlər səsləndirib. Pauli bu barədə sonralar yazırdı: "Eynşteyn taxt-tacından imtina edən və seçilmiş oğul qismində məni özünün davamçısı təyin edən krala bənzəyirdi". Pauli Eynşteynin onun barəsində söylədiyi xoş sözləri heç vaxt yaddan çıxara bilməyəcəyini deyirdi. Müharibədən sonra amerikalılar Eynşteynin davamçısı kimi Pauliyə illik 10 min ABŞ dolları əməkhaqqı vəd etmişdilər. Onun Nobel mükafatı almasından sonra bu rəqəm 15 min dollara qədər artmışdı.

Görkəmli fizikin həyatından maraqlı anlar

Pauli 23 yaşı tamam olanda Kopenhagenə gedib. O, burada məşhur Nils Borun məktəbində təcrübə keçib. Atası oğlunun bu qərarını eşidəndə bildirib ki, oğlu Borun yanında nəinki fizika sahəsində biliklərini artıracaq, həm də onun yaxşı müəllimlik manerasını əxz edəcək. Bir dəfə anası oğlunu dərin pəjmürdə vəziyyətində görüb və bunun səbəbini soruşub. O isə cavabında "əlbəttə ki, mən xoşbəxt deyiləm. Çünki mən Zeemanın (şotland fiziki Piter Zeeman, Nobel mükafatı laureatı) anomal effekt nəzəriyyəsindən baş çıxara bilmirəm". Bəzən Nils Bor və Pauli arasında hansısa elmi mövzu üzrə belə bir mübahisəni müşahidə etmək olardı:

Pauli: "Bəsdir! Özünüzü səfeh yerinə qoymayın!".

Öz fikrini izah etməyə çalışan Bor: "Lakin Pauli, qulaq asın...".

Pauli: "Yox. Bu, cəfəngdir. Daha sizin bir sözünüzə belə qulaq asmayacam".

Bir dəfə məşhur fizik Paul Erenfest və Pauli elmi konfransların birində tanış olurlar. Pauli özünü həddən artıq kobud aparıb və buna dözə bilməyən Erenfest bildirib: "Sizin nəşr olunmuş elmi işləriniz sizin özünüzdən daha çox xoşuma gəlir". Paulinin cavabı öldürücü idi: "Qəribədir! Mənim isə tam əksinə". Paulinin parlaq qabiliyyətlərdən əlavə çox kəskin və acı dili var idi. O, həmkarı olan fiziklərdən birinə demişdi: "Mənim sizin çox ləng düşünməyinizə qarşı heç bir iradım yoxdur, lakin sizin öz məqalələrinizi düşündüyünüzdən də sürətlə dərc etdirməyinizə dözə bilmirəm". Pauli barədə bir çox lətifələr mövcuddur. Bir gənc günlərin birində səhər saat 9-da onunla görüş istəyib. Pauli təklifi rədd edib və deyib ki, "Mümkün deyil, çox gecdir". Öz yeni ideyası ilə onun yanına gəlmiş digər gəncə cavabı da maraqlıdır. Pauli tez cavab verib ki, onun ideyaları səhvdir. Volfqanq Pauli özünə assistent kimi yeni işçi götürəndə ona deyirdi: "İşinizin mahiyyəti bunda olacaq ki, elə ki, mən sizə nəsə deyəcəm, siz mənim dediklərimi ən tutarlı arqumentlərlə rədd etməlisiniz". Pauli hətta dondurma yemək üçün kafeyə gedəndə, üzgüçülük hovuzunda olanda da fərziyyə irəli sürməyi sevərdi, assistenti isə hər an onun dediklərini təkzib etməli idi. Pauli mütəfəkkir, sırf nəzəriyyəçi idi. O heç vaxt eksperimentləri şair və ya riyaziyyatçı kimi qoymurdu, kağız və qələmi özünün silahı hesab edirdi. Paulinin eksperimentlərlə uyğunsuzluğu tezliklə fiziki folklor nümunəsi olub və "Pauli effekti" adlanmağa başlayıb. Əməkdaşları xatırlayırdılar ki, bu orta boylu, bəstəboy, ağıllı gözləri olan insanın laboratoriyaya daxil olması ilə otaqdakı aparatlar və cihazlar sıradan çıxırdı. Maraqlıdır ki, bir çox elmi problemlərin izahını məharətlə verən Pauli bu hadisədən baş çıxara bilmirdi.

Pauli elmi məsələyə dəxli olmayan cavabları ilə məşhur idi

"Paulinin yanında işləmək olduqca gözəl idi! Ondan hər şey barədə soruşmaq olardı, onun sizin sualınızı ağılsız hesab etməsindən heç narahat olmağa dəyməzdi, çünki o, bütün sualları ağılsız hesab edirdi",-bu sözləri Nobel mükafatı laureatı Viktor Vayskopf deyib. Fizika sahəsində Pauli mükəmməl, peşəkar kimi tanınırdı. Bununla belə, o, nəinki öz işləri ilə kifayətlənir, həmkarlarının da səhvlərini amansız şəkildə tənqid edirdi. Müasirləri onu fizika elminin "vicdanı" adlandırırdılar. O, adətən elmi işlərə həddindən artıq tənqidi yanaşaraq "tamamilə yanlış" və ya təxminən belə münasibət bildirərdi: "Sizin işiniz nəinki düzgün deyil, heç səhv olacaq dərəcədə belə deyil". Bir dəfə Heyzenberq tanışlıq üçün özünün yeni nəzəriyyəsini Pauliyə göndərir. Cavabında Heyzenberq Paulidən yanında kiçik bir qeyd olan kvadrat təsvir olunmuş məktub alır. Qeyddə deyilirdi: "Mən Tisian (məşhur rəssam) kimi çəkə bilərəm". Aşağıda isə xırda xətlə yazılmışdı: "Yalnız detallar çatışmır". Pauli elmi məsələyə dəxli olmayan cavabları ilə məşhur idi.

Pauli müasir fizika, xüsusən də kvant mexanikasının inkişafına misilsiz töhfələr bəxş edib. O, elmi əsərlərini nadir hallarda nəşr etdirir və əvəzində həmkarları, xüsusən Nils Bor və Verner Heyzenberqlə intensiv məktublaşmaya üstünlük verərdi. Pauli əsərlərinin nəşr edilməməsi və nəticədə geniş ictimaiyyətin onun əsərlərindən bixəbər olmasından qəti narahatlıq keçirmirdi. Nobel mükafatı laureatı Abraham Peys yazırdı: "O məni restoranlardan birinə dəvət etdi. Nahar vaxtı mən onun yüngül vals ritmində ona xas olan şəkildə kresloda oturaraq irəliyə-geriyə hərəkət etməsinin şahidi oldum. O, nə barədəsə düşünürdü. Nəhayət dedi ki, ona hazırda sonrakı işi üçün fiziki məsələ tapmaq çətindir. Sonra isə əlavə etdi: "Ola bilsin ki, mən çox bilirəm". Yenə sakitlik. Kresloda irəliyə-geriyə hərəkət. Sonra "bəs, siz çox bilirsiniz?" dedi. Mən güldüm və dedim ki, yox, mən çox bilmirəm. "Bəli, mümkündür. Siz çox şey bilmirsiniz, mümkündür. Siz çox bilmirsiniz". Bir an sonra isə "Mən daha çox bilirəm" dedi. Pauli bu sözləri özünə xas olan manerada, aqressiya olmadan, bir faktın təsdiqi kimi dedi".

"Onun gözlərində zəka işığı parlayırdı..."

Volfqanq Paulinin biblioqrafı, "Fizika və kvant nəzəriyyəsi. Axtarışda" kitabının müəllifi Barbara Klayn yazırdı: "Onun gözlərində zəka işığı parlayırdı. Elmi mübahisələrdə Pauli misilsiz idi. Əgər elmi sübut lakonik, tam və məntiqi cəhətdən qüsursuz deyilsə, onun üçün problemin düzgün həllinin heç bir əhəmiyyəti yox idi. Onun elmi işləri hər şeyə irad tutan müəllifinin tələblərinə cavab verənə qədər təkrar-təkrar sübut olunan uzunmüddətli çox fəal düşünmə prosesinin məhsulu idi. Pauli hər şeyi şübhə altına alırdı. Nə qədər ağrılı olsa da, Bor və Heyzenberq Paulinin tənqidi iradlarını yüksək qiymətləndirirdilər. Onlar alimin qəzəbli düzgünlüyünə heyran idilər. Bor Paulini coşmuş dənizdəki qaya ilə müqayisə edirdi". 1935-ci ildə yapon alimi Xideki Yukava belə bir fərziyyə irəli sürmüşdü ki, nüvə qüvvələri, kvantlar hazırda mezon adlanan sahə ilə əlaqədardır. Əvvəlcə Pauli bu fikrə olduqca skeptik yanaşdı: onu hətta kinayə ilə, yukoza adlandırıb. Lakin sonralar məşhur fizik Openqeymerin təsiri ilə Pauli mezonlar nəzəriyyəsinin yeni istiqamət olduğunu qəbul etməyə məcbur olub. O, dərhal bu sahə üzrə elmi tədqiqatlara coşqu ilə girişib. Mezon nəzəriyyəsi üzərində işə başlayan Pauli Openqeymerə yazdığı məktubuda "Poeziya qurtardı, fizika başladı" deyir və bununla da Yukavanın mezon nəzəriyyəsini qəbul edirdi.

Pauli 1937-ci ildə Odessada fiziklərin 2-ci konqresində iştirak edib, bu səfər və eləcə də Rusiya barədə fikirlərini yazıb: "Mənim bu ölkə barədə dəhşətli təsəvvürlərim yaranıb. Mən əvvəllər heç vaxt bu cür terror (37-ci ilin repressiyaları) görməmişdim. Hamı danışmağa qorxur, gənc alimlər hətta mənim yanıma otelə gəlməyə belə çəkinirdilər".

Yaponiyanın Xirosima və Naqasaki şəhərlərinin atom bombasına məruz qalmasından sonra Pauli B.Klayna yazırdı: "Düşünürəm ki, əgər bu silah tezliklə beynəlxalq nəzarətə götürülməsə, bizim peşəmiz nüfuzdan düşəcək".

1935-1941-ci illər ərzində Pauli Prinston Perspektiv Tədqiqatlar İnstitutunda, Nyu-Cersi və Miçiqan, Perdyu universitetlərində mühazirələr oxuyub. 1940-cı ildə Prinston nəzəri fizika kafedrasına dəvət olunub, lakin İkinci Dünya müharibəsinin sonlarında Sürixə qayıdıb.1945-ci ildə sahənin kvant nəzəriyyəsinin əsasını qoyan Pauli elementar hissəciklərin spini və statistikası arasında əlaqənin mövcudluğunu sübut edib. O, London Kral Cəmiyyətinin, İsveçrə Fizika Cəmiyyətinin, Amerika Fizika Cəmiyyətinin və Amerika elminin inkişafına dəstək Assosiasiyasının üzvü olub. Böyük alim 1958-ci il dekabrın 15-də Sürixdə xərçəng xəstəliyindən vəfat edib. Həyatının son illərində Pauli yüksək enerjilər fizikası ilə maraqlanıb. O, eyni zamanda məşhur alman psixoanalitiki Karl Qustav Yunq ilə yaxından əlaqə saxlayıb, fəlsəfə və psixologiyaya dərin maraq göstərib.

Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 25 oktyabr.- S.4.