İngilis dilində mürəkkəb sözlər və onları təşkil edən komponentlər

İngilis dili öz mükəmməl tərkibi ilə dil kommunikasiyasının yaranmasında mühüm rol oynaya biləcək bir dildir. Ümumdünya kütləvi informasiya vasitələrinin dünyaya çatdırılmasında ingilis dilinin rolu əvəzsizdir. Bu dilin dünyanın bir çox ölkələrində ikinci dil kimi, qəbul olunması təsadüfi deyil. Məhz buna görə də ingilis dili fənni bir çox ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da tədris olunur.

Xarici dilə yiyələnən şəxs bilavasitə beynəlxalq arenaya çıxaraq öz xalqının milli mənəvi dəyərlərini, qazandığı nailiyyətləri başqalarına çatdırmaq, onlarla həmin dildə fikir və təcrübə mübadiləsi aparmaq imkanı əldə edir. Xarici dil vasitəsilə müxtəlif xalqlarla ünsiyyət, yeni mədəniyyətlərlə tanışlıq şagirdin yüksək səviyyəli layiqli vətəndaş, yaradıcı və tənqidi düşünən şəxsiyyət kimi yetişməsində mühüm rol oynayır.

İngilis dilinin lüğət tərkibi olduqca zəngindir. Bu rəngarəngliyi şagirdlərə çatdırmaq üçün müxtəlif təlim metodlarından, resurslardan məqsədəuyğun şəkildə istifadə müəllim üçün əsas köməkçi vasitəyə çevrilir.

Bu dildə mövcud olan sözlər sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərə ayrılır. Mürəkkəb sözlər dildə sərbəst şəkildə mövcud olsa, ən azı iki kökdən ibarət olan sözlərdir. İngilis dilindəki mürəkkəb sözlərin digər dillərdə mövcud olan mürəkkəb sözlərdən fərqli iki mühüm xüsusiyyəti var. Birincisi, mürəkkəb sözləri təşkil edən komponentlər sərbəst formalardır. Belə ki, onlar özlərinin mənaları ilə müxtəlif şəkildə işlənə bilərlər. İkinci xüsusiyyət isə ingilis dilində ən çox iki kökdən ibarət olan mürəkkəb sözlərin üstünlük təşkil etməsidir. Məsələn: motherlan, mankind, schoolboy və s.

Lakin ingilis dilində müstəsnalıq təşkil edən mürəkkəb sözlər də var. Məsələn, Mother-in-law, deaf-and-dumb və s. Bu cür sözlərin yazılışı, tələffüzü, tərkib hissələri arasındakı əlaqənin öyrədilməsi sözün bütöv leksik vahid kimi anlaşılmasına kömək edir. Həmçinin bu cür sözlərin komponentləri arasında əlaqə vasitələrinin şagirdlərə düzgün tədris edilməsi vacibdir. Mürəkkəb sözlər mürəkkəblik quruluşuna və birləşdirici elementinə görə müxtəlif növlərə ayrıla bilər:

1) Ən çox üstünlük təşkil edən heç bir birləşdiri elementin olmadığı mürəkkəb sözlər. Məsələn, heartache-isim, heartbreaking-sifət, heart-beat-isim.

2) Sait və samitlərin birləşdirici olduğu mürəkkəb sözlər isə çox azdır. Məsələn, speedometer, statesman, handicraft.

3) Sözönləri və kök şəkilçiləri vasitəsilə yaranan mürəkkəb söz. Məsələn, up-to-up, forget-me-not, son-in-law.

Quruluşuna görə mürəkkəb sözlər aşağıdakı qruplara bölünür:

1) Yalnız sadə kökdən ibarət olan mürəkkəb sözlər: film-star.

2) İki elementindən ən azı birinin düzəltmə söz olduğu mürəkkəb sözlər: chain-smoker.

3) Elementlərindən biri mürəkkəb sözdən ibarət olanlar: wastepaper-basket.

Mürəkkəb sözlərin tədrisi zamanı digər dillərə, məsələn, Azərbaycan dilinə, rus dilinə inteqrasiya etmək olar. Məsələn, digər dildə mürəkkəb sözlər, onların yaranması, yazılışı qaydaları ilə müqayisəli şəkildə izah oluna bilər.

Mürəkkəb isimlər ingilis dilində olduqca geniş yayılıb. Mürəkkəb isim kimi sunbeam sözünü götürək. Burada bir isim digər isimlə birgə yeni isim əmələ gətirib. Bu ən məhsuldar növdür və buna saysız-hesabsız misal göstərmək olar. "Maidservant" sözü də iki isimdən yaranıb. Lakin burada münasibət tamamilə başqa cürdür. Burada birinci element əhatə dairəsini məhdudlaşdırdığı halda, II element daha geniş əhatə dairəsinə malikdir.

Mürəkkəb fellər. Bəzi alimlər bu məsələ ilə razılaşmır. Müasir ingilis dilində outgrow, overflow, stand up kimi feli birləşmələr çox hallarda mürəkkəb fel adlandırılır. İngilis dilinin tarixi inkişafı boyu mövcud olan bu cür nümunələr olduqca çoxdur. H.Macand "outgrow" və "overflow" sözlərini sözsüz olaraq mürəkkəb fel kimi qəbul edir və eyni zamanda bu növü qeyri-məhsuldar adlandırır.

Mürəkkəb sifətlər bəzən sərbəst birləşmələrə olduqca uyğun gəlir. Məsələn, "thread bare" isim və sifətdən ibarət olub mürəkkəb sifət əmələ gətirib. Bu söz "bare to the thread" sözünə olduqca yaxındır. İngilis dilində struktur baxımından sifət və feli sifətdən ibarət olan mürəkkəb sifətlər də geniş yayılıb. Məsələn, good-looking, smelling sözləri ayrı-ayrı sifət ola bilmirlər.

Bu gün geniş aktuallıq kəsb edən xarici dil kurikulumu şagird, müəllim, valideyn və cəmiyyətin digər üzvləri üçün maraq doğuran konseptual bir sənəd olub xarici dil təliminin məqsədlərini, bu məqsədlərə nail olmaq üçün bütün fəaliyyətləri əhatə edir. Bu sənədin prinsiplərinə əsasən mürəkkəb sözlərin tədrisini 1.1.2.; 3.1.1. standartları vasitəsilə reallaşdırmaq mümkündür. Şagird oxuduğu və ya eşitdiyi mətndə tanış olduğu yeni sözləri seçir, quruluşlarına görə qruplaşdırır. Mürəkkəb sözləri müəyyənləşdirir. Onların hansı nitq hissəsinə aid olması, yaranma yolları, komponentləri və onlar arasında əlaqə elementlərini müəyyən edir. Növbəti mərhələ 4.1.1. standartını reallaşdırmaq yolu ilə mürəkkəb sözlərlə bağlı bilik və bacarıqlarını möhkəmlədir. Mürəkkəb sözləri məna və qrammatik cəhətdən əlaqələndirir, cümlələr qurur. Bu zaman müəllim müxtəlif tapşırıqlar (şifahi və yazılı təqdimat, test tapşırıqları, fərdi layihələr, praktiki tapşırıqlar, inşa, imla, esse və s.yazmaq yolu ilə) verə bilər. Dərsin bütün mərhələlərində şagirdin bilik və bacarıqları qiymətləndirilir. Müəllim məqsədinə uyğun olaraq standartlara və təlim nəticələrinə əsaslanan meyarların təsvir olunduğu cədvəldə qeydlər aparır.

Xarici dil kurikulumunun əsas xüsusiyyətlərindən biri də sözlərin tərcüməsinin birbaşa verilməsi yox, məhz kontekst daxilində verilməsidir. Yəni sözün məhz həmin dildə açıqlaması tələb olunur. Şagirdin yeni sözə yiyələnməsi məhz fəaliyyət prosesində baş verir. Mürəkkəb sözlərin də mətn daxilində öyrənilməsi həmin sözlərin struktur - semantik xüsusiyyətlərinin daha yaxşı qavranılmasında mühüm rol oynayır.

Nabat ƏYYUBOVA,

Bakıdakı 42 nömrəli tam orta

məktəbin ingilis dili müəllimi

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 25 oktyabr.- S.6.