Rus pedaqoji məktəbinin
banisi
"Möcüzəvi
binanın tikintisi üzərində işləyəcəyik, onu öz
adlarını verəcək nəvələrimizə verəcəyik, lakin əsl qurucuları heç kim
və heç vaxt tanımayacaq". Bu sözlər rus
pedaqoji məktəbinin, müasir pedaqogikanın banilərindən
biri, jurnalist, yazıçı, maarifçi Konstantin
Uşinskiyə məxsusdur. K.Uşinski bəhs etdiyi möcüzəvi
binanın - məktəbin təməlini qoyanlardan biridir. Onun
bəhs etdiyi məktəb uzun illərdir ki, milyonlarla insanlara
bilik öyrədir, onları müstəqil həyata hazırlayır.
Bu möcüzəvi binanın sakinləri isə
bu gün elm, bilik məbədgahının banilərindən
biri kimi Konstantin Uşinski və digər maarifpərvər
pedaqoqları hörmət və ehtiramla xatırlayır və
onların qoyduğu mədəni, mənəvi, ruhi qidadan bəhrələnirlər.
Konstantin Uşinskinin məktəb həyatına həsr
olunmuş ömrü olduqca maraqlı və ibrətamizdir.
Uşaqlıq və tələbəlik
illəri
Konstantin Uşinski 1824-cü il
martın 2-də çar Rusiyasının Çerniqov
quberniyasında Novqorod-Seversk yaxınlığında 30-a
yaxın kəndlisi və kiçik təsərrüfata malik
olan Dmitri Uşinskinin ailəsində doğulub. Oğlunun
doğum günü münasibətilə atası təhkimli
kəndliləri azadlığa buraxıb və orduya xidmətə
yollanıb. Bir neçə ildən
sonra ordudan tərxis olunan atası öz kəndli təsərrüfatına
qayıdıb. Konstantin
Uşinskinin tələbəsi olmuş L.Mozdalevski müəlliminin həyatı və
pedaqoji irsinə həsr olunmuş kitabında yazır ki, 11
yaşı tamam olanda Konstantinin anası Lyubov Stepanovna vəfat edib və
o, bu gözəl və
qayğıkeş insan barədə ən kövrək xatirələrini
bütün sonrakı həyatı boyu qoruyub
saxlayıb. Konstantin ilk təhsilini
Novqorod-Seversk gimnaziyasında alıb. O, gəncliyindən dərin
zəkası və iradəsi, ən müxtəlif maneələri
dəf etmək qabiliyyəti ilə digər həmyaşıdlarından
seçilib.
İlk
təhsilini başa vuran Konstantin XIX əsrin 40-cı illərinin
əvvəllərində Moskva
Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub. Moskva Universiteti həmin illərdə
özünün çiçəklənmə
dövrünü yaşayırdı. Rusiyanın ən məşhur
professorları burada çalışırdı. Konstantin
Uşinskinin universitet illərində birbaşa elmi rəhbəri
hüquq professoru N.Redkin olub. O, Uşinskinin müasir elmi və
fəlsəfi ədəbiyyatla yaxından tanış
olmasına kömək edib. O dövrün açıq
dünyagörüşlü yazıçılarından
Gertsen və Belinskinin Uşinskinin mütərəqqi
ziyalı kimi formalaşmasında, gələcək pedaqoji və
ədəbi yaradıcılığında silinməz təsirləri
olub. Universitet təhsilinin son ilində - 1844-cü ildə Uşinski
gündəlik yazırdı. Gündəlik onun
daxili aləminin xüsusi gərginliyindən xəbər
verirdi. O ümid edirdi ki, zalım Nikolay rejimi tezliklə
çökməlidir. Əmin
idi ki, azadlıq
hökmən baş verəcək. Onun gündəliyindəki
aşağıdakı sətirlər Uşinskinin gələcək
pedaqoji missiyasından xəbər verirdi. 1844-cü il noyabrın
13-də K.Uşinski yazırdı: "Beyinləri səfərbər
etməli! İdeyaları işıqlandırmalı... bax,
budur bizim məramımız... Xüdpəsəndliyi kənara
ataq, gələcək nəsillər üçün
çalışaq..." Artıq universitetin
son kursunda oxuyarkən Uşinski maarifçi-pedaqoq,
maarifçi-demokrat kimi özünün həyat yolunu müəyyən
etmişdi. O indi özünün bütün həyati vəzifələrinin
icrasına başlamaq üçün bütün qüvvələrini
səfərbər edir. Gənc Konstantin
qarşısında duran əsas vəzifəni vətənə
faydalı olmaqda görürdü. K.Uşinski
özü üçün həll etmək istədiyi vəzifəni
universiteti bitirdikdən sonra əldə etdi.
"İndi
mübarizə meydanına gedək və zəkanın qalib gəldiyi bütün sahələrə
baxaq"
Konstantin Uşinski 1845-ci ildə 21
yaşında Moskva Universitetini qızıl medalla başa
vurub. Onun elmi rəhbəri
professor Redkin tələbəsinə çox gözəl
xasiyyətnamə vermişdi. 2 il
sonra Uşinski Yaroslavl Kameral Liseyində icraçı
professor vəzifəsinə təsdiq olunub. Burada siyasi iqtisad,
dövlət hüququ, hüquq tarixi də daxil olmaqla dövlət
təsərrüfatı idarəçiliyinə dair bir
sıra fənlər tədris olunurdu. Gənc Uşinski
özünün elmi və müəllimik fəaliyyətinə xüsusi
coşqunluqla başlayıb. O hesab edirdi ki, elmi dar fəlsəfi
fərziyyələr əsasında qurmaq olmaz. Elm
böyük faktiki material əsasında qurulmalıdır.
Uşinski bilirdi ki, istənilən xalqın
müasir durumu tarixi inkişafın qanunauyğunluğunın
məhsuludur. Lakin o, tarixdə insan cəmiyyətinin
qanunlarının şüurlu insan iradəsi olmadan yalnız
kortəbii baş verməsini iddia edənlərlə qəti
razılaşa bilmirdi. Uşinski pedaqoji fəaliyyətinin
ilk illərində cəmiyyət həyatının
inkişaf qanunlarını tədqiq edirdi. Uşinskinin o illərdə atdığı cəsarətli
addımlardan biri elmin nəzəri müddəalarını
praktika ilə uzlaşdırmaq idi. Bu isə
çox prinsipial məsələdir. Elm səmərəli
olmalıdır və elmi həqiqətlər həyata keçirilməlidir. O
öz tələbələrini də bu həqiqət
axtarışına dəvət edirdi. "Sizin üzərinizə
həyatda hamıdan daha çox elmi harmoniya və elmi həqiqəti qorumaq
vəzifəsi düşür. Yalnız gənclikdən müasir tələblərin
həllini gözləmək olar". Konstantin
Uşinskinin gəncliyə ünvanlanmış
çağırışlarından çar hökuməti
çox qorxuya düşmüşdü. Liseylərdə
kameral fakültələr təşkil edən çar hökuməti elmi
tədqiqatçıların, elm adamlarının
yetişdirilməsini deyil, yalnız icraedici məmurların
hazırlığını nəzərdə tuturdu. Tələbələr
isə Uşinskinin rəhbərliyi altında əsl elmi
işlə məşğul olurdular. Artıq
1847-ci ildə Uşinskinin tələbələri iki
mühüm elmi tədqiqat işini yerinə yetirmişdilər.
Bu iş liseyin elmi şurasında qızıl medala layiq
görülmüşdü. 1847-ci ildə
Uşinski istefa ərizəsini liseyin şurasına təqdim
edib. Uşinski öz qərarını
liseyin kitabxanasında oxuduğu mühazirələr üzrə
lazımi kitabların olmaması ilə izah etmişdi. O,
hazırladığı elmi kitabların siyahısını
təhsil ocağının rəhbərliyinə təqdim
etmişdi. Lakin liseyə rəhbərlik
edən qraf Stroqanov Uşinskinin siyahısındakı bir
sıra kitabların təhsil müəssisəsinə gətirilməsini qadağan
etmişdi. O dövrdə Qərbdə inqilabi hadisələr
gözlənilirdi. Nikolay hökuməti bu hadisələri
əsəbiliklə izləyərək dövlət hüququ
və bir sıra mühazirə kurslarının oxunmasına
şübhə ilə yanaşırdı. Tədris
proqramları getdikcə daralırdı. Direktorlara
oxunan mühazirələrə ciddi nəzarət etmək
tapşırılmışdı. Müəllimlərdən
isə mühazirələrinin müfəssəl konspektləri
tələb olunurdu. Müəlilmlərin
mühazirələrdə istifadə etmək istədiyi
bütün ədəbiyyatlar və sitatlar göstərilməli
idi. Konstantin Uşinski isə liseyin elmi şurasında
bir müəllim vicdanı ilə bu qadağalara etiraz edirdi:
"Canlı pedaqoji işi bu cür formallıqlarla
bağlamaq olmaz". O əlavə etmişdi ki, heç bir
vicdanlı müəllim bu qərarla razılaşmayacaq. Gənc professorun bu çıxışı liseydə
görünməmiş cəsarət və sərbəst
düşüncə təəssüratı
yaratmışdı. Uşinskinin tələbələrinə
yoldaşlıq münasibəti liseydə tələbə
intizamının və lisey rəhbərliyinə etimadın
pozulması kimi qiymətləndirildi. Liseydə təftiş aparan
hökumət məmuru Uşinskiyə "böyük istedad və əla
dünyagörüşə sahib professor" kimi qiymət
vermişdi. Lakin o, Uşinskinin bir qədər
qürurlu olmasını da qeyd edirdi. O bildimişdi ki, Uşinskinin tələbələrə
böyük təsiri var. Məmur Uşinskinin gənclik illərindən
professor vəzifəsinə təyin olunmasını səhv qərar
adlandırmışdı: "O, əvvəlcə gimnaziyada bir
neçə il işləməli, rəhbərliyin əmrlərinin
icrasına ciddi əməl etməyi öyrənməli
idi". Dövlət məmuru liseydə daxili intizam
qaydalarının bərpası üçün professorlardan birinin işdən
azad olunmasını təklif etmişdi. Sonda
Uşinski və onun həmkarı Lvovskinin işdən kənarlaşdırılması
barədə qərar qəbul olundu. Qəbul
olunmuş daxili qaydalara müvafiq olaraq hər iki müəllim
istefa ərizəsi yazmışdı. Uşinskinin
elmi və müəlimlik karyerası bu cür başa
çatıb.
İşsiz
qalmış keçmiş lisey professoruna hər yerdə
şübhə ilə yanaşırdılar
Konstantin Uşinski atasından
çoxdandır ki, maddi yardım almırdı və hələ
universitetdə verdiyi fərdi dərslər hesabına
yaşayırdı. Lakin
1849-cu ilin qışında o, Peterburqda heç bir maddi vəsait
olmadan sıxıntılarla üz-üzə
qalmışdı. Ancaq tam qətiyyəti ilə onun
statusuna cavab verə biləcək iş tapacağına
inanırdı. Bu iş hədsiz dərəcədə
çətin bir vəzifə oldu.
İşsiz qalmış keçmiş
lisey professoruna hər yerdə şübhə ilə
yanaşırdılar. Hətta yerli qəza
məktəbində də Uşinskiyə müəllim yeri
tapılmadı. O, tam ümidsizliyə
qapılmışdı. Lakin özünün həyat
amalı olan elmi işlərini təşkil etmək
üçün bütün qüvvəsini səfərbər
etməyə çalışırdı. 1849-cu il
dekabrın 19-da Uşinski yazırdı: "Yenidən
özüm üzərimdə, öz xarakterim və qabiliyyətim
üzərində
sərt nəzarət... Taleyin xırda təkanı
mənim bütün fərziyyələrimi, daxilimdə uzun
müddətdən bəri intişar
tapmış yeni bir dünyamı dağıtdı... Və əgər mən möhkəm iradə
göstərməsəm, onda bu tör-töküntülər
arasında məhv olacam. Özünü məşğul
olmağa məcbur etməyi bacarmaq lazımdır...
Doğrudanmı mən tamamilə batmışam?...Yox, bu ola bilməz... İş
başına! İş başına!..".
Uşinski yenidən özündə güc və iradə
toplayaraq vətənə xidmət kimi qarşısına
qoyduğu müqəddəs missiyanın yerinə yetirilməsinə
başlayıb. 1852-ci ildə o,
"Sovremennik" jurnalının idarə heyətinə qəbul
olunur. 50-ci illərin əvvəllərində
jurnal hələ demokratik ruhdan uzaq idi. Buna
görə də jurnalın fəaliyyəti Uşinskini qane
etmir. Jurnal xırda yurnalist yazıları
dərc edirdi. Uşinski 3 xarici dildə sərbəst
danışdığından əsasən tərcüməçiliklə
məşğul olur, xarici jurnalların icmalını
yazırdı. Lakin o daha müstəqil və daha məsul
iş istəyirdi. İki il sonra Uşinski
öz xidmətlərini "Biblioteka dlya çteniya"
jurnalının redaktoru A.Starçevskiyə təklif edir.
Lakin burada da iş şəraiti arzuolunan deyildi. K.Uşinski
yenə də yuxusuz gecələr və çox cüzi
mükafatlar verən
tərcüməçi və icmalçı kimi
tər tökməli oldu, baxmayaraq ki ailə qurması ilə əlaqədar
onun maddi tələbatları artmışdı. 50-ci illərin ortalarında Rusiyada daxili siyasi vəziyyət
kəskin dəyişdi. Krım müharibəsi
bütün dünya qarşısında Nikolay rejiminin
üzünü nümayiş etdirdi. I
Nikolayın vəfatından sonra artmaqda olan gərginlk üzə
çıxdı. Hökumət bir
sıra liberal islahatlar aparmağa məcbur oldu. İctimai mühit bir qədər
yaxşılaşdı. Bütün bu
proseslər fonunda Uşinskinin problemləri də öz həllinə
yaxınlaşırdı. Artıq onun arzu etdiyi çox
ciddi
yaradıcı tərbiyə işini tapmaq
mümkün olmuşdu. Uşinskinin
istefasından sonra işdən azad olunmuş lisey direktoru ona
tövsiyə məktubu verir. Uşinski əvvəlcə
valideyn himayəsindən məhrum və yetim uşaqlar
üçün nəzərdə tutulmuş Qatçinsk
İnstitutuna rus dili müəllimi, daha sonra isə sinif
müfəttişi vəzifəsinə təyin olunur.
Beləliklə də Uşinski bütün pedaqoji və tədris işinə rəhbərlik
edir.
"...Bu
gündən öz həyatımı yalnız pedaqoji məsələlərə
həsr etməyi qərara almışam"
Qatçinsk İnstitutu xeriyyəçilik
xarakterli təhsil ocaqlarından hesab olunurdu və
imperatriça Mariyanın nəzarəti altında idi. Uşinski bu təhsil ocağına təyinat alanda
onun 50 yaşı vardı. İnstitut bir
neçə dəfə yenidən qurulmuşdu. XIX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində
çiçəklənmə dövrünü yaşayan
institut demokratik məktəb kimi diqqəti cəlb edirdi.
Buraya yetim oğlan uşaqları qəbul olunur və
onlar orta məktəbə daxil olmaq üçün ibtidai
hazırlıqla təmin olunurdular. İnstitutda
çalışan görkəmli pedaqoq E.Quqel müəssisə
nəzdində Pestalotsinin elementar məktəbini xatırladan
hazırlıq məktəbi yaratmışdı. Lakin 1834-cü ildə son yenidənqurmadan sonra Quqelin
bütün işləri, eləcə də elementar təhsil
arxa plana keçir, əsas ağırlıq mərkəzi isə
orta siniflərin üzərinə düşür. Bu isə
Quqelin nəzərdə tutduğu bir sıra pedaqoji yenilikləri
həyata keçirməyə imkan vermir. Onu tədricən
pedaqoji işdən uzaqlaşdırırlar. Lakin o, təslim
olmaq istəmir, öz ideyalarının həyata keçməsində
israr edir. Onu təhqir edir, ələ salır və
işdən kənarlaşdırırlar. Əsəb
xəstəliyi keçirən Quqel nəticədə vəfat
edir. Tezliklə Quqelin ideya varisi olacaq Uşinski bu hadisə
barədə yazırdı: "Yazıq-xəyalpərəst
uşaqlar, məktəb və pedaqoji ideyalar arasında dolaşaraq dəlilər
evində intihar edib". İnstitut rəhbərliyi Quqelin
ölümünü onun pedaqoji nəzəriyyəyə kifayət
qədər aludə olması ilə izah edib və onun
çox qiymətli pedaqoji kitabxanasını təhlükəli
ədəbiyyat kimi institutun zərzəmisinə atıb.
Uşinski təhsil ocağına işləməyə gələnə
qədər 15 il ərzində bu pedaqoji irs zirzəmidə
qalıb. Uşinski isə dərhal Quqelin
pedaqoji irsini çap etdirib. Klassik Avropa
pedaqogikası Uşinskinin üzünə belə açılıb. Pedaqoji fəaliyyətinin
ilk günlərindən institutda hökm sürən
bürokratizm, tərbiyə məsələlərinin formal
qoyuluşu və uşaqların daxili aləminə
etinasız münasibət Uşinskini hiddətləndirirdi.
Əsas pedaqoji funksiyalar - tərbiyə, təlim və idarəçilik
mexaniki olaraq bir-biri ilə əlaqəsi olmayan müxtəlif şəxslər
arasında bölünmüşdü. Bunun sayəsində
də tərbiyənin ən vacib məsələləri,
Uşinskinin dediyi kimi, "çox vaxt
inzibatçılığa qurban verilirdi, administrasiya
üçün xarici tərtibat, parlaqlıq daha vacib
idi". Əsas
funksiyaların bu cür mexaniki bölüşdürülməsi
şəraitində təlim-tərbiyənin nəticələrinə
görə heç kim məsuliyyət
daşımırdı, hərə günahı digərinin
üstünə atırdı. Müəllim tərbiyəçini bunda ittiham edirdi
ki, şagirdlər dərs öyrənmir, tərbiyəçilər
deyirdi ki, əksinə, şagirdlər kitablara diqqətlə
baxırlar, günah isə müəllimdədir, o, dərsi
pis izah edir. Bəzən isə hər iki tərəf
birləşərək institut rəhbərliyini ciddi cəza
tədbirləri görməməkdə ittiham edirdi. Uşinski yazırdı ki, bu cür məktəbdə
bütün tərbiyə işi "qadağalar, xarici
intizam, məhdudiyyətlərlə" ifadə olunurdu.
O qeyd edirdi ki, bu
cür müəssisədə uşaq həyatı hansısa
formal, ehtiyatlı xarakter alır, bunun isə mənəvi tərbiyə
ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Uşağın
həyatı bütünlüklə əvvəlcədən
yazılmış daimi mərasimə çevrilir. Lakin
uşaqlar məktəbdə hardasa, hansısa qaranlıq
küncdə öz yoldaşları ilə sakit
piçıltı içində
tərbiyəçidən, onun baxışlarından
uzaqda yaşayır və özlərinə məxsus
inkişaf edirlər. "Bu fəlakətli
vəziyyəti bir neçə sözlə ifadə etmək
olar: dəftərxana və iqtisadiyyat yuxarıda, administrasiya
ortada, təlim ayaqlar altında, tərbiyə isə müəssisənin
qapısının o tayında. O vaxta qədər ki, bu
paltarı əks üzünə çevirməyəcəyik,
hansısa dəyərli bir şey baş verməyəcək.
İctimai tərbiyədə təlim və tərbiyə
ona layiq olan yerdə, birinci planda, administrasiya ikinci yerdə, dəftərxana
isə üçüncü yerdə dayanmalıdır".
Aydındır ki, Uşinski onda israr edirdi ki, məktəbin
mərkəzi və əsası pedaqoji heyəti
olmalıdır. Müəllim yadda
saxlamalıdır ki, tədris və tərbiyə işi
bir-birindən ayrılmazdır. Öz
növbəsində, tərbiyəçi də müəllimlik
işi aparmalıdır; bunsuz o, tərbiyəvi təsirin
başlıca və əsas vasitəsini itirir. Çünki təlim çox güclü tərbiyə
orqanıdır. Və təhsil
ocağının rəhbəri də təkcə
inzibatçılıqla məşğul olmamalı, o, həm
tərbiyəçi və həm də müəllimlə
birlikdə olmalıdır.
Uşinskinin irəli sürdüyü əsas
pedaqoji tələb bilavasitə pedaqoq şəxsiyyətinin
uşağa təsiri ilə bağlıdır. "Körpə tərbiyə
alır, əqli və mənəvi cəhətdən
birbaşa insan şəxsiyyətinin təsiri altında
inkişaf edir və heç bir forma, heç bir intizam, nizamnamə və
məşğələ cədvəli ilə insan şəxsiyyətinin təsirini
dəyişmək mümkün deyil. Bu, gənc könüllər
üçün səmərəli Günəş
şüasıdır". İngilis jurnallarında dərc
olunmuş məqalələrdə Amerikanın təlim-tərbiyə
sistemindəki yeniliklər barədə məlumat alan pedaqoq
amerikalıların xalq təhsilinə
üstünlük verdiklərini görərək Rusiyada xalq
təhsili, xalq məktəbləri konsepsiyasını həyata
keçirməyə qərar verib.
Uşinski bu barədə "Biblioteka dlya
çteniya" jurnalının redaktoru Starçevskiyə
ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Mən bir
neçə gecə yata bilmədim. Jurnalda
çap olunmuş məqalə başımda, mənim
düşüncələrimdə, fikirlərimdə dəhşətli
çevriliş təsiri yaratdı. Məqalə
mənim ağlımda tərbiyə və təhsilə dair
bir sıra məsələlər, tamamilə yeni fikirlər
oyatdı. Mən nə edəcəyimi,
başıma nələrin gələcəyini bilmirəm,
lakin mən bu gündən öz həyatımı yalnız
pedaqoji məsələlərə həsr etməyi qərara
almışam". Sonralar
Starçevski bu məktubu xatırlayaraq yazırdı: "Məktub
mənə elə təsir etdi ki, özüm bir anlığa
hər şeyi atmaq və müəllim olmaq üçün
Qatçinsk İnstitutuna daxil olmaq istədim". F.Brokqauz, İ.Efron "Ensiklopedik
lüğət" kitabında yazırlar ki, xüsusi
pedaqoji hazırlığı olmayan Konstantin Uşinski
çox qısa vaxt ərzində pedaqoji ədəbiyyatla tanış olaraq artıq 1857-ci ildə
"Jurnal dlya çteniye" dərgisində pedaqoji məqalələrlə
çıxış etməyə başlayıb.
İstedadlı pedaqoq
1859-cu ildə Konstantin Uşinski yeni təyinat
alıb. Onu Smolnı Qızlar İnstitutuna sinif müfəttişi
təyin edirlər. O zaman təhsil qadınlar
üçün zərərli hesab olunurdu. Lakin
Uşinski bütün qətiyyəti ilə bu stereotipi
qıra bildi. O, qadının ailədə və cəmiyyətdə
rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Uşinskinin dərsləri
böyük populyarlıq qazanmağa başlayıb - institutda
təhsil alan tələbələrin
valideynləri və qohumları ali məktəbə gələrək
bütün şəhərdə hamının çox
maraqla danışdığı dərslərə qulaq
asırdılar. Smolnıda
çalışdığı dövrdə Uşinski ən
yaxşı pedaqoji qüvvələri bir araya toplayaraq bu təhsil ocağına yeni
nəfəs, yeni istiqamət gətirib. Lakin
Uşinskinin bədxahları da tapılmışdı. Onun pedaqoji ideyaları hər vasitə ilə rədd
olunurdu. Dövrünün
ən nüfuzlu şəxslərindən dəstək alan Uşinski
institutdakı fəaliyyətini dayandırmadı. Avropa təhsil
sistemi ilə tanış olmaq
üçün o, xaricə
ezamiyyətə yollanır. Xarici səfərində
artıq uşaqlar üçün pedaqoji ədəbiyyatların
yazılması ilə məşğul olmağa
başlayıb. K.Uşinski məktəbəqədər
hazırlıq sinifləri üçün "Vətən
dili", "Uşaq aləmi" kitablarının
yazılması və nəşri ilə məşğul olub.
Bu kitabları yazarkən K.Uşinski öz sələfləri
Komenski, Lokk, Pestalotsi
kimi məşhur pedaqoqların irsinə sadiq
qalır. Konstantin Uşinski sonralar
yazırdı ki, şagirdlər üçün "Vətən
dili" kitabını yazarkən təkcə məktəbi
deyil, həm də ailəni nəzərdə tutub. Bu kitablar rus xalq məktəbinə böyük təsir
edir və bu günə qədər rus pedaqogikasında ən
yaxşı vəsait hesab olunur. "İnsan
tərbiyə predmeti kimi, pedaqoji antropologiya" kitabında
Uşinski Aristoteldən başlamış XIX əsrin
ortalarına qədər pedaqoji fikirlərin təhlilini verib.
İsveçrədə səfərdə olan Uşinski yerli
məktəblər və ali müəllimlik
müəssisələrini dərindən öyrənir. "İsveçrədən məktublar" silsiləsindən
7 məktub Uşinskinin elmi-pedaqoji fəaliyyətində
xüsusi yer tutur. Xaricdə yazdığı bu məktublarla
K.Uşinski öz bədxahlarına göstərmişdi ki, o,
sınmayıb, əvvəlki kimi səmərəli fəaliyyətini
davam etdirir və
öz baxışlarını müdafiə etməyə
hazırdır. "İndi elə vaxt yetişib ki, Rusiyaya
daha çox məktəb, yaxşı təhsil
görmüş müəllimlər lazımdır",-deyə
pedaqoq alim yazırdı. İbtidai məktəblər
üçün novator vəsaitlər üzərində
işləyən K.Uşinski 1864-cü ildə "Doğma
söz" kitabını nəşr etdirir. Bu kitab Rusiya pedaqoqlarına işlək ibtidai təhsil
sistemi bəxş edib. Daha sonra nəşr
olunan "Əlifba" kitabı ibtidai təhsili tam əhatə
edirdi. İsveçrədən qayıdan
K.Uşinski Kiyevdə yaşayıb və həkimlərin
tövsiyəsi ilə Krımda müalicə olunub. O,
1870-ci il dekabrın 22-də Odessada ağ
ciyərin xroniki iltihabı xəstəliyindən vəfat
edib. "Lomonosov bizim xalq alimi, Puşkin bizim xalq şairi, Qlinka
xalq bəstəkarı, Suvorov xalq sərkərdəsi
olduğu kimi, Uşinski də bizim əsl xalq müəllimidir",-deyə
böyük pedaqoqun tələbələrindən L.Mozdalevski
öz müəllimi barədə yazırdı.
"Öyrənməyi
öyrətmək"
Konstantin Uşinski mükəmməl
didaktika sistemi yaradıb. Burada təhsilin
məzmununa dair prinsipial məsələlər
açıqlanıb, onun uşağın yaş xüsusiyyətlərinə
uyğunlaşdırılması əksini tapıb
(V.Struminski, "K.Uşinskinin didaktika sistemi və onun əsasları",
Moskva, 1957). Psixologiya və
fiziologiyanın son nailiyyətlərinə əsaslanan
Uşinski uşağın əqli inkişafı xüsusiyyətlərini
açıb. Təlimin psixoloji
mexanizmlərinin mahiyyətini tədqiq edən pedaqoq diqqətin,
yaddaşın, təxəyyülün, emosiyaların, iradənin,
düşüncənin psixoloji mexanizmlərinin təhlilini
verib, təlim prosesində onların nəzərə
alınması və inkişaf etdirilməsi zəruriliyini əsaslandırıb.
Uşinski pedaqoq qarşısında "öyrənməyi
öyrətmək" və şagirdə həyatda öz
yolunu tapmağa kömək etmək vəzifəsini qoyurdu.
Uşinski deyirdi:
- Heç
vaxt uşağa yerinə yetirilməsi mümkün olmayanı
vəd etməyin və
heç vaxt onu aldatmayın.
- Yalnız
şəxsiyyət şəxsiyyəti müəyyən edə və onu
inkişaf etdirə bilər, yalnız xarakterlə xarakter
yaratmaq olar.
- Öz
biliyini yalnız
biliksizliyinə açıq gözlə baxmaqla
genişləndirmək olar.
- Həyatda
məqsəd insan ləyaqətinin və insan xoşbəxtliyinin
əsasıdır.
- Əgər
pedaqogika insanı bütün münasibətlərdə tərbiyələndirmək
istəyirsə, onda insanı həm də bütün münasibətlərdə
öyrənməlidir.
- Əgər
tərbiyə insanı xoşbəxt etmək istəyirsə,
onda insanı
xoşbəxtliyə deyil, həyatda əməyə
hazırlamalıdır.
- Şagirdin
müstəqil düşünən başı hər cür
faydalı təlimin yeganə möhkəm əsasıdır.
- Tərbiyənin
ən vacib hissəsi insan xarakterinin yaranmasıdır.
Uşinski irsi
Qeyd
edək ki, XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq
çar Rusiyasında olduğu kimi, Azərbaycanda da kənd məktəbləri
üçün müəllim kadrları hazırlayan
xüsusi məktəblər - müəllim seminariyaları
yaranmışdı. Bu seminariyalar Konstantin Uşinskinin işləyib
hazırladığı "Müəllimlər
seminariyasının
layihəsi" əsasında fəaliyyət
göstərirdi. Konstantin Uşinski pedaqoji prosesdə müəllimin
rolunu yüksək qiymətləndirirdi: "Müəllim nə
qədər ki, oxuyur, öyrənir, o, yaşayır,
oxumağı dayandırdıqda ondakı müəllimlik
ölür". K.Uşinski Rusiyada çox haqlı olaraq
pedaqogika elminin və xalq məktəblərinin banisi hesab
olunur ("Böyük Sovet Ensiklopediyası", Moskva,
1969-1978). Onun tərtib etdiyi
"Vətən dili" və "Uşaq aləmi" dərsliklərindən
Rusiyada bütöv bir nəsil faydalanıb. Demokratizm və xəlqilik
Uşinskinin pedaqoji fəaliyyətində
əsas istiqamətdir. Azərbaycanın maarifpərvər
pedaqoqları, o cümlədən Həsən bəy Zərdabi pedaqoji fəaliyyətində
K.Uşinskinin irsindən, xüsusilə onun ana dilinin tədrisinə
dair qiymətli fikirlərindən bəhrələniblər. Dil haqqında Konstantin Uşinski demişdir:
"Bir millətin, xalqın varını, dövlətini əlindən
alsan, o millət ölməz, yaşayar. Ancaq ana dilini əlindən
alsan, həmin millət məhv olar, ondan əsər-əlamət
qalmaz". Həsən bəy Zərdabi
də ana dilini xalqın varlığı, yaşaması və
tərəqqisi üçün qüdrətli vasitə,
müstəsna təsir gücünə malik amil sayaraq deyirdi:
"Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özü
də batar. Çünki bir millətin varlığına,
isbati-vücud etməsinə səbəb onun dilidir"
("Həqiqət" qəzeti, 24 yanvar 1910, ¹ 18).
Hazırladı: Oruc MUSTAFAYEV
Azərbaycan
müəllimi.- 2012.- 21 sentyabr.- S.10.