İlk peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 iyul 2007-ci il tarixli, 2282 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında texniki peşə təhsilinin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2007-2012-ci illər)"nın həyata keçirilməsi üzrə tədbirlər planının 5.10-cu maddəsində texniki peşə təhsili müəssisələrinin büdcədənkənar gəlirlərinin artırılması üzrə təşviqləndirici tədbirlərin görülməsi, tədris emalatxanaları və təlim təsərrüfatının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, "Təhsil haqqında "Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 5 sentyabr tarixli 156 nömrəli Fərmanının 1.28-ci bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin "Təhsil müəssisəsinin əlavə gəlir əldə etmək məqsədi ilə məşğul olmasına yol verilən sahibkarlıq fəaliyyəti növlərinin müəyyən edilməsi haqqında" 19 yanvar 2010-cu il tarixli 10 nömrəli qərarı ilə təhsil müəssisəsinin öz nizamnamələri çərçivəsində və fəaliyyət istiqamətinə uyğun olaraq, əlavə gəlir gətirmək məqsədi ilə məşğul olmasına yol verilən aşağıdakı sahibkarlıq fəaliyyəti müəyyən edilmişdir:

- ödənişli əlavə təhsil;

- məsləhət-konsaltinq xidmətlərinin göstərilməsi;

- təhsil məhsulları (təhsil sahəsində innovasiyalar,orijinal təhsil və fənn proqramları, təlim metodları sistemi, təhsil modulları, təhsil layihələri) satışı;

- elmi tədqiqat və təcrübi-konstruktor işləri;

- elmi-praktiki tədbirlərin təşkili;

- nəşriyyat-poliqrafiya işləri;

- tədris prosesində əldə olunan məhsulların satışı.

Bu qərar bazar iqtisadiyyatı və azad sahibkarlıq şəraitində tədris müəssisələrinin təlim-tərbiyə fəaliyyətləri ilə yanaşı, həm də istehsal fəaliyyətinə də geniş imkanlar yaradır. Peşə məktəb və liseylərində mövcud olan tədris emalatxanaları, alət və avadanlıqlar, istehsal proseslərini yaxşı bilən mühəndis-pedaqoji işçilər məktəbin sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkil edilməsinə imkan verir.

Başqa sözlə, peşə tədris müəssisələri nəzdində kiçik müəssisələrin, mini zavod və fabriklərin yaradılması yeni şəraitdə ən aktual məsələlərdən biridir.

Məktəbin sahibkarlıq fəaliyyəti elmi əsaslara söykənməli, mövcud qanunvericilik prinsiplərinə uyğun olmalı, tədris müəssisəsinin iqtisadi inkişafına xidmət etməlidir. Əksinə, məktəb öz daxili imkanlarını, ehtiyatlarını, öz marketinq fəaliyyətinin effektliyini nəzərə almadan, hansı məhsulu nə qədər, hansı bazar üçün istehsal edəcəyini müəyyən etmədən sahibkarlığı yaratmaq xatirinə bu işə başlayarsa, onun fəaliyyəti uduzmaqla nəticələnə bilər.

Sahibkarlıq dedikdə xüsusi şəxslərin, müəssisə və təşkilatların istehsal, xidmət göstərilməsi, məhsulun satılması və digər məhsullarla mübadiləsi ilə bağlı həyata keçirdikləri fəaliyyət növü başa düşülür.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin müxtəlif növləri mövcuddur. Hər hansı bir biznes fəaliyyəti bu və ya digər dərəcədə məhsul və xidmət istehsalı, mübadiləsi, məhsulun bölgüsü və istehlak ilə bilavasitə bağlıdır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin ən aparıcı növü istehsal hesab edilir. Burada məhsul, əmtəə istehsalı həyata keçirilir, xidmətlər göstərilir. Müəyyən mənada dəyər yaradılır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin müasir təşkilat formalarından biri də təsərrüfat cəmiyyətləridir. Təsərrüfat cəmiyyətlərinin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, səhmdar cəmiyyətlər, əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər və s.

Müasir şəraitdə sahibkarlığın ən geniş yayılmış formalarından biri səhmdar cəmiyyətidir. Səhmdar cəmiyyətlərinin əksəriyyəti dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi yolu ilə yaradılır.

Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilkin dövrlərində kommersiya sahibkarlığı daha geniş inkişaf etmişdir. Kommersiya sahibkarlığı alqı-satqı əməliyyatını xarakterizə edir. Sahibkarlığın bu növündə fəaliyyətin nəticəsi daha tez əldə edilir.

İstehsal fəaliyyəti ilə məşğul olan hər hansı sahələr hər şeydən əvvəl konkret olaraq hansı məhsul istehsal edəcəyini, hansı xidmətlər göstərəcəyini əvvəlcədən planlaşdırır. Sahibkar sonra marketinq fəaliyyəti ilə məşğul olur. Sahibkar əmtəə və xidmətlərə olan tələbatı və ehtiyatları öyrənmək məqsədilə əmtəənin alıcıları ticarət təşkilatları ilə əlaqə yaradır.

Sahibkarlıq fəaliyyəti müəyyən təşkilati-hüquqi formaya malik müəssisələrin əmlak məsuliyyəti çərçivəsində, onların etdikləri risklər baxımından həyata keçirilir. Sahibkarlıq təcrübəsində risklərin aşağıdakı növləri formalaşır: maliyyə (kredit), investisiya və bazar. İstehsal riskləri məhsul istehsalı və satışı, istehsal fəaliyyətinin hər hansı növünün həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.

Müasir şəraitdə öz səmərəli fəaliyyəti üçün sahibkar iqtisadiyyat, psixologiya, siyasət, hüquq, istehsalın və əməyin təşkili sahəsində zəruri biliklərə malik olmalıdır. Onlar həm də alıcılar, marketinq üzrə mütəxəssislər və kapital sahələri ilə əməkdaşlıq etməyi bacarmalıdırlar. Bir sözlə, sahibkar işgüzar aləmdə universal qabiliyyətə malik olmalıdır.

Sahibkarlıqda münasib qərarların qəbul edilməsi mütləqdir. Münasib qərar dedikdə şəraitə uyğun olaraq bir neçə variant arasında mümkün olanının seçilməsi başa düşülür. Belə qərarlar istehsal şəraitinə uyğun, həm də əlverişli və səmərəli olmalıdır. Qərarların düzgün olaraq qəbul edilməsi sahibkarlıq fəaliyyətində müvəffəqiyyətin əldə edilməsinə mühüm təminatdır.

Hazırda peşə məktəbi və liseylərində kiçik və orta müəssisələrin təşkil edilməsi olduqca önəmlidir. Kiçik və orta müəssisələrin fəaliyyətinə əsaslanan kiçik sahibkarlıq ictimai-zəruri əməyin təşkilinin yeni forması olub bütün ölkələrdə sosial-iqtisadi mənafelərə cavab verir.

Bu fəaliyyət növü istər bütövlükdə ölkənin iqtisadiyyatı, istərsə də fərdi qaydada ayrı-ayrı vətəndaşlar üçün eyni dərəcədə əlverişli olduğundan dövlət tərəfindən tanınır və yardım edilir. Çünki kiçik sahibkarlıq bu gün də, gələcəkdə də səmərəli iqtisadi inkişafın ən mühüm mənbəyi hesab edilir. Məlumat üçün bildirək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə məşğul əhalinin təxminən 80%-i kiçik və orta müəssisələrdə çalışır.

Kiçik müəssisələrdə hüquqi şəxs olmadan belə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər də nəzərdə tutulur. Kiçik müəssisələr mülkiyyətin dövlət, xüsusi və qarışıq formaları əsasında yaradılır.

Təcrübələr göstərir ki, sahibkarlığın hər hansı bir formasının inkişafı əsas etibarı ilə iki şərtdən - bütünlükdə ölkədəki daxili iqtisadi şəraitdən və konkret sahibkarın təsərrüfat məqsədlərini reallaşdırmaq üçün öz hüquqlarından istifadə etməsi imkanlarından asılıdır.

Kiçik müəssisələr öz təsərrüfat fəaliyyətlərinin həyata keçirilməsində tam sərbəstliyə malikdirlər. Belə ki, onlar mənfəətdən vergilər çıxıldıqdan sonra qalan hissəsindən sərbəst şəkildə istifadə edə bilirlər.

Qiymətlərin liberallaşdığı hazırkı şəraitdə müəssisə istehsal etdiyi məhsul və yerinə yetirdiyi xidmətlərin qiymətlərini müstəqil olaraq və ya müqavilə əsasında müəyyənləşdirir.

Pul vəsaitlərinin saxlanılması və müəssisələrin hesablaşma əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üçün banklarda hesablar aça bilərlər.

Peşə məktəbi və liseylərinin nəzdində fəaliyyət göstərən kiçik müəssisələrdə işləyənlərin əməkhaqqı müstəqil şəkildə müəyyənləşdirilir. Eyni zamanda qanunvericilik əsasında müəyyən edilmiş digər sosial vəzifələri də həyata keçirir. Bu baxımdan kiçik müəssisənin işçiləri sosial və tibbi sığortaya cəlb edilir və dövlət müəssisələrinin işçiləri üçün nəzərdə tutulan bütün növ sosial təminat hüququna malikdirlər.

Qərb ölkələrində dövlət tərəfindən kiçik biznesə xüsusi strukturlar və fondlar vasitəsi ilə güclü maliyyə-kredit yardımı göstərirlər. Bu gün respublikamızda kiçik müəssisələr informasiya xidmətinə, güzəştli bank kreditlərinə və digər köməkliklərə ehtiyac hiss edirlər.

Respublikamızda kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramı təsdiq edilmiş və bu məsələyə həsr edilmiş bir sıra dövlət tədbirləri həyata keçirilmişdir. Lakin bununla belə bəzi bürokratik-inzibati strukturların qeyri-normal münasibəti, maliyyə çatışmazlığı, təchizat imkanlarının kifayət qədər olmaması sahibkarlığın inkişafına dəstək verməli olan strukturların fəaliyyətsizliyi və s. bu problemin həllində müəyyən maneçilik yaradır.

Bununla bərabər, istehsal fəaliyyəti ilə birbaşa əlaqədar olan müəssisənin yaradılması zamanı müəssisənin texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılıb hazırlanması məqsədəuyğun hesab edilir. Bu məqsədlə aşağıdakılar nəzərdən keçirilir və dəqiqləşdirilir:

* İstehsal proqramının müəyyən edilməsi;

* Alət, avadanlıqlar, xammal, materiallar;

* İstehsal gücünün həcmi;

* Məhsul satışından əldə olunan pul gəlirləri;

* Əməkhaqqı fondu;

* Texniki sənədlərin növü və siyahısı.

Əsas məsələlərdən biri də sahibkarlıq fəaliyyətində biznes planının tərtib edilməsidir. Əvvəlcə bir sıra hazırlıq işləri həyata keçirilir. Bura aiddir:

1. Təsisçilərin tərkibinin müəyyən olunması;

2. Müəssisənin nizamnaməsi;

3. Bankda hesabın açılması;

4. Müəssisənin qeydiyyatdan keçirilməsi;

5. Müəssisənin vergi müfəttişliyində qeydiyyatdan keçirilməsi;

6. Möhür və künc ştampının hazırlanması.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas məsələlərindən biri təsərrüfat məkanının seçilməsidir. Bu məqsədlə sahibkar bazarın vəziyyətini, regionda bu və ya digər məhsula olan tələb və təklifin səviyyəsini öyrənməlidir. Həm də bazarda rəqabət apara biləcək müəssisələrin imkanları öyrənilməli, məhsul istehsalına kömək edən texnika və texnologiya müəyyənləşdirilib əldə edilməlidir.

Peşə tədris müəssisələrinin sahibkarlıq fəaliyyətində digər bir mühüm məsələ istehsal edilən məhsula qiymət qoyulmasıdır. Adətən qiymətlər alıcı və satıcı arasındakı razılaşmaların gedişində müəyyən olunur. Qiymətqoyma bazarın ən mürəkkəb və çevik alətidir.

Peşə tədris müəssisələri qiymətqoyma məqsədilə əmtəə bazarını və istehsal etdiyi məhsulun bazarda hərəkət dinamikasını diqqətlə və sistemli şəkildə öyrənməlidirlər. Heç kəsin iradəsindən asılı olmayaraq bazarda rəqabət daim mövcud olur. Müəssisə bazarda o zaman rəqabətdə uduş əldə edə bilər ki, o ictimai tələbatı təmin edə bilsin. Bu mənada rəqabətə davam gətirmək üçün əsas məqsəd müəyyən edilir və iki suala cavab axtarmaq lazım gəlir: "İstehsal olunan məhsulun müştərisi kimlər olmalıdır?" və "Bu müştərilərin tələbatları nədən ibarətdir?". Göstərilən suallara düzgün cavablar verildikdə müəssisə öz işini hansı yol və vasitələrlə daha effektli qurmaq planı üzərində işləyir.

Sahibkarlıq əməliyyatlarının məqsəd və vəzifələri müəyyən olunmalıdır. Sonra biznes planda əsas parametrlər və göstəricilər öz əksini tapmalıdır. Məsələn, məhsulun qısa xarakteristikası, məqsədəçatma yolları, gözlənilən səmərə və nəticələr, rentabellik və s. göstərilir.

Məhsulun satışının, tələbin, bazarın konyunkturunun qiymətləndirilməsi və təhlili də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Kiçik və orta sahibkarlıq yeni iş yerlərinin açılmasına və işsizliyin azaldılmasına imkan verir. Hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində kiçik və orta müəssisələr ümumilikdə götürdükdə bütün müəssisələrin praktik olaraq 80%-ni təşkil edir. Ancaq Avropa İttifaqı ölkələrində isə bütün müəssisələrin 98%-ni kiçik və orta müəssisələr təşkil edir.

Yeni iş yerlərinin yaradılması təşkilatın xüsusiyyətindən və kiçik müəssisənin genişləndirilməsindən asılıdır. Sahibkarlar yeni ideyalar irəli sürür, yeni məhsul istehsalı həyata keçirir və xidmət növləri təklif edir. Bununla biznesin yeni forması əldə edilir ki, bu da, öz növbəsində, yeni iş yerlərinə zərurət yaradır.

Yeni iş yerlərinin yaradılmasının stimullaşdırılması üçün işlənilmiş iqtisadi inkişaf proqramlarının əksəriyyəti cəmisi bir neçə böyük müəssisələrə yönəldilmişdir. Ancaq şəhər yerlərində heç o qədər də məlum olmayan minlərlə daha kiçik və özündə 20 nəfərdən də az işçini birləşdirən müəssisələr mövcuddur və bu müəssisələr ölkənin sənaye mallarına olan ehtiyacının bir hissəsini ödəməklə iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdirlər.

Hazırda tədris-istehsalat prosesində məşğulluq xidmətinin iştirakı, özəl sektorun müəssisələrinin sifarişinin yerinə yetirilməsi, istehsal edilən məhsulun satışı, məktəblərin fəaliyyətinin bazar tələblərinə uyğun qurulması ilə şərtlənir. Kənd peşə məktəblərinin iqtisadi dirçəlişi torpağın becərilməsi, aqrotexniki işlərin artırılması və heyvandarlığın inkişafı ilə bağlıdır. Əldə edilən gəlir məktəbin sosial-iqtisadi inkişafına xərclənir.

Kənd peşə məktəblərinin təsərrüfatlarının dirçəldilməsi üçün indi onlarla dövlətdən, müxtəlif banklardan uzunmüddətli kreditlər alınması imkanı əldə edilməlidir. Belə olan halda hər bir məktəb özünün sosial-iqtisadi inkişaf proqramını həyata keçirə bilər.

Kamil AĞAMALIYEV

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 6 yanvar.- S.3.