Vətən mənə oğul desə...

Xalq şairi Məmməd Araz xatirələr işığında

Məmməd Araz 1933-cü il oktyabrın 14-də Naxçıvanın Şahbuz rayonunun Nurs kəndində dünyaya göz açıb. Orta təhsilini Nursda başa vurub. Məktəb illərində ən çox oxuduğu aşıq şeirləri, bir də Aşıq Ələsgərin kitabı olub. Şagird yoldaşlarından birinin qoltuğunda Səməd Vurğunun "İstiqlal təranəsi" kitabını görənə qədər, oradakı şeirləri oxuyana qədər, bir misra belə yazmayıbmış. Sonralar baharın tərənnümünə həsr etdiyi ilk şeirini yazıb. Məktəbin divar qəzetində həmin şeir ədəbiyyat müəlliminin rəhbərliyi ilə işıq üzü görüb. 1950-1954-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya fakültəsində təhsil alan Məmməd İbrahimov yenidən doğma kəndə qayıdıb, bir neçə il müəllim işləyib. Poeziya aləminə 1952-ci ildə "Üanın, işıqlarım" şeiri ilə qədəm basıb. İlhamından çağlayan şeirlər onu bir də Bakıya - paytaxtın ədəbi mühitinə gətirib. 1957-ci ildən 1959-cu ilə qədər Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında çalışan gənc şair, 1959-1961-ci illərdə Moskvada, keçmiş SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdindəki ali ədəbiyyat kurslarında təhsilini artırıb. Məmməd Araz Moskvadan döndükdən sonra "Maarif" nəşriyyatında, "Ulduz" jurnalında, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında məsul vəzifələrdə çalışıb. 1974-cü ildən başlayaraq uzun illər "Azərbaycan təbiəti" jurnalına rəhbərlik edib. Poeziyamızda "çağdaş ekoloji təfəkkürün təməl daşını" (Yaşar Qarayev) Məmməd Araz qoyub. 2004-cü il dekabrın 1-də çağdaş poeziyamızın təməlini yaradıcılığının çiynində daşıyanlardan ən seçkini bu dünyaya gözlərini qapadı.

Doğmaları və uzun illər ünlü şairlə təmasda olan sənət adamları onu belə xatırlayırlar.

Aqil ABBAS, Milli Məclisin üzvü, yazıçı

- Mən ilk dəfə Məmməd Arazı 1973-cü ildə - Yazıçılar İttifaqının yanında gördüm. Tanışlığımız o gündən başladı. Sonra da qohum olduq. Şairin ilk övladı İradə xanımla ailə qurduq. 1990-cı ilə qədər, düz doqquz il eyni mənzildə yaşadıq. Övladlarım Toğrul, Tuncay elə onun yanında, onun sevgisinin istisində böyüdülər...

Məmməd Araz nəvələrinə ithaf etdiyi şeirdə onlara "Mənim validolum"deyirdi...

...Sonra kiçik qızı Şəlalənin Yılmazı dünyaya gəldi. Uşaqlar bir yerə düşəndə onlarla öz övladları kimi rəftar edər, acıqlanmazdı. Əksinə, nəvələri otaqda o yan-bu yana qaçışanda tez əllərini mebelin künclərinə qoyardı ki, yıxılsalar, baş-gözləri əzilməsin.

Çox mehriban, həssas, əyilməz, gözü, nəfsi tox insandı Məmməd Araz...

Azərbaycanda şairlərdən ilk "İstiqlal" ordeni Məmməd Araza verildi. Ulu öndər Heydər Əliyev həmişə onu diqqətində saxlayırdı. Sonralar şairə dövlət xəttilə ev də verildi, maşın da. Əlbəttə o, bu diqqətdən əvvəllər kənarda qalmışdısa da, heç zaman bundan şikayətlənməmişdi.

Xəstəliyi onu sevdiyi işindən, yaradıcılığından ayıra bilmədi...

Biz onunla doğma ata-bala olduq. İndi çətindi deyim ki, mən ona əsil oğul ola bildim, ya yox? Desəm də bu qeyri-təvazökar yozular. Amma onu dəqiq bilirəm ki, o məni doğma balası kimi istəyirdi.

Bu gün Məmməd Arazın yoxluğu fiziki yoxluqdu. O, böyük insan kimi də, sevilən şair kimi də yenə aramızda, sıramızdadı...

Ramiz MİRİŞLİ, bəstəkar

- Məmməd Arazla mən cavanlıq dostu idik. O, 1933-cü ilin oktyabrından idi, mən 1934-cü ilin aprelindən. Aradakı altı ayı nəzərə almasaq yaşıd sayılırdıq. Sözümüz-söhbətimiz yaxşı tuturdu. Tez-tez görüşər, dəniz sahilində gəzə-gəzə söhbətləşər, dərdləşərdik.

İllər keçdikcə bu dostluq bəstəkarla şairin əməkdaşlığına çevrildi. Bir-birinin ardınca 12 mahnı bəstələdim Məmməd Arazın sözlərinə:

"Azərbaycan dünyam mənim", "Ata", "Əsgər andı", "Dünya gözəl dünyadır", "Zaqatala", "Ana torpaq", "Bakının gecəsi", "Qızlar bulağı", "Ana qəlbi", "Doğma diyarım".

A qızım, ürəyimdən bir neçə aydır ki, əməliyyat olunmuşam, bəzi mahnıların adını yadıma sala bilmirəm. Hə... o mahnıları zamanında Şövkət Ələkbərova, Rəşid Behbudov kimi böyük sənətkarlar ifa ediblər.

Mən Məmməd Arazın sözlərinə irihəcmli kantatalar da yazmışam. Mənim dostum çox səmimi, çox da qayğıkeş insandı. Həmişə, hər zaman gözüm Məmmədi axtarır.

Söhrab TAHİR, xalq şairi, Prezident təqaüdçüsü

- Məmməd Arazın yaradıcılığı barədə çox yazılıb. Fikrimcə, onun özü ilə bağlı xatirələr oxucu üçün daha maraqlı olar.

Məmməd gördüyü predmetdən yaza bilmirdi. O, haqqında eşitdiyini öz təxəyyülündə canlandırıb daha yaxşı, daha sanballı yazırdı. Belə bir əhvalat yadımdadı. Moskvada ədəbiyyat kursunda hər ikimiz təhsil alırdıq. İki ildən sonra kursu bitirdik. Bizi iki həftəliyə o vaxt Leninqrad adlanan şəhərə təcrübəyə göndərdilər. Elə vağzaldaca Məmmədi qrip tutdu, yüksək temperaturla xəstəxanaya düşdü. İki həftə yatdı, mən də şəhəri təkcə gəzdim, axşamlar da yanına gedəndə gördüklərimi Məmmədə poetik tərzdə təsvir etdim. Özünə də dedim ki, heç narahat olma, iki bloknot almışam, birində özüm üçün qeydlər aparıram, ikincisində də sənin üçün. Xülasə, iki həftədən sonra qayıtdıq Moskvaya. Bloknotu da verdim Məmmədə. Litfond Vətənə qayıtmaq üçün bizə 200 manat pul verdi. Və elə oradaca bizə təklif etdilər ki, Məmməd Moskva radiosunun Türk verilişləri şöbəsində, mən də Şərq ədəbiyyatı şöbəsində qalıb işləyək. Biz hər ikimiz birağızdan dedik ki, bizə bir gün möhlət verin, sabah sizə cavab verərik. Gecə Məmməd mənim otağımda qaldı. Səhər mən tez oyanmışdım. Radionu açdım, Moskvadan "Koroğlu" uvertürasını səsləndirirdilər. Sonra da "Orta Cəlili" aşıq havasını verdilər. Yad şəhər ola, sən də qərib olasan, ağladım, nə ağladım... Məmməd mənim hıçqırığıma ayıldı... Onu da deyim ki, bəlkə də Məmmədin gözlərindən mənalı, gözəl göz görməmişdim. Gördüm o gözəl gözləri də yaşarıb... Dedi mənə ki, neyniyək, qalıb Moskvada işləyək, yoxsa qayıdaq Bakıya? Dedim, Məmməd, burada bizə "can qardaş", "can bala" kim deyəcək, gəl qayıdaq Bakıya...

Razı oldu. Döndük Bakıya. İki gündən sonra Məmmədin Leninqradla bağlı "Ədəbiyyat və incəsənət"də yeddi dənə çox güclü şeiri çıxdı. Mənimkilər elə güclü alınmamışdı. Məmməddə təsəvvür, təxəyyül çox güclü idi.

1950-ci ildən ailə dostu olmuşuq. Bizi birləşdirən şeir, poeziya deyildi, tale idi. Təbriz həsrəti, Araz ayrılığı, qəribçilik hissləri idi. Məmməd o tayın simasını məndə görürdü, mən buralarda qonaq idim, deyə, Məmmədin sayəsində, Məmmədin gözüynən tanıyırdım bu tayı... Hər gördüyümü, hər ürəyimdən keçəni də, qərib idim deyə, yaza bilmirdim. Amma Məmməd yazırdı, daha həssas, həm də daha sərt yaza bilirdi.

Məmmədin özündə başqa bir xüsusiyyət də vardı ki, özünü hər yerdə qərib hiss edirdi. Bu, nəylə bağlı idi, demirdi. Atası İnfil kişi Sibirdə sürgündə olmuşdu, özü isə bir vaxtlar böhtana düşmüşdü. Elə xəstəliyi də ondan sonra şiddətləndi...

...Tez-tez qəbri üstə gedirəm. Elə vaxt seçirəm ki, orada tək özüm olum. Onda sanki təbəssümlə baxır mənə, danışırıq elə bil, sonra da oradan çıxana qədər yanaşı addımlayır mənimlə... xəyalən...

- Dost itkisinin çəkisi ölçüyə gəlmir, Söhrab əmi...

- Elədir qızım, mən Məmməddən səkkiz yaş böyük olsam da, ruhən yaşıd kimiydik. Bir-birimizi bir nəzərdən başa düşürdük. Cənnətiməkandır, Məmməd Araz, gündəkindən dinc yatsın...

İradə TUNCAY, qızı

- Ötən il dekabrın 1-də atamın ölümündən 7 il keçdi. Deyirdilər ki, vaxt hər şeyi sağaldır. Zaman keçəcək, ağrıların azalacaq, o, işıqlı xatirələrlə dönəcək. Mənimçün vaxt heç nəyi dəyişməyəcək. Mən onun ölümünə yox, həyatına ağlamışam. Sağlığında ağlamışam. Gördüklərimə ağlamışam. Elə bilirdim ki, özümü hər şeyə kökləmişəm. Və... labüd sona da hazıram. Axır vaxtlarında çox zəifləmişdi, heç iki addım da atmaq istəmirdi. Anlayırdım ki, qüvvəsi tükənib, hər şey bitir. Ürəyimdə bircə dilək diləyirdim - heç olmasa bir neçə günlüyə, bir neçə saatlığa dili açılsın, ürəyindəkini desin...

İndi fikirləşirəm ki, bizim münasibətlərimiz ata-qız yox, ustad-mürid münasibətləri idi. Mən onun necə böyüklüyünü dərk edir, onun kim olduğunu bilirdim.

Atam deyirdi ki, danışmaq da yükdü, susmaq da yükdü.

Atam xəstələnəndə 14-15 yaşındaydım. Uşaqlığımla erkən vidalaşdım. Atamın həyatda qalmasını təmin etmək üçün, bir Allah bilir ki, nə eləyə bildiksə, etdik. Səhhətinə görə cəmiyyətdən təcrid olub öz dünyasına qapılanda atamın cəmi 41 yaşı vardı. Mən böyük anlamda atama Övlad ola bildim. Mən istəyirəm ki, bu xalqa işıq gətirənlərin çırağı gur yansın.

Tahir TALIBLI, əməkdar jurnalist, Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC-də Xalq yaradıcılığı redaksiyasının baş redaktoru

- 1968-1972-ci illərdə APİ-nin (indiki ADPU) filologiya fakültəsində oxuduğum vaxt şairlərlə, yazıçılarla tez-tez görüşlər, disputlar keçirilirdi. O vaxt bizə millətin siması sayılan, tanınmış elm xadimləri dərs deyirdilər. Qonağımız Məmməd Araz olanda müəllimli-tələbəli hamımız sevinərdik. Məmməd Araz şeir oxuyanda zal silkələnər, bütün dinləyici auditoriyası şairi ayaqüstə alqışlayardı.

Məmməd əmi ilə tanışlığımız 1969-cu ildə başladı. Sonralar bu tanışlıq doğmalığa çevrildi. Tez-tez işlədiyi redaksiyaya gedərdim. Məmməd Arazla söhbətlərimizin birindən (24 yanvar 1991-ci ildə) bəzi məqamları oxuculara təqdim etmək istəyirəm:

- Sizə əsərlərinizi yenidən yazmaq imkanı verilsəydi, yaradıcılığınızda hansı mövzuları daha önə çəkərdiniz?

- Vətəndaşlıq mövzusuna daha çox müraciət edərdim, xalqın oyanışına xidmət edərdim. Gecikmələrin içində ən ağırı oyanışa gecikmədir.

Ədəbiyyat ilk addımda bədii zövqdü, sonra isə hər şeydi.

- Yarı yolda qalan, unudulan və bu gün təəssüflə xatırladığınız imza olubmu?

- Elə bir imza xatırlamıram. Ancaq təəssüf edirəm ki, bu gün Əli Kərim sıramızda yoxdur. Tay-tuşları içərisində hamımızdan istedadlı idi. Az yaşadı. Qısa ömürdən yadigar qalan əsərləri böyük bir şair ömründən xəbər verir. Qəribə ürəyi vardı. Onu bircə gün də olsa unuda bilmirəm. Dursun Məmmədov adlı bir alimimiz də tez getdi. O da orijinal qələm sahibi idi.

- Sizə də, Söhrab Tahirə də ədəbi ictimaiyyət "əmi" deyə müraciət edir. Bunun bəlkə maraqlı bir tarixçəsi var?

- Bu "əmi"liyin elə bir tarixçəsi yoxdur. Cavanların həmişə qayğısını çəkməyə çalışmışam. İlk addımlarını izləmişəm, yeri gələndə əl tutmuşam, yaradıcılıqlarına "uğur olsun" demişəm, kitablarına ön söz, rəy yazmışam. Müxtəlif zəmanətlər imzalamışam. Bir sözlə, əmilik borcumu həmişə yerinə yetirməyə çalışmışam.

Nə zamanın təlatümlərinin, nə də sağlamlığına balta çalan amansız xəstəliyinin qarşısında əyilmədi Məmməd Araz. Amma bir şeirində oxucularına elə məhəbbətin özü boyda bir etiraf etdi.

"Məhəbbət önündə qəddim əyildi..."

"Mənli də, mənsiz də bu dünya vardı..."

- deyən Məmməd Araz 71 illik ömrünün 50 ilini poeziyaya həsr etdi və bu yolda yorulmadı, bezmədi, sevdi, sevildi, şairin ən böyük təbliğatçısı elə öz lirikası, öz şeiriyyəti oldu.

Sağlığında "ey dəvə yol, düşdüm sənin belindən" demişdi şair. Amma özü o dəvənin belindən düşüb əbədiyyətə köç etsə də, poeziyamızda bir dəvə karvanı çəkə bilməyəcək sanbalda şeir xəzinəsi qoyub getdi.

Hazırladı: Ellada UMUDLU

Azərbaycan müəllimi.- 2012.- 6 yanvar.- S.4.